‎سەردەمی پاشایەتی لە عێراق(١٩٢١-١٩٥٨)

‎عمر خلیل خالد
‎قۆناغی چوار-بەشی مێژوو
‎زانكۆی سۆران
‎پاش شکستی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە هەڵمەتی میزۆپۆتامیا لە جەنگی جیهانی یەکەمدا، لە ٢٣ی ئابی ١٩٢١، دەسەڵاتی پاشایەتی عێراق دامەزرا. هەرچەندە ئەو ئیختیارییە لە ساڵی ١٩٢٠ لەلایەن کۆمکاری نەتەوەکانەوە بە شانشینی یەکگرتوو درا، بەڵام شۆڕشی عێراقی ساڵی ١٩٢٠ بووە هۆی هەڵوەشاندنەوەی پلانی ئینتیدابی ڕەسەن لە بەرژەوەندی دەسەڵاتێکی پاشایەتی عێراقی کە سەروەری فەرمی هەبێت، بەڵام کە لە ژێر ئیدارەی ڕاستەقینەی بەریتانیادا بوو. ئەو پلانە بە فەرمی لە چوارچێوەی پەیماننامەی ئینگلیز و عێراق داڕێژرا.
‎ڕۆڵی شانشینی یەکگرتوو لە بەڕێوەبردنی فەرمی دەسەڵاتی پاشایەتی عێراق لە ساڵی ١٩٣٢ کۆتایی هات، ئەمەش دوای پەیمانی ئینگلیز و عێراق (١٩٣٠). دەسەڵاتی پاشایەتی لە عێراق بە فەرمی بوو بە شانشینییەکی تەواو سەربەخۆ و بە فەرمی ناوی شانشینی هاشمی عێراقی لێنرا و لە سەردەمی حاکمە هاشمیەکانیدا بە درێژایی بوونی قۆناغێکی پر لە کێشە و ئاژاوە تێپەڕاند. دامەزراندنی هەژموونی ئایینی سوننە لە عێراقدا پشێوی ئاشووری و ئێزیدی و شیعەی بەدوای خۆیدا هێنا کە بە شێوەیەکی دڕندانە سەرکوت دەکرا، گۆرینی سەرۆک وەزیرانی بە وەکالەت بۆ یاریدەدەرەکەی قۆناغێکی ناسەقامگیری سیاسی بەدوای خۆیدا هێنا و چەندین کودەتای بەدوای خۆیدا هێنا و لە ساڵی ١٩٤١دا گەیشتە لوتکە.
‎لە جەنگی جیهانی دووەمدا، لە ساڵی 1941 حکومەتی میر عەبدول ئیلا لە لایەن ئەفسەرانی گۆڕەپانی زێڕین بە سەرۆکایەتی ڕەشید عەلی ڕووخێنرا. حکومەتی عێراقی کە لە ماوەیێکی کورت لایەنگری نازی بوو، لە مانگی ئایاری ساڵی ١٩٤١ لەلایەن هێزەکانی هاوپەیمانانەوە لە شەڕی ئینگلتەرا و عێراقدا شکستی هێنا. دواتر عێراق وەک بنکەیەک بۆ هێرشەکانی هاوپەیمانان بۆ سەر ئیختیاری ڤیچی فەرەنسی لە سوریا و پشتیوانی لە لەشکرکێشی ئینگلیز و سۆڤیەت بۆ سەر ئێران بەکارهێنرا. لە هەمان کاتدا مستەفا بارزانی سەرکردەی کورد سەرکردایەتی شۆڕەشێکی کرد لە دژی حکومەتی ناوەند لە بەغدا دوای سەرنەکەوتنی ڕاپەڕین بارزانی و شوێنکەوتووانی بەرەو یەکێتی سۆڤیەت چوون.
‎پاش مردنی مەلیک فەیسەڵ لە ئەیلولی ساڵی ١٩٣٣، مەلیک غازی لە ساڵی ١٩٣٣ تا ١٩٣٩ وەکو حوکمڕانی کرد، دواتر لە ڕووداوێکی ئۆتۆمبێلدا گیانی لەدەستدا. فشاری ناسیۆنالیستە عەرەبەکان و ناسیۆنالیستە عێراقییەکان داوایان دەکرد ئینگلیزەکان عێراق بەجێبهێڵن، بەڵام شانشینی یەکگرتوو چاوپۆشی لە داواکارییەکانیان نەکرد.
‎لەگەڵ گەیشتن بە سەربەخۆیی فەرمی لە ئۆکتۆبەری ١٩٣٢، گرژیی سیاسی لەسەر بەردەوامی بوونی بەریتانیا لە شانشینی نوێی هاشمی عێراقدا سەریهەڵدا و حکومەتی عێراق و سیاسەتمەداران دابەشبوون لە نێوان سیاسەتمەدارانی لایەنگری بەریتانیا، وەک نوری سەعید، کە دژایەتی بەردەوامبونی بەریتانیای لە عێراق نەدەکرد، و سیاسەتمەدارانی دژە بەریتانیا وەک ڕەشید عالی ئەلکیلانی.
‎لە ساڵی ١٩٤٥ و لە قۆناغە کۆتاییەکانی جەنگی جیهانی دووەمدا عێراق پەیوەندی بە نەتەوە یەکگرتووەکانەوە کرد و بوو بە ئەندامی دامەزرێنەری کۆمکاری عەرەبی.
‎قۆناغی دوای کۆتایی هاتنی داگیرکاری، قۆناغی پێکهێنانی پارتە سیاسییە جیاوازەکانی دژایەتی یان پشتیوانی حکومەت بوو، لەوانە پارتی دیموکراتی نیشتمانی بە سەرۆکایەتی کامل چادرجی، پارتی یەکێتی دەستووری بە سەرۆکایەتی نووری سەعید و پارتی سەربەخۆیی عێراق. ئەو حیزبەی محمد مەهدی کوبا سەرۆکایەتی دەکات، یەکێکە لە گرنگترین حیزبەکان.
‎لە ساڵی ١٩٤٨ ناڕەزایەتی توندوتیژی بەرفراوان کە بە ڕاپەڕینی وەثبە ناسراوە، لە سەرانسەری بەغدا سەریهەڵدا وەک داواکارییەکی جەماوەری دژی پەیمانی حکومەت لەگەڵ ئینگلیزەکان، و بە پشتیوانی حزبی شیوعی. ناڕەزایەتیەکان تا بەهار بەردەوام بوو، بەڵام لە مانگی ئایاردا وەستا، بە یاسای سەربازی، کاتێک عێراق لەگەڵ ئەندامانی دیکەی کۆمکاری عەرەبیدا هاتە ناو شەڕی عەرەبی و ئیسرائیل لە ساڵی ١٩٤٨.
‎دەسەڵاتی پاشایەتی هاشمی تا ساڵی 1958 بەردەوام بوو، دواتر بە کودەتایەکی سوپای عێراق ڕووخێنرا، کە بە شۆڕشی 14ی تەمموز ناسراوە،شا فەیسەلی دووەم لەگەڵ ئەندامانی بنەماڵەی شاهانە لە حەوشەی کۆشکی ریحاب لە ناوەڕاستی بەغدا لە سێدارە درا (پاشا گەنجەکە هێشتا نەچووبووە ناو کۆشکی پاشایەتی تازە تەواوکراو). کودەتاکە عەبدولکەریم قاسمی هێنایە سەر دەسەڵات، دواتر عێراق لە پەیمانی بەغدا کشایەوە و پەیوەندی دۆستانەی لەگەڵ یەکێتی سۆڤیەت دامەزراند.

‎سەرچاوە:
‎-كتاب مستقبل العراق: الدكتاتورية أم الديمقراطية أم التقسيم، تأليف غاريث ستانسفيلد.
‎-لطفي جعفر فرج، عبد المحسن السعدون ودوره في تاريخ العراق السياسي المعاصر، (بغداد، 1980).
‎-فاضل حسين، دراسة في الدبلوماسية العراقية – الانكليزية- التركية في الرأي العام، ط3، (بغداد، 1973).