مێژووی ململانێ و توندوتیژی لە عێراق و کوردستان

خالید هەرکی
xalidherki@serben.com

لەم نوسینەمدا مەبەستم نیە پاساو بۆ ئەم ئاشوب و ئالۆزیە بێنمەوە کە ئیمرۆ عیراق بە گشتی و کوردستان بە تایبەتی گرتۆتەوە، بەلکو تەنها وەبیرهێنانەوە یا ئاماژە دانێکە بە مێژووی روداوەکانی کوشتن و کوشتنکاری لە عێراق و کوردستان لە دێرزەمانەوە تا ئەمرۆ، ئەگەر هەلە نەبین دەتوانین بلێێن بەداخەوە بۆتە نەریت و خەلکەکە ئالودەی ئەم شێوە رەفتارە بوە.
کاتێک توێژینەوە لەسەر هەر پرسێک بکەین دەبێ بە مێژوی ناوچە و ئەکتەرەکانیەوە ببەستینەوە ،لای چاودێر و هاولاتیانیش رونە کە دۆخی ئێستای عێراق و کوردستان لە حالەتێکی نائاساییدایە خەلکی عێراق ئاوێتەی کوشتن بونە تەنها بە کوشتنی ئاساییش دڵیان ئاو ناخواتەوە ئەگەر سەرنەبرن و ئەتکی لاشەی کوژراو نەکەن و شێوەی جیاجیا لە کوشتن دانەهێنن کە لەسەر دەستی داعشە تاریک پەرستەکان فرە شێوەمان بینی . ئەم دیمەنانە رۆژانە دیبینین یا دەیبیستین ، بۆئەوەی شارەزای ئەم کەلتورە قێزەوەنە ببین دەبێ مێژوی کەلتوری کوشتن و توندو تیژی لەم ناوچەیە بزانین . 
ئەم ناوچە لە سەردەمی سۆمەریەکان و دواتر ئەکەدیەکان و ئاشوریەکان و تا بابلیەکان دواجاریش ئەسکەندەری مەقەدۆنی و داگیرکاریەکەی، مەیدانی شەر و ململانێ بوە بەلام کوشتن ئەوکات بەم شێوەی ئێستا نەبوە ئەم داهێنانە ئەوکات بونیان نەبوە خۆی لە داگیرکردن و تالانکردنی سامان و سەروەت دەبینیەوە ئەوەی لە مەیدانی جەنگ دەکوژرا ئەوانیتر وەکو دیل و خۆوەدەستەوەدان مامەلەیان لەگەڵ دەکراو ژیانیان مەترسیی لەسەر نەدەما.
لە ساڵی ٦٢٠ ز هاتنی لەشکری ئیسلامی بۆ ئەم ناوچەیە بە فەرماندەیی خالیدی کوری وەلید بوە کاتێک لە شاری حیرە نزیک بۆتەوە ئەو کات شەر لە نێوان فارس و ساسانیەکان بوە لە بەغدا کاتێکیش خالید کوری وەلید روو لە سوریا دەکا لە باکوری (رقە) ی سوریا مەزنترین روبەروو بونەوە ئەنجام دراوە دواتر هاتۆتە عێراق ، دواتر کاتێک کە جەنگی ( جمل)واتە وشتر لە نێوان یارانی پێغەمبەر (د.خ) لە ٦٥٦ ز بەسەرۆکایەتی (طلحە کوری زبێر ) دژی سوپای ئیسلامی بە فەرماندەیی ئیمامی عەلی(ر.خ) رودەدرێ لەسەر ئەوەی (طلحە) ئامادە نابێ بروا بە خەلافەتی ئیمام عەلی بکاو و داوای ئەوەی لێدەکا کە بکوژانی خەلیفەی موسلمانان عوسمان کوری عەفان ئاشکەرا بکاو بیانداتە دادگا ئیتر لە باکوری بەسرە شەرێک بەرپا دەبێ بە ناوی شەری(جمل) لەئەنجام سوپاکەی ئیمام عەلی بەسەر سوپای طەلحەی کوری زبێردا سەردەکەوێ و طلحە دەکوژرێ کە لەو شەرە هاوسەری پێغەمبەر(د.خ) لەگەلیدا بوە بەلام ئیمامی عەلی هاوسەری پێغەمبەر (د.خ) ناکوژێ . پاش ئەوە ئیتر ئیمامی عەلی کوفە دەکابە پایتەخت ، کاتێکیش ئیمام عەلی بە ناپاکی لە نوێژا دەکوژرێ بە خەنجەرێکی ژەهراوی دواتر حسێنی کوری ئیمام عەلیش بەدەستی خەلکی کوفە دەکوژرێ لەم شرەدا خەلکانێکی زۆر دەکوژرێن کە هەردوولایان موسلمان و عەرەب بونە تەنانەت شێوەی کوشتنی حسێن بە جۆرێک دەگێرنەوە کە تا ئەمرۆش پێیەوە دەگریێن و بەدوای تۆلەیدا دەگەرێن ، ئەو سەردەمە رۆژانە کاری توندو تیژی لەم ناوچەیە رویداوەو خەلک کوژراوە کە ئەگەر ئەمرۆبوایە پێی دەوترا شەری ناوەخۆ چونکە هیچ هێزێک لە ئەوروپاو ئەمریکاوە نەهاتبوو بۆ کوشتنیان هەر خەلککانی ناوچەکە خۆبە خۆ بون ، کاتێکیش ئەمەویەکان دەبنە حوکمران شەر و کوشتار بەردەوام دەبێ لە و سەردەمی ئەمەویەکان کە سەدو بیست و پێنج سالێک حوکم دەکەن لە(٦٢٤-٧٥٠)ز لەم میانە چەندین جەنگی قورس لەم ناوچەیە رودەدرێ کە لە هەریەکەیان بە هەزاران خەلک تیا دەچێ بە چەندین شێوەی قێزەوەن خەلک دەکوژرێ ئەو شەرانەی لەسەردەمی ئەمەویەکان رویاندا بە نمونە شەری( تکریت هەندێک سەرچاوە دەڵێن سەرجەم خەلکی ئەو شارە لەو شەرەدا لەناودەچن ، شەری جەلەولا کە شەرێکی خوێناویی کەم وێنە دەبێ هەروەها شەری قادسیە و جەنگی جەمەل لە بەسرکە پێشتر ئاماژەمان پێیداو چەندین شەری تر وەکو شەری تۆلە سەندنەوە لە کوشتنی زەیدی کوری حوسێنی ئیمام عەلی و شەرە خوێناویەکەی موختار کوری عبد الثقفی ، کارو کاسبیان تەنها شەرو جەنگ و تالانکاری بوە تا لەناو چونی حوکمرانیان لەسەر دەستی عەباسیەکان ، لەم میانەو لەو سەردەمان چەندین شار بە تەواوەتی تیاچون کە ئێستا تەنها ناوەکانیان دەبیستین لەوانە شاری نەینەواو ،حیرە، ئاشور، سۆمەر،ئەکەد) ئەگەر لەو سەردەمیشدا تیا نەچوبن بەلام ئەم شارانە سەردەمانێک لەسەر پێ بوون.
عەباسیەکان لە (٧٥٠ تا ١٢٥٨) زاینی حوکم دەگێرن لەم ماوەدا کە حوکمرانی بە ویراسەش بوە ئینجاش ١٩ خەلیفە لە رێگەی کوشتن لەسەر حوکم لابراون لەم ژمارەیە هەندێکیان بەدەستی برا یا کورەکانیان دەکوژرێن وەکو مامون بەدەستی ئەمینی برای دەکوژرێ و متوکل بەدەستی کورەکەی دەکوژرێ وئەوانی تریش بەدەستی دکتۆری تایبەتی خۆیان یا پاسەوانەکانیان خیانەتی لێدەکەن و دەکوژرێن ، وەنەبێ ئەوەی دەکوژرا تەنها خەلیفەکان بوبن ، نەخێر سالانەو رۆژانە چالاکیەکانی سوپاکان تەنها نانەوەی قەسابخانەو کوشتارگەری بوە بۆ خەلکە سڤیل و بەرهەلستکارەکان لەم رێگەیەوە با شانازیەوە هەندێکیان نازناویان (سفاح) لە خۆ ناوە واتە خوێنرێژ ئەمەش بەهۆی پیشەو خوونەریتەکانیەوە بوە ، ئەگەر باس لە لاپەرەکانی کوشتن و برینی ئەو خەلیفانە بکەین بە چەند کتێبێک تەواو نابن کە بەداخەوە هەندێک لەو خەلیفانە مێژوو بە ساختە کردونی بە چاکساز و پیاوی چاکەو ئاوەدانی لەراستیدا پێچەوانە بوە.
پاش ئەوەی لە ئەنجامی شەرو دوبەرەکی عەباسیەکان لاواز دەبن لەسەر دەمی مستعصم باللە لە ساڵی ١٢٥٨ لەسەر دەستی مەغۆلەکان دەسەلات دەکەوێتە دەست مەغۆلەکان و مەزنترین کوشتارگە لە بەغدا رودەدرێ دەڵێن بە دەیان هەزار خەلک کوژراوە دوای دوو ساڵ قەسابخانەیەک لە موسل دادەمەزرێ ، دیارە بە هاتنی مەغؤلەکان کوشتن بەردەوامی دەبێ لە سەردەستی تەیموری لەنگ لە ١٣٩٣ و دواتر خێلە تورکمانەکانی (قەرە قۆینلۆو ئاق قۆینلۆ ) دواتر هێرشەکانی شا ئیسماعیلی فارسی و کوشتارەکانی بەکر سوباشی لە ١٦٢٠کە کەموێنە دەبێ هەروەها لە سەدەی هەژدەهەم و نۆزدەهەم و پێشتریش چەندین جار هەلمەت و شالاوی لەناو بردنی ئێزدیەکان لەو ناوچەیە بەرپا بوە تیایدا گوندو زێدی باوو باپیرانیان خاپور کراوەو ژمارەیەکی بێ ئەندازەشیان لێ کوژراوە کە بە حسابگری ئەوان گوایە چواردەجار ئەم شالاوی لەناوبردنە دژیان ئەنجام دراوە کە دوایینیان هی ٢٠١٤ بوە ، دواتر بەردەوامی شەرو جەنگ و ململانێی نێوان خێلەکانی عێراق کوشتارو قەسابخانەکان گەرمتر دەکەن . هەر لەم میانە مەمالیکەکان بەهۆی نانەوەی ئاژاوە لە نێوان خەلکەکەو نانەوەی توندو تیژیەوە درێژەیان بە حوکمرانی خۆیان داوە سەردەمی حوکمرانی سلێمان پاشای گەورەو سەعید پاشا وداود پاشا سەردەمانێکی خوێناوی بونە لە حوکمرانی مەمالیکەکان کە لەم میانە خانەوادەکان لە نێو خۆیاندا یەکتریان قڕ کردوە .هیچ شارێک نیە لەم ناوچەیە کارەسات و روداوێکی لەبیرنەکراوی بەسەردا نەهاتبێ ، هیچ خێل و پێکهاتەیەکیش نیە لەم ناوچەیە کە دژ بە دراوسێکەی باری جەنگی رانەگەیناندبێ و ژمارەیەکی لە بەرانبەرەکەی نەکوشتبێ ئەمانە زۆربەیان لە پەنای هزرو بیری تەسک و بەرژەوەندی تاک و پێکهاتەوە بوە .
ئەمە وێرای ئەوەی هێزەکانی فارسی و تورکی وەکو لایەنی سێیەم یا چوارەم ئەم ناوچەیان بەدرێژایی مێژو کردۆتە مەیدانی یەکلایی کردنەوە یا سەپاندنی دەسەلاتەکانیان بەسەر ناوچەکە. دوای جەنگی یەکەمی جیهانی و هەرەس هێنانی دەسەلاتی عوسمانی لەو ناوچەیە ئینگلیز دەسەلات دەگرێتەدەست بەلام وەنەبێ بە هاتنی ئینگلیز بۆ ئەم ناوچەیە شەر و ئاشوب کۆتایی دێ نەخێر خێلەکانی باشور لەلایەک هێرش و سەرکوتیەکانی ئینگلیز لە کوردستان لەلایەک ململانێیە سیاسیەکانی حوکمرانی بەغدا لەلایەک دۆخە ئالۆزەکان بەردەوامیان دەبێ ئەوەی لەم قۆناغە نوێیە گۆرانی بەسەردادێ بە هاتنی ئینگلیز دەسەلاتی سونە مەزهەب دەبێتە دەسەلاتی بالادەستی عێراق لەکاتێکا لەسەردەمی عوسمانیەکانیش بالا دەست بونە هەرچەندە رێژەی شیعە مەزهەبەکان لە سوننە مەزهەبەکان لە عێراق زیاتریش بوە . لەو قۆناغە کۆنە برینی سوننەکان دەکولێتەوەو شەرو پێکدادان لە ژێر ناوی جۆراو جۆر بەرپا دەبێ ، لەو شەرانەی لە رابردوش هەلگیرساون کاتێک شیعە مەزهەبەکان باڵا دەست دەبن مەزارگەو گۆرو ئاسەواری سوننەکان خاپور و کاول دەکەن بە هەمان شێوە کاتێک سوننە مەزهەبەکان بالادەست دەبن دەست دەبەن بۆ گۆری پیاوە ناودارو خەلیفەو زاناکانی لایەنی تر هەر لەم پێناوە گۆری ئەبو حەنیفە ئیمام و رێبەری مەزهەبی حەنیفە پاش ئەوەی لە زیندان ژیان دەباتە سەرو لەوێش دەمرێ گۆرەکەشی دەستدرێژیی دەکرێتە سەر بەهەمان شێوە ئیمامی حەنبەلی و شافعیش ، گۆری عبدالقادری گەیلانی و ئیمامی عەلی کە هەلدراوەتەوەو گوایە لە شوێن خۆشی نەماوە ، سوکایەتی کردن بە لاشەو سەرپەراندن و کەولکردنی خەلک بە زیندویی و ساأن لە چاونانی خەلیفەو زاناکان و پارچە پارچەکردنی لاشەو هەلواسینی لاشەو کێشان بەدوای داشقەو گێرانیان بەناو شاردا کارو رەفتاری هەمیشەی دەست رۆیشتوەکان بوە بە شێوەیەک ئەم توندو تیژی و سوکایەتی و کوشتن بە جۆری جیایای لە شێوەی رەوشتی نامرۆڤانە کەلتورو نەریتی ئەم ناوچەی عێراق بوە کە تا ئەمرۆش میراتەکەیمان بۆ ماوەتەوە .
بەڵێ دوای داگیرکردنی عێراق لەلایەن ئینگلیزەوە سێ پادشا حوکمرانی عێراق دەگرنە دەست کە مەلیک فەیسەلی یەکەم و مەلیک غازی و مەلیک فەیسەلی دوەم بوون یەک لە دوای یەک، یەکەمیان ژەهرخوارد دەکرێ و مەلیک غازیش بە پیلان لەناو سەیارەکەی دەکێشێ بە دارتێلێکاو گوایە بەو هۆیەوە دەمرێ، مەلیک فەیسەلی دوەمیش لە کودەتایەک دەکوژرێ بە خۆی و خانەوادەوە و سەرجەم دار و دەستەکەیوە لە جێنشین و کاربەدەستانی ، هەر دوای ئەوەی حوکمی کۆماری دادەمەزرێ هەمان دامەزرێنەری حوکمی کۆماری (عبدالکریم قاسم) بەدەستی هەڤالانی بە شێوەیەکی درندانەو ناپاکی دەکوژرێ . هەر ئەو کەسەی ئەم ناپاکیەی لەگەڵدا دەکا کە (عبدالسلام عارف) بوە ئەویش دوای سال و نیوێک لەناو هەلیکۆپتەرەکەی دەخرێتە خوارەوەو تیا دەچی . 
کاتێکیش براکەی (عبدالرحمان عارف )لە شوێنی دادەنرێ دوای ٤ ساڵ وەلای دەنێن و (احمد حسن البکر) دەسەلات دەگرێتە دەست کە دواتر ئەویش وەلادەنرێ و بە مردنێکی گوماناوی دەمرێ کە ئیتر سەدام دێتە سەر حوکم و بە ئاگرو ئاسن حوکم دەکا هەم لەگەڵ پێکهاتە ناوخۆییەکان هەم لەگەل دەرو دراوسێکانی وەکو شەری هەشت ساڵەی نێوان عێراقی سوننە حوکمران و ئێرانی شیعە حوکمران ، هەروەها داگیرکردنی کوێت و شەرەکانی کوردو بەغدا کە پێویست بە ئاماژە دان نیە چونکە هەمومان لەگەڵ ئەو ناخۆشیانەی ئەو سەردەمدا دەژین ، ئەو حوکمەی کە لە سەرەتای دامەزراندنی دەولەتی عێراقیەوە لە ١٩٢١ بەردەوامی دەبێ بەتایبەتی لەگەڵ کوردو لە نێو خۆشیان بە شێوەیەکی تر، شارەکان ناوە ناوە بە گومان و بە بیانوی راپەرین و بەرهەڵستی مەزهەبەکان یا خێل و پێکهاتەکان بۆردومان و کاول دەکرێن و پرۆسەی کوشتن و لەناوبردن درێژەی دەبێ کە لەم میانە چەندین جار لە ئەنجامی دامرکاندنی راپەرین و بەرهەلستی حوکمی تاکرەوی شارەکانی کەربەلا و بەسرە و بەغداو کەرکوک و شارە کوردستانیەکانی تریش بەبەردەوامی قەسابخانەیان بۆ ناوەتەوە ، لەم میانە لە نێو پێکهاتەکانی عێراقی لە پێناو گرتنەدەستی دەسەلات ناپاکی و خیانەت و لەیەک هەلگەرانەوە کارو پیشەی زۆربەی ئەو کەسانە بوە کە ویستویانە دەسەلاتیان لەدەست بێ یا دەسەلات بگرنەدەست ، نمونە زۆرن شوێن و مەوداکان رێگەمان پێنادا کە زیاتر رۆشنایی بخەینە سەر ئەو نەریتەی ئەمرۆ عێراق تیدا تێدەپەرێ کە کوشتن و توندو تیژی و کاولکاری و لەناوبردنی رەگەزی و مەزهەبی و نەتەوی تیایدا باوە ، ئەوەی مەبەستمانە لێرە جەختی لەسەر بکەینەوە سەلماندنی ئەو راستیانەیە کە ئەم ناوچەیە بەگشتی و عێراق بەتایبەتی خوی بە خوێن رشتەوە گرتوە ئەم نەریتە لە دێرزەمانی سەرەتای مێژوو بونی هەبوەو لە سەدەی حەوتەمیشەوە شێوەیەکی دینامێکیی لەم ناوچەیە وەرگرتوە و دەستاو دەستی پێکراوەو هونەری داهێنانی تیا بەکار هێنراوە.
بەم شێوە کورد کە دەردی عەرەب دەڵی (لاناقە فیها ولا جمل ) نە حوشترمان لەو بەزمەدا بوە نە بەچکە حوشتر کەچی دەردەسەری و مال وێرانیەکە هەموی بەسەر ئێمەدا گوزەری کردوە باج و پاشماوەکەمان بۆ ماوەتەوە کە ئیتر خۆشمان نایزانین کەی لێی دەردەچین،ئەوەتا بەهۆیەوە کوردستان دەبێتە مەیدانی ململانێی هێزەکانی ناوچەکە جارێک لە نێوان هێزەکانی تورک و فارس جارێکیش لە نێوان هێزەکانی موسلمانان و ناموسلمانان جارێکیش لە نێوان ئەمەوی و عەباسی جارێک لە نێوان مەغۆل و فارس جارێکی تر لە نێوان شیعەو سوننە جارێکی تر لە نێوان ئینگلیز و عوسمانی دواتر دیسان لە نێوان شیعەو سوننە ، شەری مەزنی بەرێوەش ساغ کردنەوەی جێماوو پاشماوەکانی جەنگی قرم و جەنگی یەکەم و دووەمی جیهانیی نێوان روسیاو تورکیایە بە ئامرازی دابەش بون لەسەر بنەمای هەمان شیعەو سوننە . ئەمەو بەبەردەوامیش ناکۆکی و تێکهەلپژان و بەرەنگاربونەوە لە نێوان کوردو داگیرکەراندا لە پێناو ئازادی و مافی رەوای خۆمان و وەدەرنانی داگیرکەراندا هەبوە و دەبێ.ماوەتەوە بڵێێن وشیاربن سەرکردەکانمان خەریکە رەنگدانەوەی توندوتیژیەکەو دابەش بونەکەمان لێ وەدەر دەکەوێ کە ئەمە دروست کردنی دارەبازی خۆمانە بەدەستی خۆمان.