د. ئیسماعیل مەحموودی  روونکردنەوەی جوگرافیای مێژوویی  کوردستان ، پێویستی بە توێژینەوە لە سەر هەندێک لەو دەستەواژانەی وەک جزیرە، جیبال، ماد هەیە کە لە لایەن مێژوونووسان و جوگرافیانووسە سەرچاوە مێژووییە کۆنەکاندا باسیان لێوەکراوە  چوونکەی وشەی کوردستان وەک وشەیەکی جوگرافیایی بۆ یەکەم جار لە لایەن “حەمدوڵڵای مستەوفی” و لە ساڵی ٧٤٠ی ک.م، …

(لە دواساڵەکانی سەدەی نۆزدە تا سەرەتای سەدەی بیست) ئیسماعیل مەحموودی، مانیا رەزایی پوختە: سەرچاوەی تەریقەی “نەقشبەندییە” کە لە گۆڕانکارییەسیاسی و کۆمەڵایەتییەکانی کوردستاندا و هەر وەها لەبەرزبوونەوەی ئاستی وشیاری نەتەوەیی کۆمەڵگەیکوردی  بەشدار بووە ، دەگەڕێتەوە بۆ ئاسیای ناوەندی ولە سەردەستی بەهائەدینی نەقشبەندیبوخارایی(٧٩١-٧١٧) سەری هەڵداوە. ئەم تەریقەتە لە سەرەتاکانی سەدەی نۆزدەی زایینی / نیوەی دووەمی سەدەی سیانزەی کۆچی لە لایەن“مەولانا خالیدی نەقشبەندی (١٢٤٢-١١٩٣) هاتۆتەکوردستان و بە لێژکردنی پێگەی تەریقەتی “قادرییە” کەتەریقەی زۆرینەی ئەوکاتەی کوردستان بوو، لە ماوەیەکیکورتدا پەرەیەکی بەرچاوی سەند و بوو بە گوتاری زاڵیکەشوهەوای فیکری، دینی و سیاسی کوردستان وتەنانەت لە بەرزبوونەوی و بەرجەستەکردنەوەی ویستینەتەوایەتی و مافی ئینسانی کۆمەڵگەی کوردی رۆڵیبەرچاوی گێڕا، بە جۆرێک کە سەرکردایەتی سێ بزاڤینەتەوەیی کورد لە ساڵەکانی ١٨٨٠ بە سەرکردایەتی شێخعوبەیدوڵڵای نەهری. ١٩٢٥ بە سەرکردایەتی شێخسەعیدی پیران و ١٩٢٨ بە سەرکردایەتی شێخەکانیبارزان، سەر بە تەریقەتی نەقشبەندی بوون. ئەم وتارە دەیەوێت وەڵامی ئەم پرسیارە بنەماییەیژێرەوە بداتەوە کە تەریقەتی نەقشبەندی بەلەبەرچاوگرتنی چییەتی و پێناسەی  دونیانەویستی ودوورەپەرێزانەی، چۆن توانی بێتە ناو کەشوهەوایسیاسی کوردستان و لە  ماوەیەکیزەمەنیدا(دواساڵەکانی سەدەی نۆزدە و تا سییەکانیسەدەی بیست) سەرکردایەتی سیاسی کوردستان بگرێتەئەستۆ؟ گریمانەی ئەم توێژینەوە لە سەر ئەم بنەمایە دامەزراوە، سەرەڕای ئەوەی کە تەریقەتی نەقشبەندییەهەڵدەگەڕێتەوە بۆ سەر کۆمەڵێک فێرکاری و مۆچیاریدونیاپەرێزانە و گوێڕایەڵانە، بە هۆی لاواز بوونی پێگەیتەریقەتی قادری و لە ناوچوونی ئەمارەت و نیمچەدەسەڵاتە کوردییەکان و پڕکردنەوەی کەڵێنی نێوان خەڵکو دەسەڵات لە پێکهاتەی فەرهەنگی و کۆمەڵایەتیکۆمەڵگای کوردی و هەروها سەرهەڵدانی پارتەسیاسییەکانی کورددا  ئەو بەستتێنەی بۆ سازبوو بۆئەوەی لە گۆڕانکارییە فەرهەنگی و ئابووری وسیاسییەکاندا رۆڵ بگێڕن و  تەنانەت سەرکردایەتیشۆڕشەکان  لە کورستاندا بگرنە دەستەوە. وشە سەرەکییەکان: کردستان، تەریقەتی نەقشبەندییە، شێخ خالیدینەقشبەندی، سەرکردایەتی سیاسی، وشیاری نەتەوەیی پێشەکی: هۆکارگەێکی وەک پێکهاتەی خێڵەکی و لادێیانەیکۆمەڵگای کوردی، شاخاوی بوون و پەرتەوازەییدانیشتووان، زەینییەتی ئوستوورەیی و هەستیارانە، نەبوونی شار و ژیانی شارنشینی لە رابردوودا، بەستێنێکی لەباری خولقاندبوو بۆ گەشە و پەرەی رێبازەئایینی و عیرفانییە جۆراجۆر و جیاوازەکان، بە جۆرێککە کوردستان و پانتایی ناوچە کوردنشینەکان، ببووەمۆڵگەی کۆبوونەوەی ئایینی وەک ئیسلام، مەسیحییەت، یەهوودییەت و رێبازە مەزهەبییەکانی وەک سووننە وشیعە و عەلەوی و یارسان و ئێزیدی و رێبازەعیرفانییەکانی وەک قادری و نەقشبەندی. بۆ چەندین سەدە تەریقەتی قادری، تەریقەتی زاڵ و باویکۆمەڵگای کوردی بوو، بەڵام دوای سەر  هەڵدانیتەریقەتی نەقشبەندی لە لایەن مەولانا خالیدینەقشبەندی لە سەرەتاکانی سەدەی دوانزەی ک. لەکوردستان، پێگەی تەریقەتی قادری کە تەنیا تەریقەتیزاڵی ناوچە کوردنشینەکانی ژێردەستی عوسمانی بوو، کاڵ و تەنانەت لاواز بوو و سەرەڕای دژوازی وبەربەرکانێ سەرەتاییەکان، لە ئەنجامدا بە هۆیهۆکارگەڵێکی وەک کەسایەتی سنگ فراوان و ڵێبووردەیمەولانا خالید، پشتیوانی بەشێک  دەسەڵاتدارانی ئەوسەردەمەی کوردستان، هۆگری بەشێک لە بنەماڵەناسراوەکانی وەک بنەماڵەی نەهرییەکان و هەوڵ وتەقالای مورید و نوێنەرەکانی مەولانا خالید بۆپەرەپێدانی لە پانتایی ناوچە کوردنشینەکاندا، بوو بەتەریقەتی زاڵی کۆمەڵگای کوردی. تەقریبەن پەنجا و پەنج ساڵ پاش کۆچی دوایی مەولاناخالید و حەفتا ساڵ دوای هاتنی ئەم تەریقەتە بۆکوردستان لە لایەن مەولانا خالیدەوە لە سالی (١٢٢٦)، شاهیدی بەشداری ئەم تەریقەتەین لە گۆڕانکارییەسیاسی وکۆمەڵایەتیەکانی کۆمەڵگای کوردیدا، بە جۆرێککە “شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری” لە ساڵی (١٢٩٧) وەکیەکێک لە شێخە  ناودارەکانی تەریقەتی نەقشبەندیسەرکردایەتی یەکەمین شۆڕشی سیاسی و نەتەوییکوردستان دەکات. بە واتایەکی تر هێشتا نیو سەدە لە سەر هەڵدانیتەریقەتی نەقشبەندی لە کوردستاندا تێنەپەڕیوە، کەتێکەڵ بە پانتایی  سیاسی و گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتی وسیاسییەکانی کوردستان دەبێت و ئەم تێکەڵاوبوونەبەرهەمەکەی دەبێتە سەرکردایەتی سێ بزووتنەوەیبنەمایی و هەروەها رۆڵ گێڕان لە گۆڕانکارییەکۆمەڵایەتی و سیاسیەکانی کۆمەڵگای کوردیدا. هەرچەنددوای شۆڕشی بارزانی و سەرهەڵدانی پارتە سیاسییەغەیرە دینییەکان، رۆڵی سەرکردە مەزهەبی و دینییەکانلە سەرهەڵدانی بزووتنەوە و شۆڕشە قەومی ونەتەوەییەکاندا کاڵ بووەوە و تەنانەت کۆتایی پێهات، بەڵام پێگەی ئەم سەرکردانە هەڵبەت بە لایەنەنەتەوەییەکانیانەوە و نە مەزهەبییەکەیان، درێژەیهەبووە. بە کورتی ئەم تەریقەتە دینییە کە تاکی بۆدونیاپەرێزی رێنوێن دەکرد و سەرەنجی بۆ لای ئاخرەترادەکێشا، توانی بە بۆچوونێکی دونیاخوازانە ودوورکەوتنەوە لە وانە و راسپاردە سەرەتاییەکانی، تێکەڵبە گۆڕانکارییە سیاسی و کۆمەڵاتییەکانی کوردستانبێت و دواتریش پاشماوەی بنەماڵەکانی ئەم تەریقەتە بەبەشداری لە پارت و گرووپە سیاسی و نەتەوەییەکانیکورددا، رۆڵێکی جێی سەرەنج و بەشدارییەکیبەرچاویان لە بێچم گرتن شوناسی نەتەوەیی وناسیۆنالیزمی کوردیدا گێڕاوە. ئەم وتارە دەیەوێت دوای روانینێکی خێرا بە سەربارودۆخی سیاسی، کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی کۆمەڵگایکوردیدا، دوو تەریقەتی قادری و نەقشبەندی دەناسێنێتو لە درێژەدا چۆنیەتی تێکەڵاوبوونی تەریقەتینەقشبەندی بە گۆڕانکارییە سیاسییەکانی کوردستاندەخاتە بەر شیکاری و پێداچوونەوە و هەروەها چاوێکدەخشێنێت بەو بزاڤ و شۆڕشە سیاسیانەی کورددا کەسەرکردەکانی تەریقەتی نەقشبەندی سەرکردایەتییانکردووە. گرینگی ئەم وتارە لەودایە کە بۆ یەکەم جار و سەربەخۆباس لەو هۆکارانە دەکات کە بوونە هۆی ڕۆڵ گێڕانیتەریقەتی نەقشبەندی لە گۆڕانکارییە سیاسییەکانیکوردستاندا و لە شێوەی رووداونووسین و وەسفییپەتی دووری ئەگرێت و بە شێوەی وەسفی و شیکارانەباس لە چۆنیەتی هاتنی ئەم تەریقەتە بۆ ناو دونیایسیاسەت دەکات، لە بەر ئەوەی کە ئەم سەرەنج ورووبەڕووبوونەوە بۆ خۆی لە گۆڕانکارییە سیاسییەکانیکوردستانی بەردەم سەدەی بیست و سەرهەڵدانی بزاڤەنەتەوەییەکاندا بەشدار و رۆڵی هەبووە، لەم رووەوەروانگەیەکی شیکاری وەسفی لە شیکردنەوەی رەوتیهەڵبژاردنی بۆچوونی سیاسی تەریقەتی نەقشبەندی وبەشدارییان لە سەرهەڵدان و بێچم گرتنی شوناس ووشیاری نەتەویی کورد، دەگرێتەبەر. ١-کوردستان و باروودۆخی سیاسی کۆمەڵگای کوردی لە دواساڵەکانی سەدەی نۆزدە: “کوردستان” واتە ولاتی کوردان، وڵاتێکی یەکپارچە وسەربەخۆ بەڵام خاوەن سنوورێکی سیاسی دیاریکراونەبووە و نییە و لەم شوێنە دیاریکراوەدا، خەڵکانێکی نەبەگشتی یەکڕەنگ بەڵام بە بنچینە و بناوانێکیرەچەڵەکیی یەکپارچە بە ناو “کورد” دەژین. لەو کاتەوە کە دەستەواژەی کوردستان وەکدەستەواژەیەکی جوگرافیایی و دیاریکەری سنوورەسیاسییەکان لە لایەن سوڵتان سەنجەری سەلجووقییەوەبە کار هێنراوە، و حەمدوڵڵای مستەوفی (٧٤٠) سنوورەکانی وەک بەشێک لە ناوچە کوردنشینەکانیژێردەستی سەلجووقیەکان دیاری کرد(مستەوفی٦١-٦٢) ئەم دەستەواژەیە شوێنی دەستەواژەگەلێکی وەک جیبالو زۆزان گرتەوە، کە لە دەقە جوغرافیاییەکاندا بۆ دیاریکردن و نیشاندانی ناوچە کوردنشینەکاندا بەکارهێنراوە٭ و لە ئاکامدا بە هەموو ناوچە کوردنشینەکانوتراوە کە دەتوانین ئەم پانتاییە ئاوا دیاری بکرێت، لەباکوورەوە دەگاتە ئەرمەنستان و کێوەکانی لازوورستانو ئەرزەرووم، لە رۆژهەڵاتەوە دەگاتە ئازەربایجان و؟لەرۆژئاواوە دەگاتە رووباری فورات و ئانادۆڵی رۆژهەڵاتیو لە باشوورەوە دەگاتە خووزستان و ناورووباران.(زەند،٢٠٠٢: ١٦) لە پانتایی ئەم ناوچە کوردنشینانە یان بە واتایەکیترکوردستان، لە ماوەی زەمەنی بەرباسدا، واتا نێوەیدووەمی سەدەی نۆزدە تا ناوەڕاستی سەدەی بیست، ئەمناوچانە لە ژێر دەستی دوو دەسەڵاتی قاجاری وعوسمانیدا بووە و هەڵبەت لە هەر دوو پارچەکەدادەسەڵاتەناوچەیی و نیمچە سەربەخۆ کوردییەکانی وەکئەردەڵانەکان لە ژێر دەسەڵاتی قاجار و بابانەکان وبەدرخانەکان لە ژێر دەسەڵاتی عوسمانییەکان وکورستانی عێراقی ئەمڕۆدا، خاوەن دەسەڵات بوون. لە کوردستانی ئەردەڵانی ژێر دەستی قاجاردا، سەرچاوەمێژووییەکان هیچ ئاماژەیەک بە رێچکە و تەریقەتەعیرفانییەکان بە تایبەت قادری و نەقشبەندی ناکەن ولەوانەیە ئەردەڵانەکان بۆ رێگری لە سەرهەڵدانیدەسەڵاتێکی هاوتەریب لە گەڵ خۆیان، رێیان لە هەرجۆرەهاتن و پەرەسەندنی تەریقەت گرتبێت و دوور نییەجیاوازی مەزهەبی قاجارەکان و ئەردەڵانەکان (کە دواترچوونە سەر مەزهەبی شیعە) و هەر وەها دوو تەریقەتیقادری و نەقشبەندی کە سەر بە مەزهەبی سوننە بوون وهەروەها دژایەتی دوو دەسەڵاتی سەرەکی عوسمانی وقاجاری، رێی لە دزە و بڵاوبوونەوەی ئەم دوو تەریقەتەعیرفانییە خاوەن پێگەی کۆمەڵگای کوردی ژێردەستیعوسمانی لە کوردستانی ژێردەستی قاجار گرتبێت، هەڵبەت نابێ لە بیر بکەینم کە ئەم دوو رێچکە عیرفانییەدواتر لە ناوچە کوردنشینەکانی ژێردەستی ئێرانپەرەیەکی بەرچاویانسەند کەم لە روویی زەمەنییە بەدەرلەم باسەیە لە کوردستانی ژێردەستی عوسمانیدا، بارودۆخیسیاسی و کۆمەڵایەتی پێچەوانەی قاجار بوو، چونکەناوەندگەرایی ئیمپراتۆری و کێشەی بەڕێوەبردنیئیمپراتۆرییەکی گەورە،  دەوڵەتی عوسمانییرووبەڕووی کێشە و قەیران کردبوو(مەکداڤڵ،٨٠-٩٥) تائەو رادەیە کە لەم سەردەمەدا شاهیدی جیابوونەوەیبەشە عەرەب نشینەکانی ئیمپراتۆری، سەرهەڵدانیبزافی تورکە لاوەکان، دەست بەدستکردنی دەسەڵات وراگەیاندنی مەشرووتەین لە ساڵی ١٨٧٦ لە لایەن سوڵتانعەبدولحەمیدی دووەم(احمدیاقی، ٨٨ : ١٥٣ – ١٤٤) بەگشتی دەستێوەردانی دەوڵەتە دەرەکییەکان، دۆخینالەباری ئابووری، شۆڕشە قەومییەکان(هەمان: ١٧٠-١٥٦) بارودۆخی ناوەوەی ئیمپراتۆری لاواز وبێسەروسامان کردبوو و ئەم هۆکارانە بەستێنی بۆسەرهەڵدانی ئەمیرە کوردەکانی خاوەن دەسەڵاتەناوچەییەکان رەخساند. بە جۆرێک کە لەم سەردەمەداشاهیدی دوو سەرهەڵدان و بزافی قەومی کوردین لە لایەنمیر موحەممەدی رەواندزی(١٨٣٣) لە کوردستانی عێراقیئەمڕۆدا(مەکداڤڵ، ٨٠ : ١٠٥-١٠١) و بەدرخان بەیگ لە(١٨٤٣) لە بۆتان، کە واقیعدا سەرەڕای ئەوەی نیشانەیهەوڵی میرە کوردەکانە بۆ درچوون لە ژێر دەسەڵاتیعوسمانی، لە لایەکیترەوە بەرهەمی بارودۆخی شپرزیناوەوەی عوسمانییە و بەرپەرچ دانەوی توندیعوسمانییەکان بەرانبەر بەم شۆڕشانە نیشانەی ئەوپەڕیلاوازی  و نیگەرانی لە هەڵوەشانەوەی ئیمپراتۆریعوسمانی بوو. پێکهاتە و ململانێی خێڵەکی و هەروەها بنەماکانی ئاغاو رەعییەتی(برۆیین سێن، ٧٩ : ١٢٠-٦٠) کە ببوە هۆیناڕەزایی جووتیاران و رەعییەت، هەر وەها دابەزینیدەسەڵاتی میرە نیمچە سەربەخۆکان و پێشوازیخەلافەت لە رێچکە عیرفانی و دینییەکان–پێیان وابووچوون خەلافەت خۆی ناوەند و بنکەی ئیسلامه، ئەمرێچکانە لە ئەنجامدا ملکەچ و گوێڕایەڵی خەلافەت وخەلیفە دەبن– و بە گشتی نەبوونی دەسەڵاتێک لە بەرهۆکارەکانی سەرەوە لە کۆمەڵگای کوردیدا، بەستێنی بۆگەیشتن بە دەسەڵاتی دونیایی شێخەکان رەخساند، هەڵبەت ناکرێ لە بیرمان بچێت، چەندین سەدە بووشێخەکانی سەر بە تەریقەتە سۆفیانە و دەروێشییەکان لەناو خێڵە کورد و تورکەمانەکاندا خاوەن جێگە و پێگەبوون. مێژووی ئەم تەریقەتانە دەگەڕێتەوە بۆ سەدەکانیدوانزە و سیانزە و کەسانی وەک سەفیەدینیئەردەبیلی(مەک داول، هەمان: ١١٣). بەکورتی پێگە و دەسەڵاتی بەربڵاوی شیخەکان ورێبەرانی تەریقەتە عیرفانییەکان لە کۆمەڵگای کوردیدادەکرێت وەک بەرهەمی ناڕەزایەتی بەربڵاوی رەعییەت وگوندنشینە کوردییەکان لە ئاغاکان و بۆشایی دەسەڵاتیدوای لەناوچوون و لاوازبوونی هەندێک لە دەسەڵاتەنیمچە سەربەخۆکان وزەینییەتی مرۆڤی کورد دابنێین کەرزگاری راستەقینەیان لە سەردەست و ناوچاوی پیاوانیمەزهەبی و عیرفانیدا دەبینی. ئەم پێگە و دەسەڵاتەهێندە بەربڵاو بوو کە “نیکیتین” توێژەری خوێندنەوەکوردییەکان، لە هەموو کارێکی تۆێژینەوەیی سەبارەت بەکورد، سەرەنج دان و لەبەرچاوگرتنی شێخەکان و پێگەیدەسەڵاتی مەزهەبی و سیاسییان و جووڵانەوەکانیان بەپێویست دەزانێت.(نیکیتین،٦٦) ٢)کوردستان و تەریقەتە عیرفانییەکان: ئەلف) تەریقەتی قادری و وانەکانی: تەریقەتی “قادریە” یەکێک لە کۆنترین رێبازەکانیتەسەوفە کە دەگەڕێتەوە بۆ شێخ عەبدولقادری گەیلانی(٥٦١-٤٧٠). شێخ عەبدلقادر لە سادات حسەینی و ناسراوبە “قوتبی عەزەم” و “شێخی مەشریق“ە، هەرچەندهەندێ کەس بە خەڵکی “جبل/جەبەل” بەغدادی دەزانن، بەڵام زۆرتر بە خەڵکی باکووری ئێران و گەیلانیدەزانن(کیانی، …

ئیسماعیل مەحموودی مانیا رەزایی پوختە: جگە لە دەسەڵاتی ئالی بوویەی شێعە مەزهەب (٤٤٧-٣٣١) و بە رەچەڵەک ئێرانی، دەتوانین ئەم سەردەمە بە سەردەمی زاڵبوونی تورک و دەسەڵاتدارییەتی  تورکە سوننە مەزهەبەکان ناوببەین. غەزنەویەکان (٤٣١-٣٥١)، سەلجووقیەکان(٥٩٠-٤٣١)، خارەزمشاهیان (٦٢٨-٤٩٠) و مەغۆل (٧٥٨-٦٢٨) دەسەڵاتگەلێکی بێگانە بوون کە دەسەڵاتداری پانتایی جوغرافیایی ئێرانی سەردەمی عەباسییان دەکرد. بۆ …

ئامادەبوونی کورد لە ئەستەمووڵ  د. ئیسماعیل مەحموودی  هاوکات لە گەل نیشتەجێبوونی عوسمانییەکان لە “کونستانتێنشار” و گۆڕینی ناوی ئەو شارە بە “قوستەنتەنیە” و دواتریش بە“ئەستەمووڵ“، دەرفەت و بواریش بۆ نیشتەجێبوونی کورد وەکبەشێک لە جەنگاوەرانی بەشداربوو لە داگیرکردنی ئەستەمووڵ وهەروەها وەک بەشێک لە دانیشتوانی ئیمپراتۆری عوسمانیدرووست بوو. هەڵبەت با ئەوەشمان لە بیر نەچێت، دوای شەڕیچالدێران، کوردستان بە فەرمی لە نێوان ئیمپراتۆریای عوسمانیو سەفەوییەدا دابەش کرابوو و ئیتر بەشێکی زۆری کورد، وەکبەشێک لە ڕەعییەتی عوسمانی،دەهاتنە ئەژمار. جیالەمەش بەپێڕێککەوتنامەی زەهاو لە ساڵی (١٦٤٠)، کوردستانی ئەمڕۆیتورکیا و عێراق، بە فەرمی بوونە بەشێک لە ئیمپراتۆری عوسمانی و دانیشتوانی ئەم ناوچە کوردستانیانەش بوونە بەشێک لە“میللەتی” عوسمانی و بە واتایەک ئومەتی ئیسلامی، بە گشتیدەکرێت بڵێین، کۆچی کورد ڕوو لە ئەستەمبووڵ هەر لەساڵی(١٤٥٣) دەستی پێکرد. چل و سێ ساڵ پاش داگیرکردنی ئەستەمووڵ و لە یەکەمسەرژمێریدا باس لە بوونی نزیک بە(٣٨٢) کورد و هەروەها سێگوندی کوردنشین لە نزیکی ئەستەمووڵ دەکرێت واتە هەر لەسەرەتای نیشتەجێبوونی تورکەوە، کوردیش لەو شارە نیشتەجێدەبێت و ئەوشارەش دەبێتە زێدی بەشێک لە کوردەکانی سەر بەدەسەڵاتی ئیمپراتۆری و لە درێژخایەنیشدا ئیتر جەماوەری کوردلەو شارە وردە وردە ڕوو لە زیادبوون دەکات، بۆ نمونە بەپێیسەرژمێرییەکانی سەرەتای سەدەی نۆزدەدا تەنیا دە هەزارکۆڵهەڵگری کورد لە شاری ئەستەمووڵ ژیاون. سەرەڕای نیشتەجێبوونی کورد، هەر لە سەرەتای داگیرکردنیئەستەمووڵەوە، ژمارەیەک کوردیش بۆ گەیشتن بە پێگەی سیاسیو سەربازی و تەنانەت پیشەیی یان بۆ فێربوونی زانست، نیشتەجێی ئەو شارە دەبن. وەک نموونە هەر لەو سەردەمە، کەسانی ئایینی وەک مەلا گۆرانی، ئەبووسەعوونە کەندی، ئیدریس بەدلیسی و شاعێرانی وەک نالی، مەلا محەمەد کۆیی، شێخ ڕەزا تاڵەبانی و زیوەر و کەسانی دیکەش ڕوو لەو شارەدەکەن  و ئەو شارە وەکوو  ناوەندی زانست و گەیشتن بە پلە وشوێنی نیشتەجێبوونیان هەڵدەبژێرن. جگە لەمانەش، ئیتر لە سەدەی (١٨)وە ئەستەمووڵ، دەبێتەجێگەی نیشتەجێکردنی ئەو میر و سەرۆکە کوردانەی وا گومانیانلێکرابوو لە ئیستا و داهاتوودا، ببنە مەترسیی بۆ سەر دەسەڵاتیسوڵتان، میر بەدرخان(١٨٦٨-١٨٠٢)، شێخ ئەحمەدی باوکیشێخ مەحموود، مەحەمەدی ئاغای باوکی سمکۆی شکاک، لە ریزئەو میر و سەرۆک خێڵانە بوون کە لە دوا ساڵەکانی سەدەینۆزدەدا لە ئەستەمووڵ نیشتەجێ کران. لە سەردەمی سوڵتان عەبدولحەمیدی دوویەمیشدا (١٩٠٩-١٨٧٦) بە هۆی پێکهێنانی هێزی دژە ئەرمەنی “سوارەی حەمیدییە” (١٨٩١)، دریژە بە سیاسەتی ڕاگرتنی میرە کوردەکانی ژێردەسەڵاتی عوسمانی لە ئەستەمووڵ درا و بە واتاییەک، دەرفەت بۆزیادبوونی جەماوەری فرەتری کورد لە ئەستەمووڵ، درووست کراو کردنەوەی قوتابخانەی عەشایری، هەل و دەرفەتی زۆرتر، نەتەنیان بۆ نیشتەجێ بوونی زۆرتری کورد، بەڵکوو دەرفەت بۆگۆڕینی روانگەی کورد، بە نیسبەت جیهان و ناوچەکەوە، هاتەئاراوە. بە گشتی کردنەوەی قوتابخانەی عەشایری بۆ منداڵانی میرەکوردەکان لە ساڵی(١٨٩٢) و پەروەردەکردنیان لە ژێر گوتاریعوسمانیخوازی، بواری گۆنجاوتر بۆ نیشتەجێبوونی جەماوەرێکیزۆرتری کورد لەو شارە خۆش دەبێت و  ئیتر، هێدی هێدیئەستەمووڵ وەک شارێکی تورکی_کوردی لێ دێت. ٢-٢) سەرهەڵدانی مونەوەرلفیکریی کوردی لە ئەستەمووڵ: لە گەل دەستپێکردنی چاکسازی و دەرکەوتنی نیشانەکانیمودێڕنیتە و سەرهەڵدانی چینی مونەوەرولفیکر و هەروەهابەرجەستەبوونەوەی گوتاری شوناسخوازیی لەسەر دەستیمونەوەرولفیکرانی تورک و کەمینەکانی دیکەی عوسمانی، شاریئەستەمووڵ لەو قۆناغەدا دەبێتە جێگەی کۆبوونەوە هەمووئازادیخوازەکانی وڵاتانی عوسمانی  لە کورد و عەرەب و ئەرمەنو نەتەوەکانی باشوری ڕۆژهەڵاتی ئەورووپاشەوە، بەواتایەک پاشپەرەسەندنی ویستی چاکسازی و تازەگەری و شوناسخوازی، کوردانی ئەستەمووڵیش کەوتنە ژێر کاریگەرییی ئەو گوتارەوە ویەکەم دەرکەوتەکانی تازەگەریی کوردی لەم شارەدا سەریانهەڵدا. بۆ نموونە: دەسپێکردنی ڕۆژنامەنووسی کورد(١٨٩٨)، یەکەمڕۆژنامە کوردییەکانی وەک ڕۆژنامەی کوردستان(١٩١٢)، ڕۆژیکورد (١٩١٣) هەتاوی کورد (١٩١٣) ژین (١٩١٨) و هەروەهایەکەم کۆمەڵەی کوردی بە ناوی ” جەمعییەتی تەعاوەن و تەرەقی” (١٩٠٨)، یەکەم کۆمەڵەی پێشکەوتنیی کوردستان بە ناوی“تەعالی کوردستان” ( ١٩١٨)، یەکەم کۆمەڵەی خوێندکارانیکورد بە ناوی ” کۆمەڵەی هێڤی قوتابیانی کورد” (١٩١٢) لەئەستەمووڵ دامەزران و یەکەم کتێبی کوردیش بە ناوی ” دیوانیمەولانا خالید” لە ساڵی (١٨٤٤) هەر لەم شارەدا بڵاو کرایەوە. بەم وەسفەوە پاش دەرکەوتەکانی مودێڕنیتە و هەروەها گوتاریچاکسازی و گوتاری شوناسخوازی تورکی و ئەرمەنی لەئەستەمووڵ، جگە لە کوردانی نیشتەجێی ئەستەمووڵ، ژمارەیەکیزۆر کورد لە ناوچە و پارچە جیاجیاکانی کوردستانەوە ڕوویان لەئەستەمووڵ کرد و شوناسی عەشایەری و ناوچەیی خۆیان خستەلاوە و کەوتنە پشکنینی ئەتنیکی و گەڕان بە دوای بنچینەینەتەوەییدا. دەکرێت لە ئەم ئاڕاستەیەشدا ئاماژە بە پیرەمێردیڕۆژنامەنووس و شاعیر، ئەمین زەکی بەگی مێژوونووس لەباشوورەوە و  مەحەمەد میهری ڕۆژنامەنووس و حوزنی موکریانیمێژوونووس لە ڕۆژهەلاتەوە بکەین. لێرەوە ئیتر ئەستەمبووڵ دەبێتە یەکەم مەڵبەندی بیری نەتەوەییمودێڕنی کورد و لە بابەت بنەماکانی نەتەوەییەوە،ڕۆشنبیرانیکورد بۆ یەکەمجار دەست بە پەرەپێدانی ئەندێشە و بیرکردنەوە لەکورد و کۆمەڵگەی کورد دەکەن و بە واتاییەک لەم سەردەمە ئیتربایەخ بە ئەندێشە و پرسی کورد و کۆمەڵگەی کوردی دەدرێت. یەک لەو تایبەتمەندییە دیار و ئاشکرایانەی ئەم قوناغە لە بواری ئەندێشەی کوردیدا، پەرەسەندنی رۆڵی چینی ڕۆشنبیر ودامەزراندنی زەنجیرەیەک لە یانە  و حزبی کوردی بە پێشەوایەتیڕۆشنبیرانی کوردە. بە گشتی بە ئامادەبوونی جەماوەرێکی بەرچاوی کورد و بەتایبەت شاعیر و بنەماڵەی دەسەڵاتداری وەک بنەماڵەی بابانەکان، بەدرخانییەکان و بنەماڵەی شێخ عۆبەیدەڵڵا نەهری لە ئەستەمووڵ، پەرەسەندنی گوتاری تازەگەری و زاڵ بوونی گوتاریشوناسخوازی، زیادبوونی قوتابیانی کورد لە دەزگاکانیخوێندنی باڵای ئەستەمبووڵ،  کاریگەریی لەسەر کوردانینیشتەجێی ئەو شارە ئەبێت و هەر لەم شارەشدا هەل و دەرفەرتبۆ سەرهەڵدانی یەکەم بەرەی مونەوەرلفیکریی کورد، واتە سەیدعەبدوڵقادر، ئەمین‌ عالی بەدرخان، ئەحمەد ڕەمزی، محەمەدشوکری، پیرەمێرد و مەولانزادە ڕەفعەت و لە پێشەوەیهەمووشیانەوە حاجی قادر کۆیی، درووست دەبێت و بە واتایەکلەم شارە، یەکەم نەسڵی مونەوەرانی کورد سەر هەڵەدات ٢-٣)دەرکەوتنی حاجی قادر کۆیی (١٨٧٠-١٧١٨) لەئەستەمووڵ: حاجی قادر کۆیی (١٨٩٧-١٨١٧) لە گوندی گۆڕقەرەجی سەر بەشاری کۆیە لە دایک دەبێتو لە بنەڕەتدا سەر بە تیرەیدەربەندییەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان و بە واتایەک دەرەتەنگ ودەروندی ناوچەی کرماشانە کە لە بەر گوشاری نادرشاە، هەر لەوسەردەمە، زێدی خۆیان بە جێ دەهێڵن و ڕوو لە ناوچەی کۆیەدەکەن. حاجی بە گوێرەی باوی ئەو سەردەمە، بۆ خوێندن و فێربوون، هەر لە منداڵییەوە ڕوو لە حوجرە دەکات و لە تەمەنی نۆ ساڵاندابۆ یەکەم جار  دەهێنرێتە کۆیە و لەوێش خەریکی  خوێندن دەبێت، پاش ماوەیەک و لە نێوان ساڵانی (١٨٥٤-١٨٥٣) ، کۆیە جێدەهێڵێت و دەچێتە ناوچەی باڵەکایەتی و دواتر ڕوو لە شارەکانیشنۆ و سەردەشت و سابڵاغ لە کوردستانی ئێران دەکات ولەوانەیە تا ساڵی (١٨٦٣-١٨٦٢)لەوێ دەمێنێتەوە. حاجی پاش فێربوونی زانستی ئایینی  و گەیشتن بە پلەی مەلایەتی، دەگەڕێتەوە بۆ کوێە و بە هۆی دروستبوونی هەندێککێشە و لەوانە، کێشە و ناخۆشی  لە گەڵ شێخ نەبی ماویلانی وپیشتیوانی نەکردنی لە لایەن خزمانیەوە، لەوانەیە حاجی بۆماوەیەکی زۆر لە  ناوچەی کۆیە نەمابێتەوە، بۆیە لە شێعریکداپاش یادکردنەوەی لە کوێە و ئاماژەدانی بە غوربەت،  باس لەهەڵاتنی بۆ ئەستەمووڵ دەکات: هەموو خزمی خۆمن دەزانم دەڵێن  لە بێ حورمەتیمان بوو حاجی هەڵات                                    پێدەچێت، حاجی پاش ساڵانی(١٨٦٣-١٨٦٢) واتە سەرەتایشەستەکانی سەدەی (١٨)ڕووی لە ئەستەمووڵ کردبێت و لەوشارە،  بە پێ هەندێ ئاماژە و بەڵگە، وەک مامۆستای تایبەتییمنداڵانی بەدرخان بەگ دامەزرابێت . بەس بۆ هەمووان روونەحاجی تا کۆتایی تەمەنی هەر لەو شارە واتە هەتا ساڵی (١٨٩٧) کە کۆچی دوایی کردوە و لە گۆڕستانی قەرەج ئەحمەد نێژراوە، هەر لەو شارە واتە ئەستەمووڵ مابێتەوە. حاجی لە ئەستەمووڵی ئەو کاتە، کە وەک  ناوەندی تازەگەری وتەجەدود  و ململانی دوو باڵی بناژۆخواز و نەریتی پێناسە دەکرا، دیارە تووشی سەرسووڕمان و هەڵبەت زۆرتر تووشی گۆڕاندەبێت و ئەمەش وای لێ دەکات کە هەست بکرێت زۆرجاریشناهومیدی پێوە دیار ببێت و هەڵبەت ئەو شتەی لە گوتاری حاجیدیار و بەرجەستەیە، ئەوەیە کە  گوتاری ئەو سەردەمەیئەستەمووڵ واتە گوتاری تەجەدود  و شوناسخوازی، کاریگەریتەواویی لە سەر بیر و ئەندێشەی حاجی دەبێت،  بە چەشنێ کەداهاتوو، رەوتی شیعر، بیرکردنەوە و ڕوانگەی حاجی، تووشیگۆڕانکاری تەواو دەکات و ئیتر حاجی و شێعری حاجی بەتەواویەتی جیاواز دەنوێنێت لە حاجی سەردەمی پێش ئەستەمووڵو بە واتایەک حاجی سەردەمی کۆییە و سەردەمی فەقییەتی ومەلایەتی. دۆخی ئەستەمووڵ لە سەردەمی ئامادەبوونی حاجی لەو شارەدا: ئەو ساڵانەی وا حاجی ڕووی لە ئەستەمووڵ کرد و لەوێ مایەوە، ساڵانیکی زۆر چارەنووسساز و کاریگەر لە مێژووی وڵاتیعوسمانی و هەروەها مێژوو و ئایەندەی قەوم و نەتەوەکانی ژێردەسەڵاتی عوسمانییەکان بوو، ئەو کاتەی کە حاجی لەئەستەمووڵ نیشتەجێ دەبێت، ماوەیەک بوو ئەستەمووڵڕووبەڕووی ڕۆژئاوا و فەرهەنگی نوێی ڕۆژئاوا واتە مودێڕنیتەببووەوە و بە ناچاری ڕووی لە چاکسازی بە شێوازەفەرەنگی(ڕۆژئاوایی)ییەکەی کردبوو، ئەمە لە کاتێکدا بووهاوکات، شەڕی بناوژۆخوازان و رێفۆرمخوازن لە سەر پرسیچاکسازی و لاساییکردنەوە لە فەرەنگ و فەرهەنگی ڕۆژئاواییش، بە تەواوییەتی دۆخی ئیمپراتۆریای تووشی نائارامی، شپرزەیی وئاژاوە کردبوو. هەروەها کە ئاماژەی پێدرا ،پێدەچێت حاجی لە نێوانساڵانی(١٨٦٣-١٨٦٢) ڕووی لە ئەستەمووڵ کرد بێت و لەسەردەمی سوڵتان عەبدولعەزیز(١٨٧٦-١٨٦١)  لەم شارەنیشتەجێ بووبێت. لەو سەردەمەی کەوا سوڵتان، بڕیاری کۆتاییدابوو کە رەوتی چاکسازی سەردەمی باوکی واتە سوڵتانمەحموود دووهەم(١٨٣٩-١٨٠٨) و هەروەها، سوڵتانعەبدولحەمیدی یەکەمی مامی (١٨٦٠-١٨٣٩)، سەرەڕای ئەوهەموو دژایەتییە، درێژەی بدات. سوڵتان عەبدولعەزیز لە پێناو پاڕاستنی وڵات و مەترسییدابەشبوون  لە لایەن نەتەوەکانی ئیپمراتۆریا وهەروەهادابەشکردنی لە لایەن وڵاتانی رۆژئاوایی، بریاری بەهێزکردنیدەسەڵاتی ناوەندی وڵاتی لە ساڵی(١٨٦٤) ڕاگەیاند و لەمپێناوەشدا، ئیمپراتۆریای دابەشکرد لە سەر چەندین  یەکە لە ژێرناونیشانی «ولایەت» و هەر «ولایەت»یش لە سەر چەندین«سنجاق» و هەر سنجاقیش لە سەر چەندین «قەزا»، سەرۆکیهەر ولایەتێ ڕاستەوخۆ لە لایەن «بابی عالی»ەوە واتە لە لایەنسوڵتانەوە دەسنیشان دەکراو ئەمە واتە کۆتایی پێهێنانی فەرمیدەسەڵاتی میرنیشینەکانی کوردستان. لەم ڕوەوە، نێشتەجێبوونی حاجی هاوکات بوو لە گەڵ کۆتاییپێهاتنی  نیمچە دەسەڵاتی کورد لە نێو ئیمپراتۆریا و هەروەهادرێژەی سیاسەتی چاکسازی. لە دڕێژەی سیاسەتی چاکسازی، سوڵتان عەبدولعەزیز، دەزگای«عەدلیە» و هەروەها ئەنجومەنێکی دەوڵەتی بۆ دیاریکردنیبوودجە لە ساڵی(١٨٦٨) و کردنەوەی مەکتەبی «غەلەتەسەرای»  لە پێناو ئامادەکردنی گەنجان بۆ وەرگرنتی کاری دەوڵەتی کەسەرجەم وانەکانیان بە زمانی فەرەنسی بوو، جێبەجێ کرد.بەڵامشەڕ و رەکابەریەتی بناژۆخواز و رێفورمخوازەکان، دۆخی وڵات ورەوتی چاکسازی تووشی کێشە کردبوو، بۆ نموونە مەحموودنەدیمی سەدری ئەعزەم کە سەر بە باڵی بناژۆخوازەکان بووخوازیاری دەسەڵاتی ڕەهای سوڵتان بوو و سوڵتان لە بەردژاییەتی رێفورمخوازن، ناچار بە لابردنی «مەحموود نەدیم»  بووو لە بەرامبەردا، «میدحەت پاشا»ی  رێفورمخوازی سەر بە باڵیتورکە لاوەکانی وەک سەدری ئەعزەم دیاریکرد، گەرچی ئەویشپاش دوو مانگ وازی لە دەسەڵات هێنا بەس هەر دەسەڵاتیچەندین وەزاتخانەی لە دەستی مایەوە، واتە باڵی رێفۆرمیش ئیترلە پیکهاتەی دەسەڵات، جێ خۆی کردبووەووە. میدحەت پاشا، ئەم دەرفەتە بە هەل زانی و فەرمانی نووسینەوەیدەستووری بنەرەتی عوسمانی لە سە بنەمای دەستووری وڵاتیبەلژیک  راگەیاند،  بۆ ئەوەی بەرەی رێفۆرمخوازان  بە ئاسانیرێفورم و چاکسازی بکەن و سوڵتان نەتوانێ دژاییەتیان بکات کە لەم ماوەیە هەستی بە مەترسیی جیدی کردبوو و ئەگەریپەرچەکردار لە دژی ڕیفۆرم خوازان لە ئاردا بوو، کودیتایان بەسەر سوڵتاندا  کرد و بە جێگەی سوڵتان عەبدولعەزیز، «مورادیپێنچەم» کە لایەنگری بازنەی «تورکە لاوەکان» بوو، وەکسوڵتانی نوێ دەسنیشان کرا. سوڵتانی نوێ، تەندروستی ودۆخی ڕۆحی  لەبار نەبوو بۆیە پاش ماوەیەکی کورت ئەویش لابراو «عەبدولحەمیدی دووهەم» وەک سوڵتان نوێ دەسنیشان کرا. سوڵتان عەبدولحەمیدی دووهەم لە پێناو رازیکردنی کاتی بازنەیتورکە لاوەکان، لە ساڵی(١٨٧٧)بە فەرمی حکوومەتی مەشڕووتەو و هەروەها پەسەندکردنی دەستوور و دابینکردنی ئازادیمەدەنی  و حکوومەتی پەرلەمانی راگەیاند. …

گەرمیان حسن یەکەم دانیشتوانی سۆمەر بە “عوبەیدیەکان” ناسراون، یەکەمجاریش شوێنەواری ئەم قۆناغە مێژوویە لە گردێک بەناوی گردی عوبەید لە پارێزگای زیقاری باشووری عێراق دۆزرایەوە. یەکەم گەڕانی سەرەکی لەلایەن “هێنری هۆڵەوە” ئەنجامدرا، کاتێ چەند پارچە گۆزەیەکی گڵینی پەیوەندیدار بە سەردەمەکانی پێش مێژووەوە کۆکردەوە کە بەدەست دروستکرابوو، نەخشی ڕازانەوەکەشی بریتیبوو لە چەند …

The Instructions of Shuruppak وه‌رگێرانی موحمه‌د وه‌سمان (سۆمەرییەکان لە دەوروبەری ٣٨٠٠ پ.ز دەرکەوتوون. لە ٣٢٠٠ پ.ز نووسینی وێنەییان داھێنا، لە ٢٦٠٠ پ.ز یەکەم دەقی واتاداریان نووسیوە،ڕاسپاردەکانی شرۆباک و نزا بۆ پەرسگەی -کیش.) (ڕاسپاردەکانی شوروپاک) یەکەم دەقی ئەدەبییە لە مێژوودا، دەقێکی سۆمەرییە و لە دەوروبەری ساڵی ٢٦٠٠ پێش زایین نووسراوە. دەقێکە …

د. فەوزی ڕەشید،لە وتارێکیدا سەبارەت (جادوو و پێوارزانی لای مرۆڤی کۆن) دەنووسێت: وه‌رگێرانی موحمه‌د وه‌سمان مرۆ لە ھەوڵداندا بۆئەوەی لە ژیان وژینگە(کۆمەڵگە وسروشت و دیاردەکانی) بگات و بتوانێت ھەڵسوکەوتیان لەگەڵ بکات,بەگشتی بە سێ شێوازی بیرکرنەوەدا تێپەڕبووە: – بیرکردنەوەی جادوویی و پێوارزانی(السحروالعرافة) -بیرکردنەوەی دینی . – بیرکردنەوەی زانستیی ئەزموونەکی. بیروبۆچۆنەکانی سەبارەت …

بەڵگەنامەیه‌کی زۆر گرنگ دەربارەی مێژووی کورد کە بەڵگەنامەکە دەربارەی ئاوارەبوونی 20هەزار کەسە لە خەلکی هەورەمان لە دیوی ئیران بەرەو خاکی عوسمانی ناوەرۆکی بەلگەنامەکە هو ، ئاماژەیە بۆ بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِتەلەگرافنامە بۆ سەفارەتی تهران لەو تەلەگرافنامەی ئەم جارەیان لە بەغداد هاتووە ناوەڕۆکەکەی ئەمەیە : هەورامیەکان بە دۆخی شکست باریەوە بۆ …

یادەوەریی ٢ی ڕێبەندان و خیانەتی سۆڤییەت لە گەلی کورد لە کاتێکدایە، کە ئەمڕۆ لە ساڵیادی ئەو خیانەتە مێژووییەی ڕووسەکاندا، ڕوسیا جارێکی دیکە پشتی کردووەتە کورد و ئاسمانی عەفرین داوەتە تورکیا بۆ ئەوەی بە فڕۆکە جەنگییەکانی گەلی کورد بۆردومان بکات و هەڕەشە بکات لە دەستکەوتێکی مێژوویی دیکەی گەلی کورد. لە سەروبەندی …

نیهاد عوزێر پێشەکی :پێشەکی : لە بوارەکانی مێژوو و زانستی سیاسیدا، شۆڕش بریتییە لە گۆڕانکارییەکی ڕیشەیی لە نەزمی دامەزراودا، بەزۆری حکومەتی دامەزراو و دامەزراوە کۆمەڵایەتییەکان. بە شێوەیەکی ئاسایی شۆڕشەکان شێوەی بزووتنەوە ڕێکخراوەکان وەردەگرن کە ئامانجیان کاریگەریی گۆڕانکارییە- گۆڕانی ئابووری، گۆڕانکاری تەکنەلۆژی، گۆڕانکاری سیاسی، یان گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی. شۆڕشی سپی :یان شۆڕشی …