سه‌لاحه‌دینی ئه‌یوبی به‌ پێنووسی هاوڕێ و ڕاوێژکاره‌که‌ی ئیبن شه‌داد

یاسین تەها

ده‌ستپێک:

زۆرێک له توێژەران و ‌مێژوونوسان لەسەر ئەوە کۆکن که‌ ئه‌و ژیاننامه‌ی ئیبن شه‌داد، بۆ سه‌لاحه‌دین ئه‌یوبی نوسیوه‌تەوە، گرنگترین به‌رهه‌مه‌ له‌سه‌ر ئه‌م پاڵه‌وانه‌ مێژوییەى دنیاى ئیسلام‌. زۆربه‌ی ئه‌وانه‌ی له‌باره‌ی ناوبراوه‌وە توێژینەوەیان کردووە، ناچار گه‌ڕاونه‌ته‌وه‌ سه‌ر ئه‌م گێڕانەوەیە، چونکه‌ هاوچه‌رخ به‌ سه‌رده‌می سه‌لاحه‌دین نوسراوه‌ته‌وه‌و زۆرێک له‌ ورده‌کارییه‌کانی شه‌ڕی خاچپه‌رستان و چۆنییەتی کۆنترۆڵکردنەوەى شاری قودس لەلایەن سوڵتان سەلاحەدینەوە تێدایە کە قیبلەی یەکەم و سێیەم مەڵبەندی پیرۆزی ئیسلامە.

ئیبن شه‌داد کێیه‌؟

ناوی به‌هادین یوسف ڕافیعه‌و نازناوه‌که‌ی ئیبن شه‌داده‌،(1). له‌ ساڵی 539 ک ـ 1145ز لەشارى‌ موسڵ له‌ دایک بووه‌، پاش 93 ساڵیش ته‌مه‌ن و کۆششى سیاسى و زانستى کۆچی دوایی کردووه‌(2)

ئیبن شەداد به‌ هه‌تیوی گه‌وره‌بووه‌، چونکه‌ هەر به‌ مناڵی باوکی له‌ده‌ست داوه‌، له‌به‌ر ئه‌مه‌ش له‌ ئامێزی ماڵى خاڵه‌کانی په‌روه‌رده‌ بووه‌و شه‌دادیش نازناوی باوانی دایکییه‌تی(3). ناوبراو هه‌ر له‌ موسڵ قورئان و فه‌رمووده‌و کتێبه‌ سه‌ره‌تاییه‌کانی خوێندووه‌(4)

له‌باره‌ی مناڵی ئیبن شه‌داده‌وه‌ زانیاریی زۆر زۆر که‌مه‌و ئه‌ستێره‌ی ئه‌و کاتێک گه‌شاوه‌ته‌وه‌ که‌ بووه‌ته‌ هاوه‌ڵ و ڕاوێژکاری سه‌لاحه‌دین و دواتر کوڕە‌کانی. به‌ر له‌وه‌ی لای ئه‌یوبییه‌کان بچێته‌ پێشه‌وه‌، له‌ رێگای نوێنه‌رایه‌تی فرمانڕەواکانی موسڵ و سه‌ردانه‌وه‌ بەسەلاحەدین ئاشنا بووه‌و هه‌ر به‌و هۆیه‌شه‌وه کردوویه‌تی به‌ ڕاوێژکاری خۆی(5).

یه‌کتر ناسینی ئیبن شه‌داد و سه‌لاحه‌دین

ساڵی 583 ک _ 1188ز ئیبن شه‌داد چووه‌ته‌ حه‌ج و سه‌ردانی مه‌ککه‌و مه‌دینه‌ی کردووه‌، له‌ ڕێگای گه‌ڕانه‌وه‌شدا له‌ به‌جێهێنانی ئه‌م فه‌ریزه‌یه‌، نیازی کردووه‌ سه‌فه‌ری قودس بکات به‌و پێیه‌ی سێیه‌م شاری پیرۆزی ئیسلامه‌و تازه‌ سه‌لاحه‌دین له‌ خاچپه‌رسته‌کانی وه‌رگرتبوویه‌وه‌، له‌م رێگایه‌شدا له‌ دیمه‌شق دابه‌زی و سه‌لاحه‌دین که‌ پێشتر ده‌یناسی بانگهێشتی کردووە بۆلای خۆی(8). ئیبن شه‌داد وایزانیوه‌ سه‌لاحه‌دین ڕاسپارده‌یه‌کی هه‌یه‌ بۆ موسڵ، به‌ڵام له‌وێدا داوای لێکردوه‌ له‌گه‌ڵیدا کار بکات به‌ تایبه‌ت پاش سه‌رسام بوونی به‌به‌رهه‌مێکی ناوبراو که‌ له‌سه‌ر فیقهى “جیهاد” ئاماده‌ی کردبوو (9)، پاش قبوڵکرنی ئه‌م پێشنیاره‌ش سه‌لاحه‌دین ده‌رگای ده‌وڵه‌ته‌که‌ی بۆ ئیبن شه‌داد کردوەتەوەو چەند ئه‌رکێکى جۆراوجۆری پێ سپاردووە(10).

ئیبن شه‌داد ساڵانی کۆتایی سه‌لاحه‌دین ماوەیەک وه‌ک راوێژکارو ماوەیەکیتر وه‌ک نهێنی پارێز، هەندێک جاریش وه‌ک به‌رپرسێکی باڵای ده‌وڵه‌تى ئەیوبى کاری کردووه‌و چه‌ند کاتێکی که‌م نه‌بێت هه‌رگیز له‌ سه‌لاحه‌دین جیا نه‌وبۆته‌وه‌، هه‌ر به‌م هۆیه‌شه‌وه‌ ناوبراو له‌گه‌ڵ قازی فازلدا تاکه‌ که‌س بوون که‌ له‌کاتی سه‌ره‌مه‌رگ له‌ پشتی سه‌رییه‌وه‌ بوون له‌ شاری دیمه‌شقی پایته‌ختی شام (11)، هه‌ر ئه‌م پەیوەندى و متمانەیەش ده‌رفه‌تی زۆری بۆ ڕە‌خساندووه‌ که‌ له‌ نزیکه‌وه‌ ئاگاداری زۆربه‌ی هه‌ره‌ زۆری نهێنییه‌کان و چۆنییه‌تی دروستکردنی بڕیار ببێت له‌ ناو ده‌وڵه‌تی ئه‌یوبی لەسەردەمى سەلاحەدین و تەنانەت پاش کۆچى دوایی ئەویش لەسەردەمى کوڕەکانى.

له‌میانه‌ی خوێندنه‌وه‌ی مێژووی سه‌رده‌می سه‌لاحه‌دیندا ده‌رده‌که‌وێت که‌ ئیبن شه‌داد یه‌کێک له‌ سێ گرنگترین که‌سایه‌تییه‌کانی بواری ئه‌ده‌ب و زانست و سیاسه‌ت بووه‌ له‌ناو ده‌وڵه‌تی ئه‌یوبی له‌ په‌نا “القاضي الفاضل” و “عماد الدين الكاتب” دا.

به‌رهه‌مه‌که‌ی ئیبن شه‌داد ”النوادر السلطانية“

ناوى تەواوى ئەم کتێبە بریتییە لە ”النوادر السلطانية والمحاسن الیوسفیة”، بەڵام زیاتر بە “ژیاننامەى سەلاحەدین” بەناوبانگە. ئیبن شه‌داد ئه‌م کتێبه‌ی وه‌ک یاداشتی رۆژانه‌ نووسیوه‌ته‌وه‌و دابه‌شی کردووه‌ بۆ دوو به‌شی سه‌ره‌کی: یه‌که‌میانی تایبه‌ت کردووه‌ به‌ لەدایکبوونی سه‌لاحه‌دین، گه‌شه‌کردن و پێگه‌شتنی، ئاکارو ڕە‌وێ و ڕە‌فتاری. به‌شی دووه‌میش ته‌رخانه‌ بۆ بارودۆخی سه‌رده‌می سه‌لاحه‌دین، جه‌نگه‌کان و مێژووه‌کان و به‌رواره‌کانیان تا کۆتایی ژیانی. له‌ کۆتاییشدا ئامارێکی خستۆته‌ڕوو له‌باره‌ی ئه‌و قه‌ڵاو شارانه‌ی له‌ سه‌رده‌می سه‌لاحه‌دین کۆنتڕۆڵ کراون به‌ درێژایی ساڵانی 583 ـ 586 ک/ 1187 _ 1190 زاینى

له‌باره‌ی میتۆدی ئه‌م به‌رهه‌مه‌وه‌، ئیبن شه‌داد ڕوونی ده‌کاته‌وه‌ که‌ ئه‌و دروست له‌ مانگی جه‌مادی یه‌که‌می 584 ک/ 1188ز چۆته‌ ناو ئیداره‌ی سوڵتان سه‌لاحه‌دینه‌وه‌، بۆ به‌سه‌رهات و ڕووداوه‌کانی پێش ئه‌و به‌رواره‌ش پشتی به‌ خه‌ڵکانی متمانه‌ پێکراو به‌ستووه‌. پاش ئه‌و ساڵەش شته‌کانی چۆن دیوه‌ وه‌ها تۆماری کردوون، یان چۆن خه‌ڵکانی متمانه‌پێکراو بۆیان گێڕاوه‌ته‌وه‌(12). له‌م میانه‌یه‌شدا کاتێک ڕوداوه‌کانی ساڵی 585ک _ 1189ز ده‌گێڕێته‌وه‌ باس له‌وه‌ ده‌کات ئه‌و له‌وێ نه‌بووه‌و له‌ سه‌فه‌ر بووه‌، ئه‌مه‌ش ئاماژە‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ی به‌رهه‌مه‌کەی گێڕانه‌وه‌ی ڕاستەخۆیە‌، ئه‌مه‌ش بۆ مێژوونوسان بایه‌خێکی هێجگار گرنگی هه‌یه‌.

ئیبن شه‌داد، ڕوداوه‌کان به‌ زنجیره‌ ده‌گێڕێته‌وه‌ به‌پێی ڕیزبه‌ندی مانگ و ساڵه‌کان، به‌ڵام به‌رهه‌مه‌که‌ ساڵنامه‌ نییه‌ وه‌ک ئه‌وانه‌ی ته‌به‌ری و ئیبن ئه‌سیر، به‌ڵکه‌ ناونیشانی سه‌ره‌کیی داناوه‌ بۆ ڕووداوه‌کان به‌ ڕە‌چاوکردنی کاتی ڕوودانیان، زمانی به‌رهه‌مه‌که‌ش ئاسانه‌ ئه‌گه‌ر به‌راورد بکرێت له‌گه‌ڵ به‌رهه‌مه‌ مێژوییه‌کانیتری سه‌رده‌می پێش سه‌رده‌می ئه‌یوبی.

ئیبن شه‌داد زۆر ده‌سته‌واژە‌کانی ”خۆم بینیم“، ”چاوم پێی که‌وت“، ”گوێم لێبوو“ بەکاردەهێنێت، ئه‌مه‌ش نیشانه‌ی ئاماده‌ییه‌تی له‌ناو ڕووداوه‌کان و به‌شداریکردنییه‌تی له‌ دروستکردنی هه‌ندێکیان به‌ حوکمی نزیکایه‌تی له‌ سه‌لاحه‌دین.

ده‌ستنوسی به‌رهه‌مه‌که‌ی ئیبن شه‌داد له‌ کتێبخانه‌ی قودس پارێزراوه‌، به‌پێی لێکۆڵه‌ری ئه‌و نوسخه‌یه‌ش که‌ جه‌ماله‌دین شه‌یال له‌ 1959 ئه‌نجامیداوه‌، نوسخه‌که‌ شه‌ش ساڵ به‌ر له‌ مەرگى ئیبن شه‌داد نوسراوه‌ته‌وه‌ و پیشانی خۆی دراوه‌و له‌سه‌ری ڕازی بووه‌، ئه‌مه‌ش نزیکی ده‌کاته‌وه‌ له‌ وێنه‌ی کت و مت.

به‌رهه‌مه‌که‌ی ئیبن شه‌داد وه‌سفێکی وردی تیایه‌ له‌باره‌ی ڕووداوه‌ مێژوییه‌کان، له‌باره‌ی جه‌نگه‌کانی نێوان ئه‌یوبی و خاچپه‌رسته‌کان، وه‌سفکردنی ئامرازه‌ جه‌نگییه‌کان. وه‌سفی هه‌ندێک ئامرازی جه‌نگی کردووە له‌ سه‌رچاوه‌کانیتردا نین. جگه‌ له‌ باسی جه‌نگه‌کانیش، ئیبن شه‌داد درێغیی نه‌کردووه‌ له‌ ڕونکردنه‌وه‌ی دۆخی کۆمه‌ڵایه‌تی و ئیداری کۆمه‌ڵگا ئیسلامی و ژیانی مه‌سیحییه‌کانی ئه‌وکات به‌تایبه‌ت له‌بواری ناوبژیوانی و نێوانگریی و دانوستان له‌ جه‌نگه‌کان.

ئیبن شه‌داد باسی چۆنییه‌تی دانیشتنی سه‌لاحه‌دینی کردووه‌ بۆ چاره‌سه‌ری کێشه‌کان، چۆنییه‌تی پشت بەستنی موسوڵمانه‌کان بە دادوه‌رێکی موسوڵمان کاتێک له‌ ژێرده‌ستی خاچپه‌رسته‌کاندا بوون. به‌پێی گێڕانه‌وه‌کانی ئیبن شه‌داد میره‌ خاچپه‌رسته‌کان شتێک له‌ زمانی عه‌ره‌بی و مێژوو دابونه‌ریتی ناوچەکەیان زانیوە(13).

ئیبن شه‌داد باس له‌وه‌ ده‌کات تۆڵه‌ی خه‌تابار لای سه‌ربازانی ئه‌ڵمان کوشتن بووه‌ و ده‌ڵێت ”هه‌رکام له‌وان تاوانێکیان بکردایه‌ هیچ چارێکیتری نه‌بوو جگه‌ له‌ سه‌ربڕین وه‌ک مه‌ڕ“(14).

له‌میانه‌ی خوێندنه‌وه‌ی به‌رهه‌مه‌که‌شدا ئه‌وه‌ ده‌رده‌که‌وێت که‌ ئیبن شه‌داد له‌ژێر کاریگه‌ریی که‌سایه‌تی سه‌لاحه‌دیندا بووه‌، هه‌رگیز بەسادەیی ناوی نابات ، پاساو بۆ هه‌موو هه‌نگاوه‌کانی ده‌هێنێته‌وه‌ به‌ به‌ڵگه‌و شیکاری جیا جیا، به‌ڵام ئه‌مه‌ رێگر نه‌بووه‌ ڕووداوه‌کان به‌ دروستی تۆمار بکات، بۆ نمونه‌ له‌باسی سه‌رکه‌وتنی سه‌لاحه‌دیندا له‌ شارى میافارقین، ئه‌وه‌ی خستۆته‌ ڕوو ”فرمانڕمانڕە‌وای شار درێغی نه‌کردووه‌ له‌ به‌رگریی، به‌ڵام قه‌ده‌ر به‌خشیبووی به‌ سه‌لاحه‌دین“(15).

سه‌رسامی ئیبن شه‌داد به‌ سه‌لاحه‌دین له‌ ده‌ستپێکی به‌رهه‌مه‌که‌یدا ده‌رده‌که‌وێت که‌ له‌باره‌ی سه‌لاحه‌دینه‌وه‌ کۆمەڵێک نازناوى هۆندۆتەوە لەوانەش “الملک الناصر، جامع کلمة الايمان، قامع عبدة الصلبان، رافع علم العدل والاحسان، صلاح الدنیا والدین، سلطان الاسلام والمسلمین، منقذ بیت المقدس من أیدی المشرکین، خادم الحرمین الشریفین“ (16).

له‌ میانه‌ی خوێندنه‌وه‌ی به‌رهه‌مه‌که‌ی ئیبن شه‌دادا ده‌رده‌که‌وێت که‌ ناوبراو تۆماری رۆژانه‌ی کردووه‌، چونکه‌ له‌ کاتی ناوبردنی سه‌لاحه‌دیندا زوو زوو ده‌ڵێت “یرحمه الله“ کە نیشانەی بەردەوامییە له‌ کاتێکدا پێداچونه‌وه‌ی به‌رهه‌مه‌که‌ له‌لایه‌ن خۆیه‌وه‌ که‌وتۆته‌ پاش وه‌فاتی سه‌لاحه‌دین.

ژیاننامه‌ی سه‌لاحه‌دین

لەم بەرهەمەدا ئیبن شەداد باسى لەوەکردووە کە سەلاحەدینى ئەیوبى ساڵى 532 ک/1138 ز لەتکریت لەدایک بووە کە ناوەندى پارێزگاى سەلاحەدینی ئێستایە، لەوکاتەشدا “ئەیوبى کوڕى شادى” والى ناوچەکە بووە. هەروەها باس لەوە دەکات ڕەچەڵەکى سەلاحەدین دەگەرێتەوە بۆ شارۆچکەى “دوین” کە لەکۆتا سنورى ئازەربایجانە لەرۆژهەڵاتى ئیسلامی (ناوچەیەکى کوردییە)، بەڵام خێزانەکەى لەدوینەوە هاتوونەتە تکریت، پاشان چونەتە موسڵ پاشان وڵاتى شام. سەلاحەدین لەسەر دەستى باوکى زانستى وەرگرتووە تا ئەوکاتەى لاى پادشا “نورەدین مەحمود زەنکى” ناسراوە، ئیتر لەوە بەدوا ئەو رێزى لێگرتووەو پایەى بەرز کردۆتەوە.

دواتر ئیبن شەداد دەگێرێتەوە کە سەلاحەدین زۆر توندبووە لەپەیڕەوى کردنى بنەما ئاینییەکان و دەڵێت ” عەقیدەیەکى باشى هەبوو، یادى خواى زۆر دەکرد”، ئاماژە بەوەش دەکات قوتبەدینى نەیسابورى بەرهەمێکى عەقیدەى داناوە بۆ سەلاحەدین، هەموو شتانەى تیا بووە کە لەوبارەیەوە پێویستن و پشتى بەوە دەبەست. هەروەها ئەوەش باس دەکات سەلاحەدین زۆر پابەندى نوێژى جەماعەت بووە، تەنانەت جارێکیان بە ئیبن شەدادى وتووە، ساڵانێک دەبێت بەجەماعەت نەبێ نوێژى نەکردووە.

ئیبن شەداد دەڵێت “لەو نەخۆشییەى پێى مرد (دەوترێت گرانەتا بووە) هەر نوێژى بەپێوە دەکرد، تا سێیەم رۆژى کۆتایی کە لەهۆشى خۆى چوو ئیتر نەیتوانى”.

بەقسەى ئیبن شەداد، سەلاحەدین دنیاى بەجێهێشت ئەوەندە ماڵ و دارایی نەبوو زەکاتى بکەوێت، لەخەزێنەى ئەویشدا لەزێڕو زیو تەنها یەک دینار و 47 درهەم بەجێمان، “لەمە زیاتر هیچ باڵەخانەو بێستان و باخ و مەزرایەکى بەجێنەهێشت”.

سەبارەت بە رۆژووگرتنیش ئیبن شەداد دەڵێت، سەلاحەدین قەرزارى هەندێ رۆژى مانگەکانى رەمەزان بوو بەهۆى نەخۆشی و سەرقاڵى بەجەنگەکانەوە، قازى فازل کە وەزیرى ئەوە ئەرکى یاداشتکردن و تۆمارکردنى ئەو رۆژانەى گرتبووە ئەستۆ. هەروەها ئەوە باس دەکات کاتێک سەلاحەدین چووە ناو قودس دەستیکرد بەقەزاکردنەوەى رۆژووەکانى لەهەمان ئەو ساڵەى کۆچى تێدا کردووەو زیاتر لەمانگێکى گرتەوە سەربارى ناڕەزایی پزیشکەکان و دەڵێت “بەهۆى ئەوەى قازى فازل لەوێ نەبوو من حسابکردنى رۆژەکانم گرتە ئەستۆ”.

سەبارەت بە دادگەریی سەلاحەدین، بەقسەى ئیبن شەداد هەموو رۆژێکى دوو شەممەو پێنج شەممە دادەنیشت لەناو کۆرێکى بەرفراوان، لەوێ قازى و دادوەرو زانایان ئامادە دەبوون و هەندێ نمونەشى لەبارەى دادگەریی سەلاحەدین لە قەزاوەتدا گێڕاوەتەوە.

دەربارەى خولیاى سەرەکیی سەلاحەدین، ئیبن شەداد باس لەوە دەکات “جیهاد” باڵى بەسەر هەموو بیروهۆشدا کیشابوو، هەرچى کاتیشى هەیە تەرخانى کردبوو بۆ ئەم کایەیە.

لەبارەى سیفەتە کەسییەکانیشەوە ئیبن شەداد ئاشکراى کردووە کە سەلاحەدین هەمیشە دەگەڕا بەسەر فەرماندەکانداو بەسەرى دەکردنەوە، زۆر زۆر پەرۆشى مناڵە بچووکەکانى بوو، خۆڕاگر بووە لەسەر تاڵییەکانى ژیان لەکاتێکدا دەیتوانى ژیانى خۆى بەئاسانى باش بکات (17).

بارودۆخى نا جێگیرى سەردەمى سەلاحەدین

بەپێى گیڕانەوەى ئیبن شەداد، یەکەم سەفەرى سەلاحەدین بۆ میسر لەگەڵ شێرکۆى مامى بووە کە لەسەر داواى نورەدین زەنکى چووەتە ئەوێ بۆ زانینى بارودۆخ و هەواڵپرسین و بەدەمەوچوون لە ساڵى 558 ک ، هەر لەم ساڵەدا شێرکۆ بەهاناى سەرۆک وەزیرانێکى فاتمییەوە رۆشتووە کە پەناى بۆ نورەدین هێنابوو، سەلاحەدینیشى کردبووە سەر قافڵەى سوپاکەى لەو ئەرکەدا.

بەپێى گێڕانەوەکانى سەلاحەدین دەرکەوتنى سەلاحەدین بەو هێزو ناوبانگەى هەیەتى زیاتر دەگەرێتەوە بۆ پاش وەفاتى شێرکۆى مامى کە بەبڕواى ئیبن شەداد بەهۆى “زۆر خۆری و گۆشتى قورس” مردووە. لەپاش گرتنە دەستى ئەم ئەرکەش دەستیکردووە بە غەزاکردن، کاتێکیش نورەدین مەحمود زەنکى دەمرێت، کاروبارى دیمەشق و شام و موسڵ لەعیراق دەکەوێتە ژێر دەستى سەلاحەدین بەتایبەت دواى ساڵانى 570 کۆچى/ 1174 ز.

ئیبن شەداد لەمیانەى گیڕانەوەى ڕووداوەکانى سەردەمى سەلاحەدین بەوردى زاڵبونى سەلاحەدینى بەسەر دەوڵەتى فاتمیدا تۆمار کردووە لەگەڵ گیڕانەوەى میسر بۆ سایەى حوکمى عەباسییەکان لەساڵى 567ک/ 1171ز (18).

کۆنترۆڵکردنى قودس

لەبەر ئەوەى ناوى سەلاحەدین بە گێڕانەوەی قودسەوە پەیوەستە بۆ سایەى دەسەڵاتى ئیسلام لەو سەردەمەو لەبەر گرنگی خودى شارەکە، ئیبن شەداد بایەخی زۆرى بەم دەسکەوتە داوە. تۆمارکردنى ناوبراو بۆ کۆنترۆڵکردنەوەى قودس لەو کاتەوە دەست پێ دەکات کە سەلاحەدین چووەتە ناو شارى عەسقەلان و دەوروبەرى.

هەروەها باسى لەوەشکردووە کە سەلاحەدین، سەرەتا لەبەشى خۆرئاواى قودس دابەزیوە، هەر لەو رۆژەدا مەنجەنیقەکانى داکوتیوەو سوپا بیانییەکانى ناو شارەکەى هەراسان کردووە، لەرۆژى هەینى 27 رەجەبی ساڵى 583/ 2 ئۆکتۆبەرى 1187 یشدا شارەکەى وەرگرتۆتەوە، شەوەکەی یادى ئیسراو میعراج بووە بەپێى رۆژژمێرى کۆچى.

بەپێى گیڕانەوەکانى ئیبن شەداد، سەلاحەدین رێککەوتنێکى مۆرکردووە لەگەڵ خاچپەرستەکان کە هەر پیاوێکى جەنگاوەر بۆ چوونە دەرەوە لەقودس بڕى 10 دینار بدات، ژنەکانیش پێنج دینارى زێڕ، مناڵەکان یەک دینارو هەرکەس پارەى خۆى بدایە ئازاد دەکرا، ئەگەرنا ئەوە حسابى دیلى بۆ دەکرا و ئیبن شەداد دەڵێت “بەهۆى ئەم فەتحەى قودسەوە خوا سێ هەزار موسوڵمانى لەدیلی رزگارکرد” مەبەستى دیل بەدیلە.

هەروەها ئیبن شەداد باس لەوەش دەکات، سەلاحەدین بژاردنى فدیەى هەژارەکانى فرەنجەى گرتە ئەستۆى خۆى، ئەوانەى پادشاو فرمانڕەواکانیان پارەیان بۆ نەدان لەکاتێکدا بەپێى رێککەوتنەکە دەبوو دیل بکرانایە.

ئیبن شەداد جەخت دەکاتەوە سەلاحەدین لەقودس چووە دەرەوەو لەو پارەى وەریگرتبوو تەنها 200 دینارى پێ مابوو، هەموو ئەوەشى دابەشکرد بەسەر میرو کەسایەتییە ئاینییەکان (19).

بەپێى گیڕانەوەکانى ئیبن شەداد کۆنترۆڵکردنەوەى قودس ئاگرى رق و قینى هەڵایساند لەئەوروپا، ناچار هەڵمەتى خاچپەرستى سێیەمان دەستپێکرد بەسەرکردایەتى ریچارد قلب الاسد کە پادشاى ئینگلیز بوو، لەگەڵ فیلیب ئۆگۆست کە پادشاى فەرەنساو فردریک بارباروساى ئیمپراتۆرى ئەڵمان.

لەبارەى سوڵحى بەناوبانگى رەملەشەوە کە لەساڵى 588ک/1192ز لەنێوان لایەنە شەڕکەرەکاندا بەسترا، ئیبن شەداد ئاشکراى دەکات کە 42 وەفد ئەوکارەیان بەجێهێناوە، سەرەتاى داواکارییەکەش لە ریچادی بەریتانی بووە.

کۆتا وێستگەى ژیانى سەلاحەدین

ئیبن شەداد بەوردى دوا وێستگەى ژیانى سەلاحەدینى تۆمار کردووە بەو پێیەى خۆى لەوێ ئامادەیی هەبووە. ناوبراو دەگێرێتەوە کە سەر لەبەیانى شەممە 16 سەفەرى 589 کۆچى، بارى لەشى سوڵتان داهێزرا بەهۆى تاو لەرزەوە، لەم کاتەدا ئیبن شەداد شەونخونیی کردووە بەدیارییەوەو تا درەنگانى شەو لەگەڵیدا یان لەنزیکییەوە ماوەتەوە.

بەپێى بەروارەکەى ئیبن شەدادیش سەلاحەدینى ئەیوبى پاش نوێژى بەیانى رۆژێ چوارشەممە لە مانگى 28 سەفەرى 589 کۆچى کە دەکاتە / 4 مارس 1193ز کۆچى دواییکردوەو دەڵێت “موسوڵمانەکان و دینى ئیسلام بەگشتى لەپاش مردنی خەلیفەکانى ڕشیدین ناخۆشى وەهایان نەدیبوو”. ئیبن شەداد بەشداریی شۆردن و کفنکردنى سەلاحەدینى ئەیوبیشى کردووەو پاشان تا مردنی لەگەڵ میرانی ئەیوبی و کوڕانی سەلاحەدین دۆست بووە.

لیستى سەرچاوە و پەراوێزەکان:

1_ ابن خلکان، ڕبو العباس شمس الدین ڕحمد بن محمد، وفیات الڕعیان وأنباء أبناء الزمان، تحقیق محمد محیی الدین عبد الحمید، مطبعة السعادە، مکتبە النهضة القاهرة، 1949، مج 3، ج6، ص 81.

2_ ابن خلکان، نفس المصدر، مج 3، ج6، ص 81

3_ ابن خلکان، نفس المصدر، مج 3، ج6، ص 81

4_ ابن خلکان، نفس المصدر، مج 3، ج6، ص 81

5 ـ بهاء الدین بن شداد، النوادر السلطانية والمحاسن الیوسفیە، تحقیق الدکتور جمال الدین الشیال، مکتبە الخانجى بالقاهرە، الگبعە الپانیە، 1415 هـ 1994 م، ێ 70 _ 85.

6_ جمال الدین محمد بن سالم بن وائل، مفرج الکروب فی اخبار بنی ایوب، تحقیق حسنین محمد ربیع، راجعه سعید عبد الفتاح عاشور، مطبعە دار الکتب، مصر، 1977، ج5، ص 91.

7_ ابن شداد: النوادر السلطانية، ێ 7 ”المقدمة“

8_ ابن شداد: نفس المصدر، ێ 6

9_ ابن شداد: نفس المصدر، ص ص 53، 124

10_ ابن الوردی: تاریخ ابن الوردی، دار الکتب العلمیة، بیروت، لبنان، 1996، ج2، ێ 104.

11: ابن شداد: النوادر السلطانية، ص 363.

12_ ابن شداد: النوادر السلطانية، ص 141.

13_ ابن شداد: النوادر السلطانية ص 145 _ 155

14_ ابن شداد: النوادر السلطانية ص 194

15_ ابن شداد: النوادر السلطانية ص 118

16_ ابن شداد: النوادر السلطانية ص 25 _26

17_ ابن شداد: النوادر السلطانية ص 29 _ 71

18_ ابن شداد: النوادر السلطانية ص 75

19_ ابن شداد: النوادر السلطانية ص 136

20_ ابن شداد: النوادر السلطانية ص 21