یه‌كه‌مین نه‌خشه‌ جوگرافییه‌كان كه‌ ناوی كوردستانیان تێدا هاتووه‌

یه‌كه‌مین نه‌خشه‌ جوگرافییه‌كان كه‌ ناوی كوردستانیان تێدا هاتووه‌

فةرهاد بيربال

ئایا‭ ‬ئێمه‌،‭ ‬به‌بێ‭ ‬دیاریكردنی‭ ‬سنووری‭ ‬جوگرافیایه‌كی‭ ‬نه‌ته‌وه‌یی،‭ ‬ده‌توانین‭ ‬هیچ‭ ‬جوگرافیایه‌كی‭ ‬رۆشنبیری‭ ‬و‭ ‬هونه‌ریی‭ ‬سه‌ربه‌خۆمان‭ ‬هه‌بێت؟
شتێكی‭ ‬سه‌یر‭ ‬نییه‌‭ ‬كه‌‭ ‬شاعیری‭ ‬كورد،‭ ‬عه‌بدولخالیق‭ ‬ئه‌سیری،‭ ‬له‌‭ ‬ساڵی‭ ‬1932‭ ‬له‌‭ ‬دیمه‌شق،‭ ‬سه‌رتاپای‭ ‬شیعرێكی‭ ‬خۆی‭ ‬له‌‭ ‬گۆڤاری‭ (‬هاوار،‭ ‬ژماره‌11،‭ ‬ل‭ ‬14‭) ‬بۆ‭ ‬دیاریكردنی‭ ‬سنووری‭ ‬جوگرافیای‭ ‬كوردستان‭ ‬ته‌رخان‭ ‬كردبێت،‭ ‬هۆی‭ ‬ئه‌مه‌،‭ ‬بێگومان‭ ‬ئاشكرایه‌‭: ‬له‌و‭ ‬سه‌رده‌مه‌دا‭ ‬ئێمه‌ی‭ ‬كورد،‭ ‬سه‌باره‌ت‭ ‬به‌‭ ‬كڵۆڵیی‭ ‬رۆشنبیریمان‭ ‬و‭ ‬نه‌بوونی‭ ‬لێكۆڵینه‌وه‌ی‭ ‬جوگرافی‭ ‬و‭ ‬كارتۆگرافیی‭ ‬ئه‌وتۆ،‭ ‬هیچ‭ ‬هوشیارییه‌كی‭ ‬سیاسیمان‭ ‬له‌باره‌ی‭ ‬جوگرافیای‭ ‬نیشتمانه‌كه‌ی‭ ‬خۆمان‭ ‬نه‌بووه‌،‭ ‬ئه‌م‭ ‬شیعره‌ی‭ ‬ئه‌سیری،‭ ‬ئه‌مڕۆ‭ ‬بۆ‭ ‬ئێمه‌‭ ‬جێگای‭ ‬جوانترین‭ ‬نه‌خشه‌ی‭ ‬جوگرافیای‭ ‬كوردستانی‭ ‬گرتووه‌ته‌وه‌‭ ‬له‌و‭ ‬زه‌مانه‌دا‭.‬
جوگرافیاناسه‌كان‭ ‬هه‌میشه‌‭ ‬جه‌ختی‭ ‬له‌سه‌ر‭ ‬ئه‌وه‌‭ ‬ده‌كه‌ن‭ ‬كه‌‭ ‬شاره‌زاییمان‭ ‬له‌باره‌ی‭ ‬جوگرافیای‭ ‬نیشتمانه‌كه‌مان،‭ ‬له‌ئاكامدا‭ ‬ده‌توانێ‭ ‬ببێته‌‭ ‬هۆشیارییه‌كی‭ ‬سیاسی،‭ ‬ببێته‌‭ ‬ئامرازێكی‭ ‬ده‌سه‌ڵات‭ ‬په‌یداكردن،‭ ‬رۆڵێكی‭ ‬سیاسی‭ ‬و‭ ‬ئایدیۆلۆژی‭ ‬ببینێ،‭ ‬جه‌زاییریه‌كان،‭ ‬كاتێ‭ ‬ده‌ركیان‭ ‬به‌وه‌‭ ‬كرد‭ ‬كه‌‭ ‬جوگرافیای‭ ‬نیشتمانه‌كه‌یان‭ (‬له‌ڕووی‭ ‬ئه‌تنیك‭ ‬و‭ ‬نه‌ته‌وه‌یه‌وه‌‭) ‬نه‌خشه‌یه‌كی‭ ‬جوگرافیی‭ ‬سه‌ربه‌خۆیی‭ ‬هه‌یه‌،‭ ‬ئه‌م‭ ‬ده‌رك‭ ‬پێكردنه‌‭ ‬وای‭ ‬لێ‭ ‬كردن‭ ‬بیر‭ ‬له‌‭ ‬سه‌ربه‌خۆیی‭ ‬نیشتمانه‌كه‌یان‭ ‬بكه‌نه‌وه‌‭ ‬و‭ ‬له‌‭ ‬ئاكامدا‭ ‬بتوانن‭ ‬شۆڕش‭ ‬بكه‌ن‭: ‬كۆلۆنیالیسته‌‭ ‬فه‌ره‌نسییه‌كان‭ (‬له‌‭ ‬سنووری‭ ‬جوگرافیای‭ ‬نه‌ته‌وه‌یی‭ ‬خۆیان‭)‬وه‌‭ ‬ده‌ربنێت‭.‬
ئه‌مڕۆ‭ ‬هه‌موومان‭ ‬به‌‭ ‬ئاشكرا‭ ‬ده‌بینین‭: ‬نه‌خشه‌ی‭ ‬جوگرافیای‭ ‬كوردستان‭ ‬له‌‭ ‬عیراقدا‭ ‬لكاوه‌ته‌‭ ‬ده‌وڵه‌تی‭ ‬عیراق،‭ ‬له‌‭ ‬ئیراندا‭ ‬لكاوه‌ته‌‭ ‬ده‌وڵه‌تی‭ ‬ئیران،‭ ‬له‌‭ ‬توركیادا‭ ‬لكاوه‌ته‌‭ ‬ده‌وڵه‌تی‭ ‬تورك،‭ ‬له‌‭ ‬سووریا‭ ‬به‌شێكه‌‭ ‬له‌‭ ‬سووریا‭. ‬ئه‌م‭ ‬واقیعه‌‭ ‬به‌‭ ‬ئاشكرا‭ ‬ئه‌وه‌مان‭ ‬بۆ‭ ‬ده‌رده‌خات‭ ‬كه‌‭ ‬زانستی‭ ‬جوگرافیا‭ ‬زانستیكی‭ ‬بێلایه‌ن‭ ‬نییه‌‭. ‬وه‌ك‭ ‬مێژوونووس‭ (‬سترابۆن‭) ‬ده‌ڵێ‭: ‬سزانستی‭ ‬جوگرافیا‭ ‬له‌‭ ‬بنچینه‌دا‭ ‬بۆ‭ ‬پێداویستییه‌كانی‭ ‬ژیانی‭ ‬سیاسی‭ ‬به‌كار‭ ‬ده‌برێتز‭.‬
كه‌واته‌‭ ‬نه‌خشه‌ی‭ ‬جوگرافی‭ ‬ته‌نیا‭ ‬ئه‌وه‌‭ ‬نییه‌‭ ‬كه‌‭ ‬شوێنی‭ ‬جوگرافیی‭ ‬وڵاتێك،‭ ‬یان‭ ‬كۆمه‌ڵه‌‭ ‬خه‌ڵكێك‭ ‬یان‭ ‬شوێنی‭ ‬جوگرافیی‭ ‬ده‌ریاچه‌یه‌ك‭ ‬بۆ‭ ‬توریسته‌كان‭ ‬یان‭ ‬بۆ‭ ‬قوتابیانی‭ ‬پۆلی‭ ‬سه‌ره‌تایی‭ ‬روون‭ ‬بكاته‌وه‌،‭ ‬به‌ڵكو‭ ‬ئه‌مڕۆ‭ ‬وه‌كو‭ ‬چه‌كێكی‭ ‬ئایدیۆلۆژی‭ ‬و‭ ‬مێشك‭ ‬شووشتنه‌وه‌‭ ‬به‌كاردێت،‭ ‬یه‌كێكه‌‭ ‬له‌‭ ‬ئامرازه‌‭ ‬گرنگه‌كانی‭ ‬خه‌باتی‭ ‬ئایدیۆلۆژی‭ ‬و‭ ‬ده‌ربڕینی‭ ‬سیاسی،‭ ‬به‌‭ ‬ته‌واوه‌تی‭ ‬وه‌ك‭ ‬تێكستێكی‭ ‬نووسراو،‭ ‬یان‭ ‬وه‌ك‭ ‬وێنه‌یه‌ك،‭ ‬كه‌‭ ‬چه‌ند‭ ‬راستی‭ ‬و‭ ‬زانیارییه‌كمان‭ ‬بۆ‭ ‬روون‭ ‬بكاته‌وه‌‭: ‬ئه‌مه‌ش‭ ‬له‌پێناو‭ ‬قه‌ناعه‌ت‭ ‬پێهێنانی‭ ‬خه‌ڵك‭ ‬یان‭ ‬به‌‭ ‬مه‌به‌ستی‭ ‬چاوبه‌ستنه‌وه‌ی‭ ‬خه‌ڵك،‭ ‬بۆ‭ ‬نموونه‌،‭ ‬ئه‌مه‌تا‭ ‬ده‌یان‭ ‬ساڵه‌‭ ‬خاكی‭ ‬كوردستان‭ ‬خراوه‌ته‌‭ ‬سه‌ر‭ ‬نه‌خشه‌ی‭ ‬جوگرافیی‭ (‬عێراق‭) ‬و‭ (‬الوطن‭ ‬العربی‭)‬یه‌وه‌،‭ ‬میدیای‭ ‬عه‌ره‌ب‭ ‬و‭ ‬جوگرافیاناسیی‭ ‬عه‌ره‌بی،‭ ‬میلله‌تی‭ ‬كوردیان‭ ‬وا‭ ‬ڕاهێناوه‌،‭ ‬كه‌‭ ‬خاكی‭ ‬كوردستان‭ ‬به‌شێكه‌‭ ‬له‌‭ ‬ده‌وڵه‌تی‭ ‬عه‌ره‌بی‭ ‬عیراق‭ ‬و‭ ‬ته‌نانه‌ت‭ ‬سه‌رۆكی‭ ‬جامیعه‌ی‭ ‬عه‌ره‌بیش‭ ‬گوتی‭:‬
كوردستان‭ (‬جز‌ء‭ ‬لا‭ ‬یتجزء‭…) ‬له‌‭ ‬نیشتمانی‭ ‬عه‌ره‌ب‭!‬
به‌‭ ‬هه‌مان‭ ‬شێوه‌‭ ‬خاكی‭ ‬كوردستان‭ ‬له‌‭ ‬چوارچێوه‌ی‭ ‬ده‌وڵه‌تی‭ ‬ئیران‭ ‬و‭ ‬توركیا‭ ‬و‭ ‬سووریاش‭.‬
به‌م‭ ‬شیوه‌یه‌،‭ ‬ئه‌و‭ ‬ده‌رسی‭ ‬جوگرافیایه‌ی‭ ‬له‌‭ ‬قوتابخانه‌‭ ‬سه‌ره‌تایی‭ ‬و‭ ‬ناوه‌ندی‭ ‬و‭ ‬ئاماده‌یی‭ ‬و‭ ‬زانكۆكانی‭ ‬كوردستاندا‭ ‬ده‌خوێندرا،‭ ‬ئه‌مه‌‭ ‬كارتۆگرافی‭ ‬و‭ ‬جوگرافیا‭ ‬نییه‌،‭ ‬نه‌خشه‌سازی‭ ‬زانستییانه‌ی‭ ‬زانستی‭ ‬جوگرافیا‭ ‬و‭ ‬كارتۆگرافیا‭ ‬نییه‌‭: ‬سیاسه‌ته‌،‭ ‬ئایدلۆژیه‌ته‌‭!‬
شاره‌زایی‭ ‬په‌یداكردن‭ ‬له‌باره‌ی‭ ‬هه‌ر‭ ‬زانستیانه‌‭ ‬و‭ ‬نه‌ته‌وه‌ییانه‌‭ ‬به‌سه‌ر‭ ‬زانسته‌كاندا،‭ ‬یه‌كێكه‌‭ ‬له‌و‭ ‬چه‌كه‌‭ ‬هاوچه‌رخانه‌ی‭ ‬به‌ره‌و‭ ‬كه‌ناره‌كانی‭ ‬سه‌ربه‌خۆیی‭ ‬نیشتمانی‭ ‬نزیكمان‭ ‬ده‌خاته‌وه‌‭. ‬كه‌واته‌‭ ‬بڵاوكردنه‌وه‌ی‭ ‬ئه‌و‭ ‬هۆشیارییه‌‭ ‬جوگرافی‭ ‬و‭ ‬كارتۆگرافییه‌‭ ‬له‌‭ ‬رێگای‭ ‬كاری‭ ‬كارتۆگرافی‭ ‬و‭ ‬جوگرافیامانه‌وه‌‭ ‬به‌‭ ‬شێوه‌یه‌كی‭ ‬ناسیونالیستانه‌‭ (‬بۆ‭ ‬نموونه‌‭ ‬هه‌ر‭ ‬ته‌كنیك‭ ‬و‭ ‬به‌رهه‌م‭ ‬و‭ ‬تیگه‌یشتنی‭ ‬تازه‌ی‭ ‬نه‌ته‌وه‌په‌روه‌رییانه‌‭ ‬له‌باره‌ی‭ ‬چۆنیه‌تیی‭ ‬دروستكردنی‭ ‬نه‌خشه‌ی‭ ‬جوگرافی‭ ‬و‭ ‬بڵاوكردنه‌وه‌ی‭ ‬نه‌خشه‌،‭ ‬وه‌ك‭ ‬ته‌كنیكی‭ ‬كاری‭ ‬چاپه‌مه‌نی‭ ‬و‭ ‬رۆژنامه‌نووسی‭ ‬و‭ ‬زانستی‭) ‬ده‌بێته‌‭ ‬ئامرازیكی‭ ‬دژ‭ ‬به‌‭ ‬كۆلۆنیالیزم‭! ‬له‌پێناو‭ ‬سه‌ربه‌خۆیی‭ ‬نه‌ته‌وه‌ییدا‭.‬
ناپلیۆن‭ ‬سه‌باره‌ت‭ ‬به‌م‭ ‬هۆیه‌‭ ‬سیاسی‭ ‬و‭ ‬سه‌ربازییانه‌،‭ ‬بایه‌خیكی‭ ‬زۆری‭ ‬ده‌دایه‌‭ ‬نه‌خشه‌سازی‭ ‬cartographie‭ ‬له‌‭ ‬هه‌مان‭ ‬كاتدا‭ ‬هیزه‌‭ ‬ئیمپریالیست‭ ‬و‭ ‬داگیركه‌ره‌‭ ‬ئه‌ورووپیه‌كانیش،‭ ‬بۆ‭ ‬داگیركردنی‭ ‬وڵاتێكی‭ ‬كاتی‭ ‬ده‌یانویست‭ ‬داگیری‭ ‬بكه‌ن،‭ ‬سوودێكی‭ ‬زۆریان‭ ‬له‌‭ ‬زانستی‭ ‬نه‌خشه‌‭ ‬وه‌رگرتووه‌‭. ‬به‌پێچه‌وانه‌ی‭ ‬ئه‌مه‌شه‌وه‌‭ ‬گه‌لێك‭ ‬له‌‭ ‬جوگرافیاناسه‌‭ ‬ئه‌مریكایی‭ ‬و‭ ‬فه‌ره‌نسییه‌كان،‭ ‬هه‌روه‌ها‭ ‬سیاسه‌تمه‌داره‌‭ ‬چه‌پڕه‌وه‌كانی‭ ‬ژێر‭ ‬ته‌ئسیری‭ ‬بیری‭ ‬ماركسیزم،‭ ‬وای‭ ‬ده‌بینن‭ ‬كه‌‭ ‬نه‌خشه‌‭ ‬ئه‌گه‌ر‭ ‬وه‌ك‭ ‬ئامرازێكی‭ ‬گه‌یاندنی‭ ‬زانیاری‭ ‬و‭ ‬راستی‭ ‬و‭ ‬ئاگاداركردنه‌وه‌‭ ‬به‌كاردێت،‭ ‬ده‌كرێ‭ ‬بۆ‭ ‬خزمه‌تكردنی‭ ‬خه‌باتی‭ ‬رۆشنبیری‭ ‬و‭ ‬سیاسییانه‌‭ ‬به‌كار‭ ‬بێت‭ ‬و‭ ‬رێگا‭ ‬خۆش‭ ‬بكات‭ ‬ته‌نانه‌ت‭ ‬بۆ‭ ‬به‌رپاكردنی‭ ‬شۆڕشیش‭.‬
ئه‌م‭ ‬په‌یوه‌ندییه‌‭ ‬به‌هێزه‌ی‭ ‬نیوان‭ ‬زانستی‭ ‬جوگرافیا‭ ‬و‭ ‬سیاسه‌ت،‭ ‬هه‌ر‭ ‬له‌‭ ‬كۆنه‌وه‌‭ ‬بیری‭ ‬فه‌یله‌سووف‭ ‬و‭ ‬سیاسه‌تمه‌داره‌كانی‭ ‬به‌‭ ‬خۆیه‌وه‌‭ ‬خه‌ریك‭ ‬كردووه‌‭.(‬سترابۆن‭) ‬به‌ئاشكرا‭ ‬ئه‌وه‌ی‭ ‬ده‌رخستووه‌‭ ‬كه‌‭ ‬جوگرافیا‭ ‬وه‌ك‭ ‬چۆن‭ ‬خزمه‌تی‭ ‬زانست‭ ‬ده‌كا،‭ ‬به‌هه‌مان‭ ‬شێوه‌‭ ‬له‌‭ ‬خزمه‌تكردنی‭ ‬سیاسه‌ت‭ ‬و‭ ‬ده‌وڵه‌تیشدا‭ ‬بووه‌‭.‬
نه‌خشه‌سازی‭ ‬یان‭ ‬نه‌خشه‌ناسی‭ ‬cartoloie‭ ‬هه‌موو‭ ‬جۆره‌‭ ‬لێكۆلینه‌وه‌‭ ‬و‭ ‬چالاكییه‌كی‭ ‬زانستی،‭ ‬هونه‌ری‭ ‬و‭ ‬ته‌كنیكی‭ ‬ده‌گرێته‌وه‌‭ ‬كه‌‭ ‬سه‌رچاوه‌كانی‭ ‬خۆی،‭ ‬له‌پێناو‭ ‬ئاماده‌كردنی‭ ‬نه‌خشه‌یه‌ك‭ ‬له‌‭ ‬به‌ره‌نجامی‭ ‬چه‌ند‭ ‬بۆچوونێكی‭ ‬راسته‌وخۆی‭ ‬دۆكیومه‌نتانه‌وه‌‭ ‬وه‌رگرتبێ‭). ‬هه‌ندێ‭ ‬نه‌خشه‌ناسی‭ ‬دیكه‌ش،‭ ‬پێناسه‌ی‭ ‬نه‌خشه‌‭ ‬به‌م‭ ‬شێوه‌یه‌‭ ‬ده‌كه‌ن‭: ‬سبریتییه‌‭ ‬له‌‭ ‬ئیماژیك‭ ‬كه‌‭ ‬جیهان‭ ‬یان‭ ‬به‌شێكی‭ ‬جیهانت‭ ‬بۆ‭ ‬نومایان‭ ‬بكاتز‭.‬
له‌‭ ‬ساڵی‭ ‬1450دا‭ ‬له‌‭ ‬ئه‌وروپا‭ ‬ماشێنی‭ ‬چاپ‭ ‬دروست‭ ‬كرا‭ ‬و‭ ‬چاپخانه‌‭ ‬دامه‌زرا،‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬نه‌خشه‌ی‭ ‬جوگرافیای‭ ‬جیهان،‭ ‬به‌‭ ‬چاپكراوی‭ ‬له‌‭ ‬ساڵی‭ ‬1472‭ ‬له‌‭ ‬شاری‭ ‬augsvourg‭  ‬بڵاو‭ ‬كرایه‌وه‌‭. ‬ئنجا‭ ‬جوگرافیاناسه‌‭ ‬پۆرتوگالیه‌كان،‭ ‬له‌‭ ‬سه‌ده‌ی‭ ‬چوارده‌م‭ ‬و‭ ‬پازده‌هه‌مدا،‭ ‬رۆڵێكی‭ ‬گه‌وره‌یان‭ ‬نواند‭ ‬له‌‭ ‬بواری‭ ‬دروستكردنی‭ ‬نه‌خشه‌ی‭ ‬وڵاتانی‭ ‬جۆراوجۆر‭ ‬و‭ ‬بڵاوكردنه‌وه‌یاندا‭ ‬تا‭ ‬له‌‭ ‬ساڵی‭ ‬1570دا‭ ‬جوگرافیاناس‭ ‬ortelieus‭ ‬یه‌كه‌م‭ ‬ئه‌تله‌سی‭ ‬مۆدێرنی‭ ‬بڵاو‭ ‬كرده‌وه‌،‭ ‬پاشانیش‭ ‬ساڵی‭ ‬1585‭ ‬جوگرافیاناسی‭ ‬هۆڵه‌ندی‭ ‬زاراوه‌ی‭ ‬ئه‌تڵه‌سی‭ ‬بۆ‭ ‬ئه‌م‭ ‬جۆره‌‭ ‬كتێبه‌‭ ‬به‌كارهێنا‭ ‬و‭ ‬ئیتر‭ ‬زاراوه‌ی‭ (‬ئه‌تله‌س‭) ‬له‌و‭ ‬رۆژه‌وه‌‭ ‬جیگای‭ ‬خۆی‭ ‬گرت‭.‬
بوژانه‌وه‌‭ ‬و‭ ‬پێشكه‌وتنی‭ ‬بازرگانی‭ ‬له‌نێوان‭ ‬وڵاتانی‭ ‬ئه‌وروپا‭ ‬و‭ ‬ئاسیادا‭ ‬له‌‭ ‬سه‌ده‌ی‭ ‬شازده‌هه‌م‭ ‬به‌ولاوه‌‭ ‬ده‌رگایه‌كی‭ ‬تازه‌ی‭ ‬به‌سه‌ر‭ ‬پێویستییه‌كانی‭ ‬مرۆڤ‭ ‬بۆ‭ ‬دروستكردنی‭ ‬نه‌خشه‌‭ ‬و‭ ‬شاره‌زایی‭ ‬له‌باره‌ی‭ ‬جوگرافیای‭ ‬وڵات‭ ‬و‭ ‬نه‌ته‌وان‭ ‬كرده‌وه‌‭. ‬میتۆدی‭ ‬نه‌خشه‌‭ ‬دروستكردن‭ ‬كه‌‭ ‬تا‭ ‬ئه‌وكاته‌‭ ‬وه‌ك‭ ‬نهێنییه‌ك‭ ‬مابۆوه‌،‭ ‬له‌مه‌به‌دوا‭ ‬به‌ناو‭ ‬خه‌ڵكی‭ ‬خوێنده‌وار‭ ‬و‭ ‬رۆشینبیراندا‭ ‬بڵاو‭ ‬بۆوه‌‭.‬
سه‌ده‌ی‭ ‬هه‌ژده‌هه‌م‭ ‬به‌وه‌‭ ‬ده‌ناسریته‌وه‌‭ ‬كه‌‭ ‬گه‌شت‭ ‬و‭ ‬گه‌ڕانی‭ ‬جوگرافیاناس‭ ‬و‭ ‬گه‌ڕیده‌كان‭ ‬به‌‭ ‬ده‌وری‭ ‬جیهاندا،‭ ‬سیمای‭ ‬لێكۆڵینه‌وه‌ی‭ ‬زانستییانه‌‭ ‬به‌خۆوه‌‭ ‬ده‌گرێ،‭ ‬له‌‭ ‬ئاكامی‭ ‬ئه‌مه‌شدا‭ ‬زانستی‭ ‬نه‌خشه‌سازی،‭ ‬له‌‭ ‬سه‌ده‌ی‭ ‬هه‌ژده‌هه‌م‭ ‬به‌ولاوه‌‭ ‬پێشكه‌وتنیكی‭ ‬مه‌زنتری‭ ‬به‌خۆوه‌‭ ‬گرت‭ ‬تا‭ ‬له‌‭ ‬سه‌ره‌تای‭ ‬سه‌ده‌ی‭ ‬نۆزده‌هه‌م‭ ‬به‌ولاوه‌‭ ‬نه‌خشه‌سازی‭ ‬وه‌ك‭ ‬زانستێكی‭ ‬سه‌ربه‌خۆ‭ ‬له‌‭ ‬پاڵ‭ ‬زانستی‭ ‬جوگرافیا‭ ‬خۆی‭ ‬سه‌لماند‭ ‬و‭ ‬جێگای‭ ‬خۆی‭ ‬گرت‭.‬
له‌‭ ‬ساڵی‭ ‬1828دا‭ ‬پاشای‭ ‬فه‌ڕه‌نسا،‭ ‬شارلی‭ ‬ده‌یه‌م،‭ ‬تۆمارخانه‌یه‌كی‭ ‬تایبه‌ت‭ ‬و‭ ‬ته‌رخانكراوی‭ ‬له‌‭ ‬كتیبخانه‌ی‭ ‬نیشتمانیی‭ ‬فه‌ڕه‌نسادا‭ ‬كرده‌وه‌‭ ‬و‭ ‬ناوی‭ ‬لێ‭ ‬نا‭ (‬به‌شی‭ ‬نه‌خشه‌‭ ‬جوگرافییه‌كان‭). ‬له‌و‭ ‬رۆژه‌وه‌،‭ ‬ئه‌م‭ ‬تۆمارخانه‌یه‌،‭ ‬ده‌ستی‭ ‬كرده‌‭ ‬كۆكردنه‌وه‌ی‭ ‬هه‌رچی‭ ‬نه‌خشه‌یه‌كی‭ ‬جوگرافی‭ ‬و‭ ‬هه‌رچی‭ ‬دۆكیۆمینتێكی‭ ‬نه‌خشه‌سازی‭ ‬كه‌‭ ‬له‌‭ ‬سه‌ده‌كانی‭ ‬رابردوودا‭ ‬له‌باره‌ی‭ ‬جوگرافیای‭ ‬وڵات‭ ‬و‭ ‬گه‌لانی‭ ‬سه‌رزه‌وی‭ ‬دروست‭ ‬كرابوون‭. ‬ئه‌مڕۆ،‭ ‬ئه‌م‭ ‬تۆمارخانه‌یه‌‭ ‬له‌‭ ‬كتیبخانه‌ی‭ ‬نیشتمانیی‭ ‬فه‌ڕه‌نسا‭ ‬له‌‭ ‬پاریس،‭ ‬به‌‭ ‬سه‌دان‭ ‬نه‌خشه‌ی‭ ‬جوگرافیای‭ ‬جۆراوجۆری‭ ‬كوردسانیشی‭ ‬له‌‭ ‬سنگی‭ ‬خۆیدا‭ ‬پاراستووه‌‭: ‬ئه‌و‭ ‬نه‌خشانه‌ی‭ ‬كه‌‭ ‬له‌‭ ‬سه‌ده‌كانی‭ ‬ناوه‌ڕاسته‌وه‌‭ ‬تاكو‭ ‬ئه‌مڕۆ‭ ‬له‌باره‌ی‭ ‬جوگرافیای‭ ‬سیاسی،‭ ‬سروشتی،‭ ‬ئابووری،‭ ‬ئاووهه‌وای‭ ‬كوردستانه‌وه‌‭ ‬دروست‭ ‬كراون‭. ‬به‌ڵام‭ ‬به‌داخه‌وه‌‭ ‬كۆڕی‭ ‬زانیاریی‭ ‬كوردستان‭ ‬و‭ ‬وه‌زاره‌ته‌كانمان‭ ‬و‭ ‬داموده‌زگاكانمان‭ ‬هیچ‭ ‬سوودێكیان‭ ‬وه‌رنه‌گرتووه‌‭.‬
یه‌كه‌مین‭ ‬نه‌خشه‌ی‭ ‬جوگرافیای‭ ‬جیهان‭ ‬كه‌‭ ‬ناوی‭ ‬كوردی‭ ‬تێدا‭ ‬هاتبێ‭ ‬كامه‌یه‌؟
مێژووی‭ ‬نه‌خشه‌سازی‭ ‬بریتییه‌‭ ‬له‌‭ ‬مێژووی‭ ‬گه‌شت‭ ‬و‭ ‬گه‌ڕان‭ ‬و‭ ‬دۆزینه‌وه‌‭ ‬جوگرافییه‌كان،‭ ‬ئه‌مه‌ش‭ ‬چونكه‌‭ ‬نه‌خشه‌ی‭ ‬جوگرافی،‭ ‬له‌لایه‌ن‭ ‬جوگرافیاناس‭ ‬و‭ ‬گه‌ڕیده‌كانه‌وه‌‭ ‬هه‌میشه‌‭ ‬به‌‭ ‬ئامانجی‭ ‬ئه‌وه‌‭ ‬دروست‭ ‬كراوه‌‭ ‬كه‌‭ ‬له‌‭ ‬رێگای‭  ‬ئه‌و‭ ‬نه‌خشه‌یه‌وه‌‭ ‬كۆمه‌ڵێك‭ ‬ئاگانامه‌‭ ‬و‭ ‬زانیاریی‭ ‬به‌سوود‭ ‬له‌باره‌ی‭ ‬میلله‌تێك،‭ ‬له‌باره‌ی‭ ‬رێگاوبانی‭ ‬چوونه‌وه‌‭ ‬سه‌ر‭ ‬وڵاتێك‭ ‬یان‭ ‬شارێك‭ ‬به‌‭ ‬خوێنبه‌ران‭ ‬بگه‌یه‌نن‭. ‬
زانستی‭ ‬نه‌خشه‌‭ ‬زانستێكی‭ ‬ئه‌وروپییه‌،‭ ‬یان‭ ‬به‌لای‭ ‬كه‌مه‌وه‌‭ ‬زانستی‭ ‬داهێنراوی‭ ‬خه‌ڵكانێكی‭ ‬غه‌یره‌‭ ‬كورد‭ ‬بووه‌‭ ‬كه‌‭ ‬به‌‭ ‬كوردستاندا‭ ‬تێپه‌ڕ‭ ‬بوون‭ ‬و‭ ‬كاتی‭ ‬گه‌ڕاونه‌ته‌وه‌‭ ‬وڵاتی‭ ‬خۆشیان،‭ ‬نه‌خشه‌ی‭ ‬وڵات‭ ‬و‭ ‬مه‌ڵبه‌نده‌كانی‭ ‬كوردانیان‭ ‬له‌‭ ‬په‌رتووك‭ ‬و‭ ‬سه‌فه‌رنامه‌كانی‭ ‬خۆیاندا،‭ ‬وێڕای‭ ‬مشتی‭ ‬زانیاری‭ ‬له‌باره‌ی‭ ‬كوردان‭ ‬چاپ‭ ‬و‭ ‬بڵاو‭ ‬كردووه‌ته‌وه‌‭. ‬هه‌ر‭ ‬بۆیه‌ش‭ ‬ده‌بینین‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬ئه‌و‭ ‬نه‌خشه‌‭ ‬و‭ ‬دۆكیۆمێنته‌‭ ‬جوگرافیانه‌ی‭ ‬له‌باره‌ی‭ ‬كوردستان‭ ‬ئاماده‌‭ ‬كراون،‭ ‬به‌رهه‌می‭ ‬بێگانانن،‭ ‬نه‌ك‭ ‬به‌رهه‌می‭ ‬كورد‭ ‬ـ‭ ‬خۆی‭. ‬
راستییه‌كه‌ی،‭ ‬ئێمه‌‭ ‬ناتوانین‭ ‬به‌بێ‭ ‬لێكۆڵینه‌وه‌‭ ‬له‌‭ ‬میژووی‭ ‬گه‌شت‭ ‬و‭ ‬گه‌ڕانی‭ ‬ئه‌و‭ ‬جوگرافیاناس‭ ‬و‭ ‬گه‌ڕیدانه‌ی‭ ‬كه‌‭ ‬به‌‭ ‬كوردستاندا‭ ‬تیپه‌ڕ‭ ‬بوون،‭ ‬باس‭ ‬له‌‭ ‬ناوه‌ڕۆك‭ ‬و‭ ‬مێژووی‭  ‬ئه‌و‭ ‬نه‌خشه‌‭ ‬جوگرافییه‌‭ ‬كۆن‭ ‬و‭ ‬جۆراوجۆرانه‌‭ ‬بكه‌ین‭ ‬كه‌‭ ‬له‌‭ ‬سه‌ده‌كانی‭ ‬رابردوودا‭ ‬له‌باره‌ی‭ ‬كوردستان‭ ‬دروست‭ ‬كراون‭.‬
یه‌كه‌مین‭  ‬گه‌ڕیده‌‭ ‬كه‌‭ ‬به‌‭ ‬كوردستاندا‭ ‬تێپه‌ریوه‌‭ ‬و‭ ‬چه‌ند‭ ‬نووسراوێكی‭ ‬له‌باره‌ی‭ ‬ئێمه‌وه‌‭ ‬جێ‭ ‬هێشتووه‌،‭ ‬وه‌ك‭ ‬ده‌زانین‭ ‬پیاوماقوڵێكی‭ ‬له‌شكری‭ ‬یۆنانی‭ ‬بووه‌‭ ‬به‌ناوی‭ (‬ئیگزینفۆن‭) ‬له‌‭ ‬سه‌ده‌ی‭ ‬چوارده‌هه‌می‭ ‬پێش‭ ‬زایندا،‭ ‬دوای‭ ‬ئه‌ویش‭ (‬هیرۆدۆت‭) ‬و‭ ( ‬سترابۆن‭) ‬پاشانیش‭ (‬ئه‌سكه‌نده‌ری‭ ‬مه‌قدۆنی‭). ‬ئه‌م‭ ‬یۆنانیانه‌‭ ‬هێنده‌ی‭ ‬ئاگامان‭ ‬لێ‭ ‬بێ،‭ ‬جگه‌‭ ‬له‌‭ ‬نووسراوه‌كانیان‭ ‬له‌باره‌ی‭ ‬كورد،‭ ‬هیچ‭ ‬نه‌خشه‌یه‌كی‭ ‬جوگرافییان‭ ‬له‌باره‌ی‭ ‬كوردستان‭ ‬دروست‭ ‬نه‌كردووه‌‭.‬
له‌‭ ‬گه‌شت‭ ‬و‭ ‬گه‌ڕانی‭ ‬یۆنانییه‌كانه‌وه‌‭ ‬تاكو‭ ‬سه‌ده‌ی‭ ‬نۆیه‌م،‭ ‬ئاگاداریمان‭ ‬له‌باره‌ی‭ ‬هیچ‭ ‬گه‌ڕیده‌‭ ‬و‭ ‬جوگرافیاناسێكی‭ ‬بیگانه‌‭ ‬نییه‌‭ ‬كه‌‭ ‬پێش‭ ‬سه‌ده‌ی‭ ‬نۆیه‌م‭ ‬به‌‭ ‬كوردستاندا‭ ‬تێپه‌ر‭ ‬بووبێ‭ ‬و‭ ‬له‌‭ ‬سه‌فه‌رنامه‌كه‌ی‭ ‬خۆیدا‭ ‬باسی‭ ‬كوردستانی‭ ‬كردبێ‭.‬
گه‌ڕیده‌‭ ‬و‭ ‬جوگرافیاناسه‌‭ ‬موسڵمانه‌كان‭ (‬عه‌ره‌ب،‭ ‬فارس‭ ‬و‭ ‬تورك‭) ‬به‌‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬ئه‌و‭ ‬جوگرافیاناسانه‌‭ ‬له‌‭ ‬قه‌ڵه‌م‭ ‬ده‌درێن،‭ ‬كه‌‭ ‬له‌‭ ‬سه‌ده‌كانی‭ ‬نۆیه‌م‭ ‬تاكو‭ ‬سه‌ده‌ی‭ ‬دوازده‌هه‌م،‭ ‬به‌‭ ‬كوردستاندا‭ ‬تێپه‌ڕیون‭ ‬و‭ ‬باسی‭ ‬نیشتمانی‭ ‬كورد‭ ‬و‭ ‬جوگرافیای‭ ‬گه‌لی‭ ‬كوردیان‭ ‬كردبێت‭. ‬له‌ناو‭ ‬ئه‌م‭ ‬جوگرافیاناسه‌‭ ‬موسڵمانانه‌دا‭ ‬دوو‭ ‬نه‌خشه‌ی‭ (‬ابن‭ ‬حوقل‭) ‬و‭ (‬خارطة‌‭ ‬اقلیم‭ ‬الجبال‭)‬مان‭ ‬به‌رچاو‭ ‬ده‌كه‌وێ‭ ‬كه‌‭ ‬وڵاتی‭ ‬كوردان‭ ‬له‌سه‌ر‭ ‬نه‌خشه‌یه‌كی‭ ‬جوگرافیدا‭ ‬دیاری‭ ‬ده‌كات‭.‬
ئه‌وه‌ی‭ ‬یه‌كه‌میان،‭ ‬نه‌خشه‌كه‌ی‭ (‬ابن‭ ‬حوقل‭)‬،‭ ‬به‌ناوی‭ (‬خارطة‭ ‬اقلیم‭ ‬الجبال‭) ‬له‌‭ ‬كتێبی‭ (‬صورة‌‭ ‬الارض‭) ‬له‌‭ ‬سالی‭ ‬997دا‭ ‬بوو،‭ ‬كه‌‭ ‬ده‌بێته‌‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬نه‌خشه‌ی‭ ‬جوگرافی‭ ‬له‌‭ ‬مێژوودا‭ ‬كه‌‭ ‬ناوی‭ ‬كوردی،‭ ‬له‌‭ ‬شێوه‌ی‭ (‬الاكرد‭)‬دا‭ ‬تێدا‭ ‬هاتووه‌‭. (‬الاكراد‭) ‬له‌‭ ‬زمانی‭ ‬عه‌ره‌بیدا‭ ‬فۆڕمی‭ ‬كۆیه‌‭ ‬واتای‭ (‬كورده‌كان‭) ‬ده‌گه‌یه‌نێ‭.‬
‭(‬محمود‭ ‬الغشقری‭) ‬كه‌‭ ‬جوگرافیاناسێكی‭ ‬موسڵمانی‭ ‬به‌‭ ‬بنه‌چه‌‭ ‬تورك‭ ‬بووه‌‭ ‬و‭ ‬له‌‭ ‬ناوه‌راستی‭ ‬سه‌ده‌ی‭ ‬یازده‌هه‌مدا‭ ‬له‌‭ ‬ناوچه‌ی‭ (‬كاژغه‌ر‭)‬دا‭ ‬ژیاوه‌،‭ ‬ساڵی‭ ‬1076ی‭ ‬زایینی‭ ‬نه‌خشه‌یه‌كی‭ ‬جوگرافی‭ ‬ـ‭ ‬سیاسی‭ ‬له‌باره‌ی‭ ‬وڵات‭ ‬و‭ ‬گرووپه‌‭ ‬ئه‌تنیكییه‌كانی‭ ‬كێشوه‌ری‭ ‬ئاسیا‭ ‬دروست‭ ‬ده‌كات‭ ‬و‭ ‬له‌‭ ‬كتێبه‌كه‌ی‭ ‬خۆیدا‭ ‬به‌ناوی‭ (‬دیوان‭ ‬لغات‭ ‬الترك‭) ‬به‌‭ ‬زمانی‭ ‬عوسمانی‭ ‬بڵاوی‭ ‬ده‌كاته‌وه‌‭. ‬له‌و‭ ‬نه‌خشه‌یه‌ی‭ (‬غه‌شقه‌ری‭) ‬وردبین‭ ‬ناوی‭ ‬وڵاتی‭ ‬كورد‭ (‬ارض‭ ‬الاكراد‭) ‬هاتووه‌،‭ ‬كه‌‭ ‬ده‌كاته‌‭ (‬خاكی‭ ‬كوردان‭ ‬ـ‭ ‬خاكی‭ ‬كورد‭) ‬واته‌‭ ‬به‌‭ ‬هه‌مان‭ ‬واته‌‭ ‬به‌‭ ‬هه‌مان‭ ‬شێوه‌ی‭ (‬ارض‭ ‬الیمن‭) (‬ارض‭ ‬العراقیة‌‭) (‬ارض‭ ‬اژرپادكان‭/‬خاكی‭ ‬ئازرباینجان‭) ‬كه‌‭ ‬له‌نه‌خشه‌كه‌دا‭ ‬هاتووه‌‭.‬
له‌‭ ‬هه‌ردوو‭ ‬ئه‌م‭ ‬نه‌خشه‌‭ ‬جوگرافیه‌دا‭ ‬زاراوه‌ی‭ (‬كوردستان‭) ‬به‌كار‭ ‬نه‌هاتووه‌،‭ ‬ئه‌مه‌ش‭ ‬نیشانه‌ی‭ ‬ئه‌وه‌یه‌‭ ‬كه‭ ‬‌جارێ‭ ‬زاراوه‌ی‭ (‬كوردستان‭) ‬هێشتا‭ ‬نه‌بووه‌ته‌‭ ‬زاراوه‌یه‌كی‭ ‬ئیداری‭  – ‬سیاسی‭.‬
یه‌كه‌مین‭ ‬نه‌خشه‌ی‭ ‬جوگرافیای‭ ‬كوردستان‭ ‬كه‌‭ ‬له‌لایه‌ن‭ ‬كورد‭ ‬خۆیه‌وه‌‭ ‬دروست‭ ‬كرابێ؟
له‌‭ ‬كتیبی‭ ‬شه‌ره‌فنامه‌ی‭ ‬شه‌ره‌فخانی‭ ‬به‌تلیسی‭-‬دا‭ ‬گه‌لێك‭ ‬وێنه‌‭ ‬و‭ ‬میناتۆر‭ ‬بۆ‭ ‬وه‌سفكردنی‭ ‬شه‌ڕ‭ ‬و‭ ‬شۆڕه‌كانی‭ ‬كورد،‭ ‬به‌‭ ‬تایبه‌تی‭ ‬بۆ‭ ‬پیشاندانی‭ ‬شه‌ڕی‭ ‬چاڵدیران‭ (‬1514‭)‬شه‌ڕی‭ ‬ئاق‭ ‬قۆینلوو‭…‬هتد‭ ‬دروست‭ ‬كراون،‭ ‬به‌ڵام‭ ‬به‌داخه‌وه‌‭ ‬له‌و‭ ‬كتێبه‌‭ ‬گرنگه‌دا‭ ‬هیچ‭ ‬نه‌خشه‌یه‌كی‭ ‬جوگرافیی‭ ‬كوردستان‭ ‬دروست‭ ‬نه‌كراوه‌‭ ‬و‭ ‬پیشان‭ ‬نه‌دراوه‌‭.‬
له‌مباره‌یه‌وه‌‭ ‬ده‌ڵێن‭: ‬نووسه‌ری‭ ‬كورد‭ ‬له‌وه‌‭ ‬ده‌چێ‭ ‬هه‌ر‭ ‬له‌‭ ‬كۆنه‌وه‌‭ ‬تاكو‭ ‬سه‌ره‌تای‭ ‬ئه‌م‭ ‬سه‌ده‌یه‌،‭ ‬له‌‭ ‬زمانی‭ ‬كاریگه‌رێتیی‭ ‬نه‌خشه‌‭ ‬بۆ‭ ‬بڵاوكردنه‌وه‌ی‭ ‬رۆشنبیری‭ ‬و‭ ‬بیر‭ ‬مه‌به‌ست‭ ‬ـ‭ ‬تێنه‌گه‌یشتبێ،‭ ‬ئه‌م‭ ‬زانست‭ ‬و‭ ‬ته‌كنیكی‭ ‬ده‌ربڕینه‌ی‭ ‬هێنده‌‭ ‬به‌لاوه‌‭ ‬گرنگ‭ ‬نه‌بووبێ،‭ ‬ئه‌مه‌ش‭ ‬له‌وانه‌یه‌‭ ‬له‌به‌ر‭ ‬نه‌خشه‌،‭ ‬پێش‭ ‬هه‌موو‭ ‬شتێك‭ ‬به‌‭ ‬كۆكردنه‌وه‌ی‭ ‬كۆمه‌ڵێك‭ ‬دۆكیۆمێنت‭ ‬هه‌یه‌،‭ ‬هه‌روه‌ها‭ ‬شاره‌زاییه‌كی‭ ‬قووڵ‭ ‬و‭ ‬فراوان‭ ‬له‌باره‌ی‭ ‬ئه‌و‭ ‬بابه‌ته‌ی‭ ‬كه‌‭ ‬ده‌یخه‌یته‌‭ ‬سه‌ر‭ ‬نه‌خشه‌كه‌‭.‬
یه‌كه‌مین‭ ‬روناكبیری‭ ‬كورد‭ ‬كه‌‭ ‬له‌‭ ‬بایه‌خ‭ ‬و‭ ‬زمانی‭ ‬نه‌خشه‌‭ ‬تێگه‌یشتبیت‭ ‬و‭ ‬نه‌خشه‌ی‭ ‬وه‌ك‭ ‬ئامرازێكی‭ ‬ده‌ربڕین‭ ‬به‌‭ ‬ئه‌رك‭ ‬خستبێت،‭ ‬سیاسه‌تمه‌دارێكی‭ ‬به‌ناوبانگمان‭: ‬ژه‌نه‌راڵ‭ ‬شه‌ریف‭ ‬پاشا‭ ‬1864‭ ‬ـ‭ ‬1946‭ ‬كه‌‭ ‬له‌‭ ‬ساڵی‭ ‬1919دا‭ ‬بۆ‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬جار‭ ‬نه‌خشه‌یه‌كی‭ ‬كوردستانی‭ ‬گه‌وره‌ی‭ ‬دروست‭ ‬كرد‭ ‬و‭ ‬له‌‭ ‬نامیلكه‌یه‌كدا‭ ‬به‌‭ ‬ناونیشانی‭ (‬داخوازینامه‌كانی‭ ‬گه‌لی‭ ‬كورد‭) ‬به‌‭ ‬زمانی‭ ‬فه‌ڕه‌نسی‭ ‬چاپ‭ ‬و‭ ‬بڵاوی‭ ‬كرده‌وه‌‭. ‬نوسخه‌یه‌كیشی‭ ‬له‌م‭ ‬نامیلكه‌یه‌،‭ ‬له‌‭ ‬شێوه‌ی‭ ‬پاداشتنامه‌یه‌ك‭ ‬پێشكه‌ش‭ ‬كرد‭ ‬به‌‭ ‬كۆنفڕانسی‭ ‬ئاشتی‭ ‬له‌‭ ‬پاریس‭ ‬له‌‭ ‬سالی‭ ‬1919‭ ‬دا‭: ‬بۆ‭ ‬دامه‌زراندنی‭ ‬ده‌وڵه‌تێكی‭ ‬سه‌ربه‌خۆ‭ ‬بۆ‭ ‬گه‌لی‭ ‬كورد‭.‬
ئه‌م‭ ‬نه‌خشه‌یه‌ی‭ ‬كوردستانی‭ ‬كردبی،‭ ‬هه‌ر‭ ‬له‌م‭ ‬نه‌خشه‌یه‌وه‌،‭ ‬ده‌توانین‭ ‬ده‌رك‭ ‬به‌‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬سه‌ره‌تاكانی‭ ‬سه‌رهه‌ڵدانی‭ ‬بیری‭ ‬نه‌ته‌وه‌یی‭ ‬كورد‭ ‬بكه‌ین‭ ‬به‌‭ ‬شێوه‌‭ ‬ئه‌و‭ ‬هه‌نگاوه‌‭ ‬هاوچاخه‌كه‌ی‭ ‬نه‌ته‌وه‌‭ ‬ـ‭ ‬ده‌وڵه‌ت‭.‬
په‌ره‌سه‌ندنی‭ ‬بیری‭ ‬نه‌ته‌وه‌یی‭ ‬1919‭ ‬به‌ولاوه‌،‭ ‬هه‌روه‌ها‭ ‬بڵاوبوونه‌وه‌ی‭ ‬چاپه‌مه‌نی‭ ‬و‭ ‬په‌ره‌سه‌ندنی‭ ‬رۆژنامه‌گه‌ریی‭ ‬كوردی‭ ‬له‌‭ ‬چاره‌گی‭ ‬یه‌كه‌می‭ ‬ئه‌م‭ ‬سه‌ده‌یه‌دا،‭ ‬گوڕ‭ ‬و‭ ‬ته‌كانێكی‭ ‬به‌‭ ‬زه‌بری‭ ‬دایه‌‭ ‬پێشكه‌وتنی‭ ‬رۆشنبیری‭ ‬كوردی،‭ ‬نووسه‌ر‭ ‬و‭ ‬رووناكبیرانی‭ ‬كورد‭ ‬ورده‌‭ ‬ورده‌‭ ‬هه‌ستیان‭ ‬به‌‭ ‬بایه‌خ‭ ‬و‭ ‬رۆڵی‭ ‬زانسته‌كانی‭ ‬وه‌كو‭ ‬مێژوو،‭ ‬جوگرافیا،‭ ‬نه‌خشه‌ناسی،‭ ‬هتد‭ ‬كرد،‭ ‬هه‌ر‭ ‬بۆیه‌‭ ‬ده‌بینین‭ ‬كه‌‭ ‬ته‌نیا‭ ‬له‌‭ ‬چاره‌گی‭ ‬دووه‌می‭ ‬ئه‌م‭ ‬سه‌ده‌یه‌دایه‌‭ ‬كه‌‭ ‬چه‌ند‭ ‬رووناكبیرێكی‭ ‬گه‌وره‌ی‭ ‬وه‌كو‭ ‬ئه‌مین‭ ‬زه‌كی‭ ‬به‌گ،‭ ‬حوسێن‭ ‬حوزنی‭ ‬موكریانی‭ ‬و‭ ‬ته‌وفیق‭ ‬وه‌هبی،‭ ‬ده‌ست‭ ‬ده‌كه‌نه‌‭ ‬نووسین‭ ‬و‭ ‬نووسینه‌وه‌ی‭ ‬جوگرافیا‭ ‬و‭ ‬میژووی‭ ‬كوردستان‭.‬
به‌م‭ ‬شێوه‌یه‌،‭ ‬ده‌بینین‭: ‬یه‌كه‌مین‭ ‬كتێب‭ ‬به‌‭ ‬زمانی‭ ‬كوردی‭ ‬كه‌‭ ‬چه‌ند‭ ‬نه‌خشه‌یه‌كی‭ ‬جوگرافیای‭ ‬كوردستانی‭ ‬تێدا‭ ‬دروست‭ ‬كرابێ‭ ‬و‭ ‬بڵاو‭ ‬كرابێته‌وه‌،‭ ‬كتیبه‌كه‌ی‭ ‬مێژوونووس‭ ‬حوسین‭ ‬حوزنی‭ ‬موكریانی‭ ‬به‌‭ ‬ناونیشانی‭ (‬غنچه‌ی‭ ‬بهارستان‭) ‬ئه‌مه‌ش‭ ‬له‌‭ ‬ساڵی‭ ‬1925دا‭.‬
وه‌ك‭ ‬ده‌زانین،‭ ‬له‌‭ ‬هه‌موو‭ ‬ئه‌و‭ ‬وڵاتانه‌ی‭ ‬كه‌‭ ‬كوردستانیان‭ ‬به‌سه‌ر‭ ‬دابه‌ش‭ ‬كراوه‌،‭ ‬قه‌ده‌غه‌یه‌‭ ‬كه‌‭ ‬جوگرافیای‭ ‬كوردستانی‭ ‬گه‌وره‌‭ ‬به‌‭ ‬شێوه‌یه‌كی‭ ‬سه‌ره‌تایی‭ ‬لێی‭ ‬بكۆڵدرێته‌وه‌‭ ‬و‭ ‬پێشان‭ ‬بدرێ‭. ‬ئیدی‭ ‬نه‌خشه‌ی‭ ‬كوردستان،‭ ‬له‌‭ ‬هه‌موو‭ ‬ئاسته‌‭ ‬جۆراوجۆره‌كانیدا‭ ‬جوگرافیای‭ ‬سروشتی،‭ ‬ئاووهه‌وا،‭ ‬جوگرافیای‭ ‬دابه‌شكردنی‭ ‬نه‌وت،‭ ‬كاناكان،‭ ‬پله‌ی‭ ‬ساردی‭ ‬و‭ ‬گه‌رمی،‭ ‬راده‌ی‭ ‬باران،‭ ‬جوگرافیای‭ ‬دابه‌شبوونی‭ ‬له‌هجه‌كان،‭ ‬جوگرافیای‭ ‬شارنشین،‭ ‬جوگرافیای‭ ‬دابه‌شبوونی‭ ‬عه‌شیره‌ته‌كان،‭ ‬جوگرافیای‭ ‬كشتوكاڵی‭… ‬هه‌موو‭ ‬ئه‌م‭ ‬به‌شانه‌ی‭ ‬لێكۆڵینه‌وه‌ی‭ ‬زانستی‭ ‬له‌باره‌ی‭ ‬جوگرافیای‭ ‬نیشتمانه‌كه‌مانه‌وه‌‭ ‬پێویست‭ ‬بووه‌‭ ‬ته‌نیا‭ ‬و‭ ‬ته‌نیا‭ ‬له‌‭ ‬چوارچێوه‌ی‭ ‬سیاسییانه‌ی‭ ‬سنووری‭ ‬عیراق‭ ‬ئیران،‭ ‬توركیا‭ ‬و‭ ‬سووریادا،‭ ‬ته‌ماشای‭ ‬بكریت‭. ‬توێژه‌ر‭ ‬و‭ ‬نووسه‌رانی‭ ‬كورد‭ ‬له‌‭ ‬ناوه‌وه‌ی‭ ‬وڵاتدا‭ ‬بۆیان‭ ‬نییه‌‭ ‬هیچ‭ ‬لێكۆلینه‌وه‌یه‌كی‭ ‬كارتۆگرافی‭ ‬له‌باره‌ی‭ ‬جوگرافیای‭ ‬نیشتمانه‌كه‌مان‭ ‬بۆ‭ ‬رۆڵه‌كانی‭ ‬گه‌له‌كه‌مان‭ ‬بنووسن‭ ‬و‭ ‬بڵاو‭ ‬بكه‌نه‌وه‌‭.‬
به‌م‭ ‬بۆنه‌وه‌یه‌وه‌‭ ‬ئه‌وم‭ ‬به‌‭ ‬بیر‭ ‬دێته‌وه‌،‭ ‬له‌‭ ‬ساڵی‭ ‬1994دا‭ ‬كاتی‭ ‬دكتۆرای‭ ‬له‌‭ ‬زانكۆی‭ ‬سۆربۆنی‭ ‬پاریس‭ ‬ته‌واو‭ ‬كرد‭ ‬و‭ ‬بڕیارم‭ ‬دابوو‭ ‬به‌‭ ‬یه‌كجاری‭ ‬له‌‭ ‬فه‌ره‌نساوه‌‭ ‬بگه‌ڕێمه‌وه‌‭ ‬وڵاتی‭ ‬خۆم‭ ‬و‭ ‬له‌‭ ‬زانكۆی‭ ‬سه‌لاحه‌دین‭ ‬ده‌ست‭ ‬به‌‭ ‬وانه‌گوتنه‌وه‌‭ ‬بكه‌م،‭ ‬نه‌مزانی‭: ‬نه‌خشه‌یه‌كی‭ ‬گه‌وره‌ی‭ ‬كوردستانم‭ ‬له‌ناو‭ ‬جه‌نتاكه‌مدا‭ ‬هه‌ڵگرتبوو‭ (‬ئه‌و‭ ‬نه‌خشه‌یه‌ی‭ ‬كه‌‭ ‬ئه‌نستیتووی‭ ‬كوردی‭ ‬پاریس‭ ‬چاپی‭ ‬كردبوو‭)‬،‭ ‬كاتی‭ ‬گه‌یشتمه‌‭ ‬فرۆكه‌خانه‌ی‭ ‬ئه‌سته‌مبۆڵ‭ ‬و‭ ‬پۆلیسه‌‭ ‬تووركه‌كان‭ ‬كه‌وتنه‌‭ ‬پشكنینی‭ ‬جه‌نتاكه‌م‭ ‬و‭ ‬كاتی‭ ‬ئه‌فسه‌ره‌كانی‭ ‬پشكنین‭ ‬چاویان‭ ‬به‌م‭ (‬نه‌خشه‌یه‌ی‭ ‬كوردستان‭) ‬كه‌وت،‭ ‬ده‌موده‌ست‭ ‬منیان‭ ‬دایه‌‭ ‬به‌ر‭ ‬شه‌ق‭ ‬و‭ ‬پێله‌قه‌و‭ ‬تف‭ ‬و‭ ‬جنێو،‭ ‬تاوانباریان‭ ‬كردم‭ ‬كه‌‭ ‬من‭ ‬په‌كه‌كه‌م،‭ ‬منیان‭ ‬ره‌وانه‌‭ ‬كرده‌‭ ‬زیندانێكی‭ ‬پیسی‭ ‬ده‌ره‌وه‌ی‭ ‬فرۆكه‌خانه‌ی‭ ‬ئه‌سته‌مبۆڵ‭ ‬بۆ‭ ‬ته‌حقیقات‭: ‬دوای‭ ‬سێ‭ ‬شه‌و‭ ‬و‭ ‬سێ‭ ‬رۆژ‭ ‬توێژینه‌وه‌‭ ‬و‭ ‬ئه‌شكه‌نجه‌‭ ‬و‭ ‬هه‌ڕه‌شه‌‭….. ‬ئنجا‭ ‬به‌ره‌ڵایان‭ ‬كردم‭.‬
به‌م‭ ‬شێوه‌یه‌،‭ ‬نه‌خشه‌یه‌كی‭ ‬جوگرافیای‭ ‬كوردستان،‭ ‬له‌لای‭ ‬ئه‌و‭ ‬رژێمانه‌ی‭ ‬كوردیان‭ ‬له‌ژیر‭ ‬ده‌ستدایه‌،‭ ‬واتای‭ ‬ترسناكی‭ ( ‬تیرۆر‭) ‬ده‌گه‌یه‌نێ‭.‬