‎شێوازی نوسینەوەی مێژوو لەسەروبەندی دەرکەوتنی ئاینی “مەسیحی “

‎چیا شەمسەددین محمد
‎قۆناغی چوار-بەشی مێژوو
‎زانكۆی سۆران
‎سەرەتای دەرکەوتنی ئاینی مەسیحی، جیهان شوێنێکی تەواو جیاواز بوو، ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی لە لوتکەی خۆیدا بوو، ناوچەی دەریای ناوەڕاستیش ناوەندی جیهانی شارستانی بوو. ئایینی مەسیحی هێشتا ئایینێکی تازە بوو، تەنها ژمارەیەکی کەمی شوێنکەوتووانی لە سەرانسەری ئیمپراتۆریەتەکەدا بوونیان هەبوو. نووسینەوەی مێژوو لەم ماوەیەدا ئەرکێکی ئاڵۆز بوو، چونکە زۆرێک لەو سەرچاوانەی لەبەردەستی مێژوونووساندا بوون، لایەنگری تەواویان پێوەدیار بوو، یان جێی متمانە نەبوون. یەکێک لە ئاستەنگە سەرەتاییەکانی بەردەم مێژوونووسان لەم کاتەدا، نەبوونی سەرچاوەی نووسراوی جێی متمانە بوو، لە کاتێکدا چەند مێژوونووسێک هەبوون، وەك” لیڤی و تاسیتۆس” کە لەبارەی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی و مێژووەکەیەوە نووسیویانە، بەڵام زۆرێک لە نووسینەکانی ئەم قۆناغە بە زەمەن ون بوون. سەرەڕای ئەوەش زۆرێک لەو نووسینانەی کە لە ژیاندا ماون، زۆر دوای ئەو ڕووداوانەی باسیان دەکەن، نووسراون و بەم شێوەیەش تووشی لایەنگری و شێواندن دەبن.
‎یەکێک لە سەرچاوە هەرە گرنگەکانی زانیاری مێژوویی ئەم قۆناغە کتێبی پیرۆز بوو. لە کاتێکدا کتێبی پیرۆز دەقێکی ئایینییە، بەڵام تێڕوانینێکی بەنرخی لەبارەی کەشوهەوای سیاسی و کۆمەڵایەتی ئەو سەردەمە دەدات. بۆ نموونە پەیمانی نوێ باس لە کارلێکەکانی نێوان مەسیحییە سەرەتاییەکان و دەسەڵاتدارانی ڕۆم دەکات، ڕۆشنایی دەخاتە سەر ئەو ڕێگایانەی کە کڵێسای سەرەتایی گۆشەگیری کراوە و ڕووبەڕووی ئاڵنگاری بۆتەوە، بەربەستێکی دیکەی بەردەم مێژوونووسان لەم سەردەمەدا، بڵاوبوونەوەی ئەفسانە بوو. زۆرێک لەو چیرۆکانەی کە لەم ماوەیەدا بە شێوەی زارەکی گوازرانەوە، دواتر نووسرانەوە و خرانە ناو گێڕانەوەی مێژووییەوە. لە کاتێکدا ئەم چیرۆکانە دەتوانن سەرگەرم و پێشڕوەی ڕۆشنگەری بن، بەڵام دەتوانن چەواشەکارانە و نادروستیش بن. جیاکردنەوەی ڕاستی لە خەیاڵی ئەکرێ ئەرکێکی قورس بێت، بەتایبەتی کاتێک ئەو چیرۆکانەی کە باسی لێوە دەکرێت بۆ چەندین نەوە دووبارە بوونەتەوە. سەرەڕای ئە بەربەستانە، مێژوونووسان لەم قۆناغەدا توانیان بەشدارییەکی بەرچاو لە لێکۆڵینەوە لە مێژوودا بکەن.
‎یەکێک لە پێشکەوتنە هەرە بەرچاوەکانی نووسینی مێژوویی لەم قۆناغەدا بەکارهێنانی کتێبی مێژوویی بوو. ساڵنامەکان باسێکی کاتیی ڕووداوە مێژووییەکان بوون، کە بەزۆری ساڵ بە ساڵ کۆدەکرانەوە. ئەم ڕێبازە ڕێگەی بە مێژوونووسان دا کە بەدواداچوون بۆ پێشکەوتنی ڕووداوەکان بکەن بە تێپەڕبوونی کات، هەروەها تۆمارێکی وردتر و وردتر لە ڕووداوە مێژووییەکان دروست بکەن. بەناوبانگترین نموونەی مێژوویەکی( ئەنالیستی )ئەم قۆناغە، مێژووی (تاسیتۆسە)، کە مێژووی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی لە سەردەمی( تیبریۆسەوە) تا سەردەمی( نیرۆ) دەگرێتەوە. پێشهاتێکی دیکەی گرنگی نووسینی مێژوویی لەم قۆناغەدا، بەکارهێنانی ئامێرە ڕیتۆریکییەکان بوو. زۆرجار مێژوونووسان ڕیتۆریکیان بەکاردەهێنا بۆ دروستکردنی گێڕانەوەیەکی زۆرەملێ کە خوێنەرانیان سەرقاڵ بکات. ئەم ڕێبازە ڕێگەی پێدەدان وەسفی زیندوو بۆ ڕووداوە مێژووییەکان دروست بکەن، و هەستێکی دراما و وروژاندن بگەیەنن. بەڵام ئەوەش بەو مانایە بوو کە هەندێک لە مێژوونووسان زیاتر خەمی دروستکردنی چیرۆکێکی باشیان بوو نەک تۆمارکردنی ڕاستییە مێژووییەکان بە وردی.
‎ئەم لایەنگرییە دەتوانێت وێنەیەکی وردی ڕووداوە مێژووییەکان بۆ مێژوونووسان قورس بکات. بۆ نموونە باسەکەی (تاسیتۆس) سەبارەت بە سەردەمی( نیرۆ) ڕەخنەیەکی زۆری هەیە، ئیمپراتۆر وەک ستەمکارێک نیشان دەدات کە بەرپرسیار بووە لە مردنی هەزاران کەس. بەڵام سەرچاوە مێژووییەکانی دیکەی ئەو سەردەمە باس لەوە دەکەن کە (نیرۆ )ئەوەندە خراپ نەبووە کە( تاسیتۆس) وای لێدەکات و زۆرێک لەو دڕندەییانەی کە تۆمەتبار کرابوون زیادەڕەوی یان هەڵبەستراو بوون.تەحەدایەکی تر کە مێژوونووسان لەم قۆناغەدا ڕووبەڕووی بوونەتەوە، پرسی وەرگێڕان بوو. زۆرێک لە سەرچاوە مێژووییەکانی ئەم سەردەمە بە زمانی لاتینی یان یۆنانی نووسراون کە زمانە سەرەتاییەکانی ئیمپراتۆریەتی ڕۆم بوون. بەڵام هەموو مێژوونووسەکان شارەزای ئەو زمانانە نەبوون و زۆرێک لە وەرگێڕانەکانی ماونەتەوە ناتەواون.
‎ئەمەش دەتوانێت زەحمەت بێت بۆ مێژوونووسان کە بە تەواوی لە مانا و چوارچێوەی هەندێک دەقی مێژوویی تێبگەن.
‎سەرەڕای ئەم ئالنگاریانە، مێژوونووسان لەم قۆناغەدا توانیان بەشدارییەکی بەرچاو لە لێکۆڵینەوە لە مێژوودا بکەن. بۆ نموونە مێژوونووسی ڕۆمانی لیڤی مێژوویەکی مۆنۆمێنتالی ڕۆمای نووسیوە، مێژووی ڕۆمای لە دامەزراندنیەوە تا کۆتایی کۆمار ئەرشیف کردوە. ئەم بەرهەمە تێڕوانینێکی بەنرخ لە پێکهاتە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکانی کۆماری ڕۆما و هەروەها ئەو ڕووداوانە دەداتە کە سەرهەڵدانی کۆماری ڕۆمانیان لە قاڵب داوە بۆ دەسەڵات.

‎سەرچاوەكان
‎الكنيسة والعلم، جورج مينوا، ترجمة موريس جلال، دار الأهالي، طبعة أولى، دمشق 2005

‎بحوث في مقارنة الأديان، دكتور: محمد عبد الله الشرقاوي (القاهرة – دار الفكر العربي، 1423هـ)