خیانەت… نەخۆشیی دەردە كورد

سەروەر عه‌بدوره‌حمان

یەكێ لەهۆكارەكانی داڕمان و لەنێوچوونی زۆرینەی شۆڕش و ڕاپەڕینەكانی كورد خیانەت‌و ناپاكی بووە، ئەم دەردە كوشندەیە لە زۆربەی قۆناغە مێژووییەكانی كوردستاندا دووبارە بۆتەوەو بۆتە خۆرەی شۆڕشەكان و ئەگەر لەنێویشی نەبردبن، ئەوا لاوازی كردوون، بێئەوەی كورد سود لە مێژوو وەربگرێت و ئەو هەڵە زەق و گەورەیە دووبارە نەكاتەوە. لە رۆژگاری بەر لە زایین و لەسەردەمی دەوڵەتی (ماد) ەوە تێی بڕوانین، مەگەر یەكێك لە هۆكارەكانی رووخانی دەوڵەتەكە، خیانەتی (هارپاك) نەبوو؟ كە شانبەشانی بێهێز بوونی ئایدیۆلۆژیای مادەكان، ناپاكیی (هارپاك) ی فەرماندەی گشتیی هێزەكانی (ئاستیاگ) ی دووا پاشای ماد، بە كۆرشی فارس، هۆیەكی گرنگی تری رووخانی دەوڵەتی ماد بوو، هەر بۆیە (هیرۆدۆت)ی مێژوونوسی یۆنانی كۆن هارپاكی بە گەمژەترین‌و بێویژدانترین كەس داناوە. هۆكاری ساغ بوونەوەی میرنشینەكان لەسەردەمی شەڕی چالدێران (1514) دا بەلای عوسمانیەكان و یەكنەگرتن و كۆبوونەوەیان بەدەوری یەكەوە وەك قەوارەیەكی كوردی (مەلا ئیدریسی بەدلیسی) نەبوو؟ هۆكارێكی تەسلیم بوونی قەلای دمدم و شكستی (ئەمیر خانی لەپ زێڕین) خیانەتی (مەحمود ئالیكانی) و هۆكارێكی رووخانی میرنشینی بۆتان (1847) خیانەتی (یەزدانشێر) و یەكێ‌ لەهۆكارەكانی رووخانی میرنشینی سۆران فەتواكەی (مەلای خەتێ‌) بوو، كە بەهۆیەوە جەماوەری نێو میرنشینەكە لەبەرامبەر سولتانی توركی عوسمانیدا سارد بوونەوەو توانای شەڕكردنیان نەما، نەوەكو كافر بن و تەڵاقیان بكەوێت! كۆبوونەوەی سەرۆك خێل و عەشایەرەكانی كورد لە چوارچێوەی (سوارەی حەمیدییە) لەسەردەمی سولتان عەبدولحەمیدی دووەمدا (1876-1909) وەك بەكرێگیراوی دەوڵەتی عوسمانی دژ بە كورد و ئەرمەن، روێكی ناشیرینی مێژووی كوردە. و هۆكارێكی شكانی (شێخ مەحمود) و بەدیلگرتنی لەلایەن ئینگلیزەوە (1919) خیانەتی (مشیری حەمەی سلێمان) بوو. و بیگرە تا شۆڕش و راپەڕینەكانی سەردەمی هاوچەرخی كورد و تا ئەمڕۆشی لەگەڵدابێت دەیان خیانەتی لەم بابەتانە دەبینرێن كە بەردەوام هۆكاری شكستی شۆڕش و راپەڕینەكان بوونە، بەبێ ئەوەی كورد ئەزمونیان لێوەربگرێت بەردەوام دووبارەو چەند بارەی كردوونەتەوە.

هەروەها لە سەردەمی هاوچەرخیش دیاردەی جاشێتی لەناو كورددا، دوای شۆڕشی ئەیلول، بەڵگەیەكی ترە بۆ نەبوونی یا نزمیی هۆشیاری نەتەوەیی. بەتایبەت لە سالانی هەشتاكانی سەدەی بیستەمی رابردوودا كەسانێك ناپاكییان كرد و خۆیان ناونابوو (موستەشار) و هەزاران لاوی كوردیان كردبوو بە جاش و لەخۆیان كۆكردبوونەوەو بە رووی شۆڕشی كوردا وەستابوون و بەرامبەر بە چەند دینارێك بەكوشتیان دەدان، كە ئەگەر ئەو لاوانە هەر كارێكی تریان بكردایە، زۆر لەوە زیاتریان دەست دەكەوت، ئەگەر بیانوشیان ئەوە بووبێت كە لەترسی سەربازی ئەو جاشێتیە دەكەن، ببونایە بە پێشمەرگە، گیانیان پارێزراوتر و سەریشیان بەرزتر دەبوو.
رابردووی كورد پڕیەتی لە خۆخۆری، ئەم دەردە بە درێژایی مێژوو، ماڵوێرانیەكی گەورەی بەسەر هێناوە، كەچی لە سەرانسەری كوردستانداو لە هەموو قۆناغەكاندا دووبارەو چەند بارە بۆتەوە. كە ئەم دەردە بە یەكێكی تر لە هەڵە گەورەكانی رێبەرانی كورد ئەژمار دەكرێت، ئەزمونیان لە مێژوو وەرنەگرتووە، بەردەوام لە ململانێی ناوخۆیی دابوونەو پەلاماری یەكترییان داوە، تەنانەت لە هەندێ‌ كاتدا بۆ شكاندنی یەكتری هانایان بۆ هێنان و پەلكێشكردنی لەشكری بێگانەش بردووە، نەیانتوانیوە پەند لە مێژوو وەربگرن و دەرەنجام تەنها لە زیانی كورد شكاوەتەوە. لە بەرامبەریشدا هەر كاتێك كورد یەكگرتوو بوبێت، بەهێز بووەو دوژمن حیسابی بۆ كردووەو دەسكەوتی گرنگی لە بواری مێژوو و شارستانیەت تۆمار كردووە.

بێ حیكمەت نیە كە یەكێ لە مێژوونوسەكان نوسیویەتی:”كوردەكان لە شادەو ئیماندا نەبێ لە هیچ شتی تردا یەكتر ناگرنەوە”.
لەم بارەیەوە ئەحمەدی خانی یش سكاڵا لە دەست هەمان دەرد ئەكاو، ئەڵێ‌:

گەردێ‌ هەبویا مە ئیتیحادەك
ڤێكرا بكرا مە ئینقیادەك
رۆم و عەرەب و عەجەم تەمامی
هەمیان ژمەرا دكر غولامی
تەكمیل دكر مە دین و دەوڵەت
تەحصیل دكر مە عیلم و حیكمەت

پێی وایە كە: ئەگەر ئێمە لەناو خۆماندا (ئیتیفاق) مان هەبووایە، دین و دەوڵەتمان تەكمیل ئەكرد و عیلم و مەعریفەتمان تەحصیل ئەكردو، لەباتی ئەوەی وڵاتەكەی ئێمە ببێتە بەرزەخ لەنێوان لەشكرەكانی رۆم و عەجەمدا لە گۆمی خوێن نقوم ببێ، هەموو ئەوانە نۆكەرییان بۆ ئێمە ئەكرد. بەڵام ئەویش سەری لە (حیكمەتی خودێ‌) سوڕماوە، لەناو هەموو گەلانی دنیادا بۆچی كوردی وەها لێ كردووە؟.

ئەز مامە د حیكمەتا خودێدا
كورمانج د دەوڵەتا دنێدا
ئایا ب چ وەجهێ‌ مانە مەحروم
بیلجوملە ژ بۆ چ بوونە مەحكوم

بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هۆی راستیی دیلێتی كوردان دەستنیشان دەكات و دەزانێ‌ كە هۆی ئەم ژێردەستەییە ناكۆكی و ململانێ و دەمار زلیانە كە دەڵێت:

لەو پێكڤە هەمیشە بێ‌ تفاقن
دایم ب تەمەڕود و شیقاقن

لەسەرەتای سەدەی بیستەمیشدا، دووای سەدان ساڵ هەمان دەرد بەردەوامە، هەر بۆیە (محەمەد ئەمین زەكی بەگ)یش پاش تاوتوێ‌ كردنی سەراپای مێژووی كورد، سەبارەت بە شۆڕش و راپەڕینەكانی كوردو بێ ئەنجامییان، نوسیویەتی:”شۆڕش و راپەڕینەكانی كورد بە شێوەی گشتی سەریان نەگرتووە، و بێجگە لەمەش زیانێكی زۆریان بۆ ماڵ و رۆحی كورد بوو. كە هۆكاری سەرەكیی خامۆش بوونیان هۆكاری ناوخۆیی نیفاق و حەسەد بووە زیاتر لەوەی دەرەكی بێت!”.

لە درێژەی قسەكانیدا ئەمین زەكی دەنوسێت:”كورد نەیتوانیوەو نەیزانیوە لەم دەرسە باشانەی تاریخ عیبرەت وەربگرێ‌‌و لە مەوقیعەكەی خۆی ئیستیفادە بكاو كۆمەڵێكی یەك دڵ دامەزرێنێ‌ و بەرامبەر بە لافاوانی ئیستیلای یەك لەدوا یەك، بە كۆمەلێكی بە قوەت رابوەستێ‌. ئەو بەلایانەی كە كوردی لەم خۆ گردكردنەوەیە مەنع كرد، هەموو ئەیزانین كە جەهل و فەقر و نیفاق بوو، كورد لەژێر ئەم بارە گرانەدا پشتی كۆمابۆوەو جەرەیانی سیاسەت و تەفرەی كاربەدەستانی توشی موصیبەتی خۆخۆریی كردبوو. لەباتی پشت بدەنە پشتی یەك و بە دڵسۆزی هەوڵ بۆ رزگاری خۆیان و رزگاری ولاتەكەیان بدەن، دایمە بەگژ یەكا ئەچوون و شیریان لەیەك ئەسوو… گەلێ‌ حكومەتی بەقوەتیان دامەزراندووە، گەلێ‌ ئەمارەتیان پێكەوە ناوە، بەڵام ئەمانە هەموویان بەسەبەبی دوژمنایەتی بەینی خۆیانەوەو زۆریشیان هەر بەدەستی خۆیان لەناوبراون”.

ئەگەر نزیكەی (90) ساڵ لەمەو بەر ئەمین زەكی باسی ئەم دەردە كوشندەیەی كردبێت و بەو مێژووی سەدان ساڵی رابردووی بەراورد كردبێت و ئەوكاتە ئەڵێت هێشتا بەردەوامە! بەڵام خۆ ئێستاشی لەگەڵدابێت كە لە سەدەی بیست و یەكداین، هەمان دەردی خۆخۆری و ململانێ و ناپاكی و بێگانە پەرستی بەردەوامە و گۆڕانی بەسەردا نەهاتووە!

ئەگەر لە رابردوودا مێژووی میرایەتیەكان پڕ بووبێت لە دەردی خۆخۆریی، ئەوسا كەسیان كەلكی لە تەجروبەی ئەوی پێش خۆی وەرنەگرتبێت و هەمان بەزمی دووبارە كردبێتەوە. كورد و حیزبە سیاسیەكانی، هەتا ئێستاش تەجروبەیان لە رابردوو وەرنەگرتووە، هەمان سیاسەت بەجۆرێكی كوشندەتر دووبارە ئەكەنەوە.

ئەی ئەوە نیە لە ئەنجامی عینادی و غروریی و ململانێی نێوخۆییاندا سەركردایەتی كورد نیوەی خاكی باشوری كوردستانیان لەسەر سێنیەكی زێڕین پێشكەشی دەسەلاتدارانی عەرەبی عیراقی كردەوە! ئەی ئەگەر ئەوە درێژە پێدانی هەمان خیانەت و ناپاكیەكانی سەركردەكانی پێشوو نەبێت چیە!؟ ئەگەر وانیە بۆچی دەبێت كەركوك و شەنگال و دووزخورمات و دەیان شارو شارۆچكەی تر هەروا بەئاسانی بۆ لەشكری داگیركەر چۆل بكرێن و خەڵكەكەیان وا بەبێكەسی بەجێ بهێلرێن!
ئەی ئەوەنیە ئێستاش لەبەرامبەر هێرش و پەلاماری دەوڵەتی رەگەزپەرستی توركیدا بۆسەر كوردانی رۆژئاوا چەكدارەكانی (ئەنەكەسە) سوارەی حەمیدی ئاسا لەپاڵ لەشكری توركدا هێرش دەكەنە سەر خوشك و براكانیان لە رۆژئاوا بۆ داگیركردنی خاكەكەیان و كۆتایی هێنان بە ئەزموونەكەیان!؟.

ئەی ئەوە نیە هەندێك پیاوی ئایینی كە سەردەستەكەیان (عەلی قەرەداخی)ە مەلای خەتێ‌ ئاسا فەتوای حەلالكردنی لەشكركێشیەكەی تورك دەدات بۆ سەر خوشك و برا ئایینی و نەتەوەییەكانی لە رۆژئاوا!؟

بەداخەوە بەدرێژایی مێژوو، پاشاو میرە كوردەكان، هەمیشە بیریان لای بەزم و رابواردنی خۆیان بووە، هەروەكو ئەمڕۆ، لەبری ئەوەی بیرێ‌ لە یەكگرتن و رزگاری و سەربەخۆیی و سەرفرازی نەتەوەكەی خۆیان بكەنەوە، هەر جارەی بەپشتیوانی ئەم داگیركەر یا ئەو داگیركەر، ناوچەیەكی ژێر قەڵەمڕەوی میرنشینێكیان، بۆخۆیان داگیر كردووە، سنوری دەسەڵاتداری و فەرمانڕەوایی خۆیانیان پێ فراوان كردووە، لەمێژوودا وا رێك كەوتووە، چەند جارێ‌ ناوچەیەكی دیاریكراو، لە میانەی ئەو فەرمانڕەواییانەدا، دەساودەستی پێكراوە، پاشانیش تەسلیم بە داگیركەران كراوە. هەندێ‌ جاریش ئەو سەردار و میرە كوردانە، لەنێو خۆیاندا، لەسەر فەرمانڕەواییكردن رێكنەكەوتوون، زۆر ئازایانە، لەگیانی یەكدی بەربوون و لەیەكترییان كوشتووە، یا پیاوێكی بیانییان لە ولاتێكی دیكەوە هێناوە، كردوویانە بە براگەورەو بە سەرداری خۆیان پەسەند كردووە.

مێژوو پێمان دەلێت ململانێی نێوان میرنشینە كوردیەكان لە رابردوودا هۆكارێكی بەرچاوی داڕمانیان بوون، هەر لە ململانێكانی نێوان هەریەكە لە بابان و سۆران و بادینان بەرامبەر یەكترییەوە تا دەگات بە ململانێی نێوان خودی ئەندامەكانی بنەماڵەی فەرمانڕەوای یەك میرنشین دژی یەكتر، دەست راكێشان و بردنی لەشكرەكانی ئێرانی و عوسمانی بۆسەر یەكتری لەلایەن براكانەوە كە میرنشینی بابان نمونەی بەرچاون تا دەگاتە ئەمڕۆش ئەم خەسڵەتە نەشیاوەو ئەم دووبەرەكی و یەكتری نەخوێندنەوەیە بەردەوامەو بنەماڵە دەسەلاتدارەكان بەرژەوەندیی بالای نەتەوەو نیشتیمان دەكەن بەقوربانی بەرژەوەندیی خۆیان.

سەرئەنجام ئەم ڕفتار و هەڵسوكەوت و بێمنەتییەیان لە مێژوو و ناتێگەیشتنیان بەردەوام ئەزموونەكانی كوردیان بەرەو هەڵدێر بردووەو كۆتاییان بەو فەرمانڕەواییانە هێناوە كە بەرهەمی خوێن و ئارەقی نەتەوەیەك بووەو گەلێ‌ جار سەری خۆشیان لەسەر ئەو كەللە رەقییەیان داناوە.

ئەوەتەی نەتەوەی كورد هەیە، ئەم خەسڵەتە خراپەی هەبووەو ئێستەش ماویەتی، دەڵێی لەنێو كرۆمۆسۆمەكانیدا چێنراوە، هەستی نەتەوەیی لاواز بووە، بیانی پەرست بووە، لەنێو خۆدا ناتەباو ناكۆك بووە، لەسەر پارەو دەسەلات لەگیانی یەكدی بەربوون، كوردێكی زۆریان بەكوشتداوەو سەرانی دەوڵەتە داگیركەرەكانیش، لەدوورەوە تەماشایان كردوون‌و پێیان پێكەنیون، یا ئەگەر بۆیان لوابێ، ئەوا تا توانیویانە ئاگرەكەیان خۆشكردووەو دواتریش خستونیانەتەوە ژێر دەسەلاتی خۆیان.