گەنجە کوردەکان

گەنجە کوردەکان

بەشی یەکەم

نوسینی:فەرهاد پیرباڵ

ئه‌م‭ ‬وتاره‌‭ ‬هه‌وڵدانێكه‌‭ ‬بۆ‭ ‬ده‌ستنیشانكردنی‭ ‬ڕیشه‌‭ ‬ئه‌پستمۆلۆژی‭ ‬و‭ ‬په‌لوپۆ‭ ‬مه‌عریفییه‌كانی‭ ‬ئه‌و‭ ‬نه‌وه‌‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬ڕاچه‌نیوه‌‭ ‬كورده‌ی‭ ‬كه‌‭ ‬هاوهه‌نگاوی‭ ‬اگه‌نجه‌‭ ‬توركه‌كانب،‭ ‬له‌‭ ‬كۆتایی‭ ‬سه‌ده‌ی‭ ‬نۆزده‌‭ ‬و‭ ‬له‌‭ ‬سه‌ره‌تای‭ ‬بیسته‌مدا‭ ‬له‌ژێر‭ ‬كاریگه‌ریی‭ ‬كولتووری‭ ‬ئه‌ورپیدا‭ ‬له‌دایك‭ ‬بوو‭ ‬و‭ ‬فه‌رهه‌نگی‭ ‬كوردی‭ ‬تازه‌‭ ‬كرده‌وه‌‭.‬

عوسمانییە‌كان‭ ‬سه‌باره‌ت‭ ‬به‌وه‌ی‭ ‬پایته‌ختی‭ ‬ئیمپراتۆریه‌ته‌كه‌یان‭ ‬له‌‭ ‬ئه‌وروپا‭ ‬نزیك‭ ‬بوو،‭ ‬په‌یوه‌ندییه‌كی‭ ‬پته‌ویان‭ (‬هه‌ر‭ ‬له‌‭ ‬كۆتایی‭ ‬سه‌ده‌ی‭ ‬هه‌ژده‌هه‌مه‌وه‌‭) ‬له‌گه‌ڵ‭ ‬ئه‌وروپا‭ ‬هه‌بوو‭. ‬بۆیه‌ش‭ ‬تورك‭ ‬له‌‭ ‬زۆر‭ ‬زووه‌وه‌‭ ( ‬پێش‭ ‬كورد‭ ‬و‭ ‬عه‌ره‌ب‭ ‬و‭ ‬فارس‭) ‬توانیویانه‌‭ ‬په‌یوه‌ندی‭ ‬له‌گه‌ڵ‭ ‬ئه‌وروپا‭ ‬دروست‭ ‬بكه‌ن‭.‬

ساڵانی‭ ( ‬1839‭-‬1876‭) ‬له‌‭ ‬مێژووی‭ ‬ئیمپراتۆریه‌تی‭ ‬عوسمانیدا‭ ‬به‌‭ ‬قۆناغی‭ ‬اTenzimatب‭ ‬ناو‭ ‬ده‌برێت‭ ‬كه‌‭ ‬بریتی‭ ‬بوو‭ ‬له‌‭ ‬هه‌وڵدان‭ ‬بۆ‭ ‬ڕیفۆرم‭ ‬له‌ناو‭ ‬ده‌وڵه‌ت‭ ‬و‭ ‬نه‌خشه‌دانانێكی‭ ‬چاكسازیی‭ ‬فراوان‭ ‬له‌‭ ‬ئاستی‭ ‬كولتوور‭ ‬و‭ ‬ژیانی‭ ‬دارایی‭ ‬میلله‌ت‭ ‬و‭ ‬به‌ڕێوه‌بردنی‭ ‬وڵات‭. ‬ئه‌مه‌ش‭ ‬تا‭ ‬ساڵی‭ ‬1876‭ ‬درێژه‌ی‭ ‬كێشا،‭ ‬واته‌‭ ‬تا‭ ‬ئه‌و‭ ‬كاته‌ی‭ ‬مه‌دحه‌ت‭ ‬پاشا‭ ‬جڵه‌وی‭ ‬حكوومه‌تێكی‭ ‬ده‌ستووریی‭ ‬گرته‌‭ ‬ده‌ست‭.‬

له‌و‭ ‬زه‌مانه‌دا‭ ‬هه‌رچی‭ ‬بزووتنه‌وه‌یه‌كی‭ ‬ئایدیۆلۆژی‭ ‬و‭ ‬كولتووری‭ ‬له‌‭ ‬ئه‌وروپا‭ ‬دروست‭ ‬ببوایه‌،‭ ‬یه‌كسه‌ر‭ ‬له‌‭ ‬توركیا‭ ‬ده‌نگی‭ ‬ده‌دایه‌وه‌‭ ‬و‭ ‬سوودی‭ ‬لێ‭ ‬وه‌رده‌گیرا‭. ‬ئه‌م‭ ‬قۆناغه‌ی‭ ‬كۆتایی‭ ‬سه‌ده‌ی‭ ‬نۆزده‌هه‌م‭ ‬به‌‭ ‬قۆناغی‭ ‬بووژانه‌وه‌ی‭ ‬سیاسی‭ ‬و‭ ‬كولتووری‭ ‬و‭ ‬شارستانی‭ ‬له‌‭ ‬قه‌ڵه‌م‭ ‬ده‌درێ‭ ‬له‌‭ ‬ژیانی‭ ‬ئیمپراتۆریه‌تی‭ ‬عوسمانیدا‭. ‬چه‌ندین‭ ‬نووسه‌ر‭ ‬و‭ ‬ڕوناكبیری‭ ‬عوسمانی‭ (‬تورك‭ ‬و‭ ‬كورد‭ ‬و‭ ‬عه‌ره‌ب‭ ‬و‭ ‬چه‌ركه‌س‭..) ‬كه‌‭ ‬ماوه‌یه‌كی‭ ‬زۆری‭ ‬ژیانیان‭ ‬له‌‭ ‬ئه‌ورپا‭ ‬و‭ ‬بەتایبەتیش‭ ‬له‌‭ ‬فه‌ره‌نسا‭ ‬به‌سه‌ر‭ ‬بردبوو،‭ ‬به‌‭ ‬نووسین‭ ‬و‭ ‬وه‌رگێڕان‭ ‬و‭ ‬كار،‭ ‬ته‌كانێكی‭ ‬گه‌وره‌یان‭ ‬دایه‌‭ ‬ڕۆشنبیری‭ ‬و‭ ‬داهێنان‭ ‬و‭ ‬په‌ره‌سه‌ندنی‭ ‬بیر‭ ‬و‭ ‬زانست،‭ ‬له‌وانه‌‭: ‬د‭. ‬عه‌بدوڵڵا‭ ‬جه‌وده‌ت،‭ ‬ئیسحاق‭ ‬سكووتی،‭ ‬ڕه‌زا‭ ‬گۆگالب‭ ‬دیاربه‌كری،‭ ‬ئیبراهیم‭ ‬شیناسی‭ ‬1826‭-‬1871‭).‬

نامیق‭ ‬كه‌مال‭ – (‬1840‭-‬1888‭)‬،‭ ‬عه‌لی‭ ‬به‌گ‭ (-‬1844‭ ‬1899‭)‬،‭ ‬ئه‌حمه‌د‭ ‬مه‌دحه‌ت‭ ‬ئه‌فه‌ندی‭ ( ‬1844‭-‬1912‭)‬،‭ ‬شه‌مسه‌دین‭ ‬سامی‭ (‬1850‭-‬1907‭)‬،‭ ‬مه‌حمود‭ ‬ئه‌كره‌م‭ ‬ڕه‌جایی‭ ‬زاده‌‭ (‬1847‭-‬1913‭)‬،‭ ‬محه‌مه‌د‭ ‬ڕه‌فعه‌ت‭ (-‬1851‭ ‬1907‭)‬،‭ ‬ئه‌بو‭ ‬زه‌یا‭ ‬تۆفیق‭ (‬1849‭-‬1913‭)‬،‭ ‬تۆفیق‭ ‬فیكره‌ت‭ (‬1867‭-‬1915‭)‬،‭ ‬جه‌ناب‭ ‬شه‌هابه‌دین‭ (-‬1870‭ ‬1934‭)‬،‭ ‬عه‌بدولحه‌ق‭ ‬حامد‭ (‬1825‭-‬1937‭).. ‬ده‌یانی‭ ‬دیكه‌ش‭.‬

ئه‌مانه‌‭ ‬له‌‭ ‬ڕێگه‌ی‭ ‬داهێنانه‌وه‌،‭ ‬هه‌روه‌ها‭ ‬له‌‭ ‬ڕێگه‌ی‭ ‬وه‌رگێڕانی‭ ‬به‌رهه‌مه‌كانی‭ ‬ڕۆژئاواوه‌،‭ ‬كوڕێكی‭ ‬تازه‌‭ ‬و‭ ‬ناوه‌ڕۆكێكی‭ ‬مۆدێرنییان‭ ‬به‌خشییه‌‭ ‬بزاڤی‭ ‬ڕوناكبیری‭ ‬و‭ ‬ئه‌ده‌بیات‭.‬

له‌و‭ ‬سه‌رده‌می‭ ‬ته‌نزیماته‌دا،‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬كۆمه‌ڵه‌‭ ‬و‭ ‬ڕێكخراوه‌‭ ‬پیشه‌ییه‌‭ ‬ئازادیخواز‭ ‬و‭ ‬ڕیفۆرمیسته‌كان‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬قوتابخانه‌‭ ‬و‭ ‬تیپی‭ ‬شانۆیی‭ ‬و‭ ‬یانه‌‭ ‬و‭ ‬چاپخانه‌‭ ‬و‭ ‬په‌یمانگه‌‭ ‬و‭ ‬زانكۆ‭ ‬و‭ ‬ڕۆژنامه‌‭ ‬و‭ ‬گۆڤار‭ ‬و‭ ‬شانۆنامه‌،‭ ‬هه‌روه‌ها‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬بیرمه‌نده‌‭ ‬ڕۆشنگه‌ره‌‭ ‬عوسمانییە‌یه‌كان‭ ‬سه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن‭ ‬و‭ ‬ناو‭ ‬له‌‭ ‬خۆیان‭ ‬ده‌نێن‭ ‬عوسمانییه‌‭ ‬نوێیه‌كان،‭ ‬كه‌‭ ‬پاشتر‭ ‬ئه‌م‭ ‬بزاڤه‌‭ ‬ڕه‌هه‌ندێكی‭ ‬سیاسی‭ ‬وه‌رده‌گرێت‭ ‬و‭ ‬له‌ژێر‭ ‬ناوی‭ ‬اته‌ركه‌‭ ‬گه‌نجه‌كانب‭ ‬ده‌ناسرێته‌وه‌،‭ ‬به‌‭ ‬فه‌رنسی‭ ‬Jeunes Turcs‭.‬

ناونانی‭ ‬ئه‌و‭ ‬وه‌چه‌‭ ‬ئازادیخواز‭ ‬و‭ ‬ڕیفۆرمیسته‌ی‭ ‬كورد‭ ‬به‌‭ ‬اگه‌نجه‌‭ ‬كورده‌كانب‭ ‬لاساییكردنه‌وه‌ی‭ ‬زاراوه‌ی‭ ‬اگه‌نجه‌‭ ‬توركه‌كانب‭ ‬نییه‌،‭ ‬به‌ڵكو‭ ‬ئه‌وه‌‭ ‬ده‌سه‌لمێنێ‭ ‬كه‌‭ ‬نه‌ته‌وه‌ی‭ ‬كوردیش‭ ‬وه‌ك‭ ‬ئه‌ڵمان‭ ‬و‭ ‬فه‌رنسی‭ ‬و‭ ‬تورك‭ ‬و‭ ‬ئیتاڵییه‌كان‭ ‬له‌و‭ ‬سه‌رده‌مه‌دا‭ ‬له‌ناو‭ ‬ژانی‭ ‬نوێبوونه‌وه‌یه‌كی‭ ‬كولتووریدا‭ ‬ژیاوه‌،‭ ‬ویستویه‌تی‭ ‬پڕۆژه‌یه‌كی‭ ‬ئه‌پستمۆلۆژیی‭ ‬هه‌بێت‭ ‬و‭ ‬ڕێنسانسێكی‭ ‬كولتووری‭ ‬به‌رپا‭ ‬بكات‭.. ‬ته‌نانه‌ت‭ ‬خودی‭ ‬ئه‌م‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬كوردانه‌‭ ‬چه‌ند‭ ‬توخمێكی‭ ‬بنه‌ڕه‌تی‭ ‬بوون‭ ‬بۆ‭ ‬خوڵقاندنی‭ ‬بزاڤی‭ ‬اگه‌نجه‌‭ ‬توركه‌كانب‭ ‬و‭ ‬بناغه‌یه‌ك‭ ‬بوون‭ ‬بۆ‭ ‬ئه‌و‭ ‬پڕۆژه‌‭ ‬مه‌عریفییه‌‭ ‬مه‌زنه‌ی‭ ‬كه‌‭ ‬سه‌رتاپای‭ ‬داروپه‌ردووی‭ ‬ئیمپراتۆریه‌تی‭ ‬عوسمانیی‭ ‬هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌،‭ ‬د‭. ‬عه‌بدوڵڵا‭ ‬جه‌وده‌ت‭ ‬كه‌‭ ‬ڕوناكبیرێكی‭ ‬كورده‌‭ ‬و‭ ‬خۆی‭ ‬دامه‌زرێنه‌ری‭ ‬بزاڤی‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬توركه‌كانه‌‭ ‬و‭ ‬ڕۆڵی‭ ‬له‌‭ ‬به‌ره‌و‭ ‬پێشه‌وه‌بردنی‭ ‬بزاڤی‭ ‬ڕۆشنبیرانه‌ی‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬توركه‌كانیش‭ ‬هه‌یه‌‭ (‬دائیره‌تولمه‌عاریفی‭ ‬ئیسلامی‭ ‬له‌‭ ‬چاپه‌‭ ‬فه‌ره‌نسییه‌كه‌ی‭ ‬به‌‭ ‬هه‌شت‭ ‬له‌په‌ڕه‌‭ ‬باسی‭ ‬ڕۆڵ‭ ‬و‭ ‬چالاكییه‌كانی‭ ‬ده‌كا‭)‬،‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬كه‌سێكه‌‭ ‬كه‌‭ ‬له‌سه‌ر‭ ‬وه‌زنی‭ (‬گه‌نجه‌‭ ‬توركه‌كان‭)‬ـ‭ ‬له‌‭ ‬وتاری‭ “‬بیر‭ ‬خطاب‭” ‬له‌‭ ‬ژماره‌‭(‬1‭)‬ی‭ (‬ڕۆژی‭ ‬كورد‭) ‬له‌‭ ‬ئه‌سته‌مبۆڵ‭ ‬ساڵی‭ ‬1913‭ ‬ناو‭ ‬له‌م‭ ‬نه‌وه‌‭ ‬كورده‌‭ ‬ده‌نێ‭(‬گه‌نجه‌‭ ‬كورده‌كان‭)‬،‭ ‬ده‌ڵێ‭: ‬ئه‌مه‌ش‭ ‬چونكه‌‭ ‬نه‌سله‌‭ ‬تازه‌یه‌‭ ‬بووه‌‭ ‬پردێك‭ ‬له‌‭ ‬نێوان‭ ‬ئه‌ورپا‭ ‬و‭ ‬كوردستان،‭ ‬كولتووری‭ ‬دنیای‭ ‬ڕۆژئاوای‭ ‬به‌‭ ‬توركیاشه‌وه‌‭ ‬بۆ‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬جار‭ ‬له‌‭ ‬مێژوودا‭ ‬گه‌یانده‌‭ ‬كوردستان‭.‬

ئنجا‭ ‬حاجی‭ ‬موسای‭ ‬سه‌رۆك‭ ‬عه‌شیره‌تی‭ ‬كۆرچیخان‭ ‬یارمه‌تیده‌ری‭ ‬ڕێكخراوی‭ ‬هێڤی‭ ‬گوتویه‌تی‭: ‬ائه‌گه‌ر‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬كورده‌كان‭ ‬كووره‌یه‌ك‭ ‬دروست‭ ‬بكه‌ن،‭ ‬ئێمه‌‭ ‬ئاماده‌ین‭ ‬ببین‭ ‬به‌‭ ‬دار‭ ‬و‭ ‬خۆمان‭ ‬له‌و‭ ‬كوره‌یه‌دا‭ ‬بسووتێنینب‭. ‬له‌‭ ‬به‌ستێنی‭ ‬ئه‌كادیمیشدا‭ ‬كوردناسی‭ ‬ڕوس،‭ ‬ڤ‭. ‬ئه‌‭. ‬گه‌ردلیڤسكی‭ ‬به‌‭ ‬هه‌مان‭ ‬شێوه‌‭ ‬زاراوه‌ی‭ (‬گه‌نجه‌‭ ‬كورده‌كان‭) ‬ی‭ ‬به‌رامبه‌ر‭ (‬گه‌نجه‌‭ ‬توركه‌كان‭) ‬به‌كارهێناوه‌‭.‬

فاكته‌ر‭ ‬و‭ ‬هۆكاره‌كانی‭ ‬دروستبوونی‭ ‬بزاڤی

‭(‬گه‌نجه‌‭ ‬كورده‌كان‭)‬

گه‌نجه‌‭ ‬كورده‌كان،‭ ‬ئه‌و‭ ‬نووسه‌ر‭ ‬و‭ ‬سیاسه‌تمه‌دار‭ ‬و‭ ‬ڕوناكبیره‌‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬كوردانه‌ن،‭ ‬كه‌‭ ‬له‌‭ ‬كۆتایی‭ ‬سه‌ده‌ی‭ ‬نۆزده‌‭ ‬و‭ ‬سه‌ره‌تای‭ ‬بیسته‌مدا‭ ‬له‌‭ ‬ڕێگه‌ی‭ ‬پڕۆژه‌یه‌كی‭ ‬مه‌عریفی‭ ‬و‭ ‬كاری‭ ‬ڕێكخراوه‌ییه‌وه‌،‭ ‬بۆ‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬جار‭ ‬له‌‭ ‬مێژووی‭ ‬نه‌ته‌وه‌ییماندا‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬هه‌نگاویان‭ ‬هه‌ڵنا‭ ‬به‌ره‌و‭ ‬به‌‭ ‬مه‌ده‌نیكردنی‭ ‬كۆمه‌ڵگه‌ی‭ ‬كورده‌واری،‭ ‬وه‌ك‭ ‬د‭. ‬عه‌بدوڵڵا‭ ‬جه‌وده‌ت‭ ‬ده‌ڵێ‭: ‬یه‌كه‌مین‭ ‬ئه‌و‭ ‬پردانه‌یان‭ ‬دروست‭ ‬كرد‭ ‬كه‌‭ ‬ده‌مانگه‌یه‌نن‭ ‬به‌‭ ‬ئاقاره‌كانی‭ ‬ئازادی‭ ‬و‭ ‬ڕیفۆرم‭ ‬و‭ ‬نوێبوونه‌وه‌،‭ ‬ڕاستیه‌كه‌یشی‭ ‬ئه‌گه‌ر‭ ‬باس‭ ‬له‌‭ ‬مێژووی‭ ‬مۆدێرنیزم‭ ‬بكرێت‭ ‬له‌‭ ‬چاوارچێوه‌ی‭ ‬كولتووری‭ ‬كوردستانیدا‭ ‬ئه‌م‭ ‬بزاڤه‌‭ ‬باس‭ ‬لێنه‌كراوه‌ی‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬كورده‌كان‭ ‬به‌‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬ده‌روازه‌كانی‭ ‬نوێبوونه‌وه‌‭ ‬و‭ ‬مۆدێرنێته‌ی‭ ‬كورد‭ ‬ده‌ژمێردرێت‭.‬

ئه‌و‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬ڕۆشنبیرانه‌‭ ‬له‌ژێر‭ ‬كاریگه‌ری‭ ‬چه‌ند‭ ‬فاكته‌رێكی‭ ‬جۆراوجۆردا‭ ‬به‌ری‭ ‬داری‭ ‬بارودۆخێكی‭ ‬شارستانیی‭ ‬تازه‌‭ ‬بوون،‭ ‬ڕاستییه‌كه‌یشی‭ ‬خودی‭ ‬خۆشیان‭ ‬له‌‭ ‬هه‌مان‭ ‬كاتدا‭ ‬خوڵقێنی‭ ‬ئه‌و‭ ‬بارودۆخه‌‭ ‬و‭ ‬هۆكارانه‌‭ ‬بوون‭ ‬به‌سه‌ر‭ ‬یه‌كتر،‭ ‬كه‌ریگه‌رییان‭ ‬وه‌رده‌گرت‭ ‬و‭ ‬له‌‭ ‬هه‌مان‭ ‬كاتیشدا‭ ‬ده‌یانبه‌خشیه‌وه‌‭.‬

كه‌واته‌‭ ‬فاكته‌ره‌كانی‭ ‬دروستبوونی‭ ‬ئه‌م‭ ‬بزاڤه‌‭ ‬خودی‭ ‬بیركردنه‌وه‌ی‭ ‬یاخیگه‌رانه‌ی‭ ‬ئه‌و‭ ‬گه‌نجانه‌‭ ‬بوو‭ ‬له‌‭ ‬هه‌مبه‌ر‭ ‬دۆخه‌‭ ‬سواوه‌كه‌‭ ‬بۆیه‌‭ ‬ده‌توانین‭ ‬ده‌ستنیشانی‭ ‬په‌یوه‌ندییه‌كانی‭ ‬نێوان‭ ‬ئه‌وان‭ ‬و‭ ‬بارودۆخ‭ ‬فاكته‌ره‌كان،‭ ‬به‌م‭ ‬شێوه‌یه‌ی‭ ‬خواره‌وه‌‭ ‬بكه‌ین‭:‬

له‌‭ ‬ناوه‌ڕاستی‭ ‬سه‌ده‌ی‭ ‬19مه‌وه‌‭ ‬تا‭ ‬سه‌ره‌تای‭ ‬بیسته‌م‭ ‬هه‌ستی‭ ‬ناسیۆنالیستی‭ ‬و‭ ‬ڕاپه‌ڕینه‌‭ ‬چه‌كداری‭ ‬و‭ ‬نیشتمانییه‌كان‭ ‬په‌ره‌یان‭ ‬سه‌ندبوو‭: ‬میرنشینی‭ ‬سۆران‭ (‬1784‭ ‬ئابی‭ ‬1836‭)‬،‭ ‬میرنشینی‭ ‬بابان‭ (‬1851‭)‬،‭ ‬بادینان‭ (‬1837‭)‬،‭ ‬به‌درخانییە‌كان‭ (‬1847‭ ‬كه‌‭ ‬له‌‭ ‬1842‭ ‬ئاڵاو‭ ‬دروای‭ ‬خۆیشی‭ ‬دامه‌زراندبوو‭)‬،‭ ‬هه‌روه‌ها‭ ‬ڕاپه‌ڕینه‌كانی‭ ‬یه‌زدان‭ ‬شێر‭ (‬53‭-‬1855‭)‬،‭ ‬شێخ‭ ‬عوبێدوڵڵای‭ ‬نه‌هری‭ (‬1878‭-‬1882‭)‬،‭ ‬شێخ‭ ‬عه‌بدولسه‌لامی‭ ‬بارزانی‭ (-‬1907‭ ‬1914‭)‬،‭ ‬سمكۆ‭ ‬ئاغای‭ ‬شكاك‭ (‬1913‭)‬،‭ ‬ڕاپه‌ڕینه‌كانی‭ ‬شێخ‭ ‬مه‌حمود‭ (‬1918‭-‬1923‭)‬،‭ ‬هه‌روه‌ها‭ ‬ئه‌وانی‭ ‬ده‌رسیم‭ ‬له‌‭ ‬سه‌رتای‭ ‬ساڵانی‭ (‬1920‭)‬،‭ ‬ئنجا‭ ‬ڕاپه‌ڕینه‌كه‌ی‭ ‬شێخ‭ ‬سه‌عیدی‭ ‬پیران‭ ‬له‌‭ ‬1925،‭ ‬تا‭ ‬ده‌گاته‌‭ ‬ساڵی‭ ‬1919‭: ‬داخوازینامه‌‭ ‬نێوده‌وڵه‌تیه‌كه‌ی‭ ‬شه‌ریف‭ ‬پاشا‭ ‬له‌‭ ‬كۆنفڕانسی‭ ‬ئاشتی‭ ‬له‌‭ ‬پاریس‭ ‬بۆ‭ ‬دامه‌زراندنی‭ ‬ده‌وڵه‌تێكی‭ ‬سه‌ربه‌خۆی‭ ‬كوردی‭.. ‬هه‌موو‭ ‬ئه‌و‭ ‬ڕاپه‌ڕینه‌‭ ‬ناسیۆلیستانه‌‭ ‬زه‌مینه‌یان‭ ‬خۆش‭ ‬كرد‭ ‬تا‭ ‬نه‌وه‌ی‭ ‬نوێی‭ ‬گه‌نجی‭ ‬كورد‭ (‬نووسه‌ر،‭ ‬سیاسه‌تمه‌دار،‭ ‬ڕۆژنامه‌نووس،‭ ‬ڕوناكبیران‭ ‬و‭ ‬قوتابیان‭..) ‬به‌‭ ‬شێوه‌یه‌كی‭ ‬جیاواو‭ ‬بیر‭ ‬بكه‌نه‌وه‌‭ ‬به‌‭ ‬ئاوایه‌كی‭ ‬مۆدێرن‭ ‬خه‌بات‭ ‬بكه‌ن‭.‬

كه‌واته‌‭ ‬به‌‭ ‬پێچه‌وانه‌ی‭ ‬زۆربه‌ی‭ ‬نه‌ته‌وه‌كانی‭ ‬دراوسێمان،‭ ‬بناغه‌ی‭ ‬ئه‌و‭ ‬پڕۆژه‌‭ ‬مه‌عریفییه‌ی‭ ‬گه‌نجی‭ ‬كورد‭ ‬له‌‭ ‬به‌ستێنی‭ ‬مۆدێرنیزم‭ ‬و‭ ‬نوێكردنه‌وه‌دا‭ ‬لای‭ (‬گه‌نجه‌‭ ‬كورده‌كان‭) ‬بریتی‭ ‬بووه‌‭ ‬له‌‭ ‬پڕۆژه‌ی‭ ‬ڕزگاریخوازی‭ ‬نه‌ته‌وه‌یی‭ ‬و‭ ‬ئازادیخوازیی‭ ‬نیشتمانی‭ ‬كه‌‭ ‬له‌‭ ‬كۆتاییدا‭ ‬ڕای‭ ‬پێچاون‭ ‬به‌ره‌و‭ ‬چه‌مكه‌كانی‭ ‬دیكه‌ی‭ ‬وه‌ك‭: ‬دادپه‌ره‌وه‌ری،‭ ‬ڕیفۆرم،‭ ‬مافی‭ ‬ئافره‌ت،‭ ‬ئازادیی‭ ‬ڕاده‌ربڕین،‭ ‬دیموكراسی،‭ ‬مه‌ده‌نییه‌ت‭.. ‬تاد‭. ‬شاعیری‭ ‬بیسته‌كان‭ ‬فایه‌قی‭ ‬تاپۆ،‭ ‬ده‌ڵێ‭:‬

‭(‬ده‌‭ ‬هه‌ڵسن‭ ‬تاكو‭ ‬ئێمه‌ش‭ ‬ده‌وڵه‌تێكی‭ ‬كوردی‭ ‬ته‌شكیل‭ ‬كه‌ین‭… ‬وه‌كو‭ ‬قه‌ومی‭ ‬یه‌هوود‭ ‬و‭ ‬سرب‭ ‬و‭ ‬بوڵگار،‭ ‬ئه‌رمه‌ن‭ ‬و‭ ‬یۆنان‭)‬

فاكته‌رێكی‭ ‬دیكه‌ی‭ ‬بێداربوونه‌وه‌ی‭ ‬گه‌نجی‭ ‬كورد،‭ ‬بریتی‭ ‬بووه‌‭ ‬له‌‭ ‬زوڵمی‭ ‬تاوخۆی‭ ‬ده‌سه‌ڵاتی‭ ‬كورد‭ (‬به‌تایبه‌تی‭ ‬زوڵمی‭ ‬ئاغا‭ ‬و‭ ‬مه‌لا‭ ‬و‭ ‬میری‭ ‬كورد‭ ‬به‌رامبه‌ر‭ ‬به‌و‭ ‬خه‌ڵكه‌‭ ‬ڕه‌شوڕوته‌ی‭ ‬كوردستان‭) ‬به‌‭ ‬هه‌نجه‌تی‭ ‬دین‭ ‬و‭ ‬به‌‭ ‬پاساوی‭ ‬گه‌وره‌‭ ‬و‭ ‬بچوكییه‌وه‌،‭ ‬ئه‌م‭ ‬زوڵمه‌‭ ‬ناوخۆییه‌ی‭ ‬ده‌سه‌ڵاتی‭ ‬به‌ئاشكرا‭ ‬له‌ناو‭ ‬ئه‌ده‌بیاتی‭ ‬ئه‌و‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬كورده‌‭ ‬ڕاچه‌نیوانه‌‭ ‬ڕه‌نگی‭ ‬داوه‌ته‌وه‌‭. ‬بۆیه‌‭ ‬ده‌بینین‭ ‬گوتاری‭ ‬شاعیرانی‭ ‬گه‌نجی‭ ‬كورد‭ (‬حاجی‭ ‬قادری‭ ‬كۆیی،‭ ‬بێكه‌س،‭ ‬قانیع،‭ ‬مه‌لای‭ ‬گه‌وره‌‭..) ‬گوتارێكی‭ ‬مه‌عریفی‭ ‬و‭ ‬ڕه‌خنه‌گرانه‌‭ ‬بووه‌‭. ‬

چونكه‌‭ ‬مه‌لا‭ ‬و‭ ‬میر‭ ‬و‭ ‬موفتی‭ ‬و‭ ‬ئاغای‭ ‬كورد،‭ ‬به‌‭ ‬درێژایی‭ ‬سه‌ده‌كانی‭ ‬ڕابردوو‭ ‬له‌‭ ‬بنه‌ڕه‌تدا‭ ‬گه‌نجێتیان‭ ‬له‌‭ ‬كۆمه‌ڵی‭ ‬خۆیاندا‭ ‬سه‌ربڕیبوو،‭ ‬وایان‭ ‬كردبوو‭ ‬تا‭ ‬هه‌تایه‌‭ ‬ته‌نیا‭ ‬عه‌قڵی‭ ‬پیر‭ ‬و‭ ‬زه‌وقی‭ ‬پیر‭ ‬و‭ ‬ئه‌خلاقی‭ ‬پیر‭ ‬ده‌سه‌ڵاتدار‭ ‬بێت،‭ ‬وه‌ك‭ ‬حاجی‭ ‬كۆیی‭ ‬ده‌ڵێ‭: ‬اسه‌د‭ ‬شێخ‭ ‬و‭ ‬مه‌لا‭ ‬و‭ ‬ئه‌میر‭ ‬و‭ ‬خانی‭/ ‬بۆ‭ ‬له‌ززه‌تی‭ ‬عه‌یش‭ ‬و‭ ‬زینده‌گانی‭/ ‬له‌ولاوه‌‭ ‬ئه‌وان‭ ‬به‌‭ ‬حیله‌سازی‭/ ‬له‌ملاوه‌‭ ‬ئه‌مان‭ ‬به‌‭ ‬ته‌قڵه‌بازی‭/ ‬قوڕیان‭ ‬به‌‭ ‬هه‌موو‭ ‬وڵاته‌وه‌‭ ‬دا‭/ ‬تا‭ ‬موڵك‭ ‬و‭ ‬ڕه‌عیه‌‭ ‬پاكی‭ ‬فه‌وتاب‭.‬

ئه‌م‭ ‬زوڵم‭ ‬و‭ ‬دواكه‌وتووییه‌‭ ‬ئه‌م‭ ‬داخراوییه‌ی‭ ‬عه‌قڵی‭ ‬ده‌سه‌ڵاتی‭ ‬كوردی،‭ ‬له‌‭ ‬سه‌رده‌می‭ ‬هیچ‭ ‬نه‌سلێكی‭ ‬ڕابردوودا‭ ‬وێڕای‭ ‬ده‌سه‌ڵاتی‭ ‬داگیركه‌ر،‭ ‬نه‌یهێشتووه‌‭ ‬هیچ‭ ‬په‌نجه‌ره‌یه‌ك‭ ‬به‌سه‌ر‭ ‬هیچ‭ ‬كولتوورێكی‭ ‬ڕۆژئاوایی‭ (‬غه‌یری‭ ‬كولتووره‌‭ ‬ئیسلامی‭) ‬بكرێته‌وه‌،‭ ‬هه‌ر‭ ‬بۆیه‌ش‭ ‬هیچ‭ ‬ڕۆژنامه‌‭ ‬و‭ ‬گۆڤارێك‭ ‬و‭ ‬چاپخانه‌یه‌ك‭ ‬یان‭ ‬هیچ‭ ‬ژانرێكی‭ ‬ئه‌ده‌بی‭ (‬غه‌یری‭ ‬شیعر‭) ‬به‌‭ ‬زمانی‭ ‬كوردی‭ ‬نه‌ده‌نووسرا‭ ‬كه‌‭ ‬بێت‭ ‬ژیانی‭ ‬ئه‌و‭ ‬زه‌مانه‌‭ ‬پیر‭ ‬و‭ ‬په‌ڕشكاوه‌مان‭ ‬بۆ‭ ‬بگێڕێته‌وه‌‭.‬

‭ ‬به‌ڵام‭ ‬له‌‭ ‬كۆتایی‭ ‬سه‌ده‌ی‭ ‬نۆزده‌م‭ ‬و‭ ‬سه‌ره‌تای‭ ‬سه‌ده‌ی‭ ‬بیسته‌م‭ ‬به‌ملاوه‌،‭ ‬شاعیرانی‭ ‬گه‌نجی‭ ‬كورد‭ ‬بێدار‭ ‬ده‌بنه‌وه‌‭ ‬و‭ ‬وێنه‌یه‌كی‭ ‬ڕه‌خنه‌گرانه‌ی‭ ‬گشتیمان‭ ‬پێ‭ ‬ده‌به‌خشن‭ ‬له‌باره‌ی‭ ‬دواكه‌وته‌یی‭ ‬و‭ ‬سته‌م،‭ ‬حاجی‭ ‬قادری‭ ‬شاعیری‭ ‬دنیادیده‌،‭ ‬كه‌‭ ‬سه‌رگه‌ڤازی‭ ‬نه‌وه‌ی‭ ‬تازه‌ی‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬كورده‌كانه‌‭ ‬و‭ ‬ماوه‌یه‌كی‭ ‬درێژی‭ ‬ته‌مه‌نی‭ ‬خۆی‭ ‬له‌‭ ‬ئه‌سته‌مبۆڵ‭ ‬به‌سه‌ربردووه‌،‭ ‬گازانده‌‭ ‬له‌‭ ‬میلله‌ته‌كه‌ی‭ ‬خۆ‭ ‬ده‌كات‭ ‬له‌وه‌ی‭ ‬كه‌‭ ‬خۆیان‭ ‬ته‌نیا‭ ‬له‌ناو‭ ‬چوارچێوه‌ی‭ ‬كۆن‭ ‬و‭ ‬سواوی‭ ‬گونده‌كانی‭ ‬خۆیاندا‭ ‬ئابڵووقه‌‭ ‬داوه‌‭ ‬و‭ ‬ناچن‭ ‬بزانن‭ ‬ئاخۆ‭ ‬گه‌لانی‭ ‬پێشكه‌وتووی‭ ‬جیهان‭ ‬گه‌یشتوونه‌ته‌‭ ‬چ‭ ‬به‌خته‌وه‌ری‭ ‬و‭ ‬ئازادی‭ ‬و‭ ‬پێشكه‌وتنێك‭ ‬له‌‭ ‬سایه‌ی‭ ‬زانست‭ ‬و‭ ‬ته‌كنۆلۆژیا‭.. ‬پێیان‭ ‬ده‌ڵێ‭:‬

یه‌كتان‭ ‬نه‌چوونه‌‭ ‬گه‌ردش‭ ‬وا‭ ‬تێده‌گه‌ن‭ ‬له‌‭ ‬دونیا‭ ‬

هه‌ر‭ ‬پادشاهی‭ ‬ڕۆمه‌‭ ‬و‭ ‬شاهی‭ ‬عه‌جه‌م‭ ‬له‌‭ ‬تاران

یان‭ ‬به‌‭ ‬گله‌ییه‌وه‌‭ ‬ده‌ڵێ‭: ‬انیسبه‌تی‭ ‬ئێمه‌‭ ‬و‭ ‬ئوڕوپا‭ ‬قه‌تره‌یی‭ ‬ده‌ریا‭ ‬نییه‌‭..‬ب‭.‬

ئینجا‭ ‬هانی‭ ‬گه‌نج‭ ‬و‭ ‬خوێندكار‭ ‬و‭ ‬ڕۆشنبیرانی‭ ‬گه‌نجی‭ ‬كورد‭ ‬ده‌دات‭ ‬بچن‭ ‬ده‌روازه‌كانی‭ ‬بیركردنه‌وه‌ی‭ ‬خۆیان‭ ‬به‌سه‌ر‭ ‬جیهانی‭ ‬پێشكه‌وتووی‭ ‬ئه‌وروپادا‭ ‬ئاوه‌ڵا‭ ‬بكه‌ن‭ ‬و‭ ‬بێن‭ ‬سوود‭ ‬له‌‭ ‬ئه‌زموون‭ ‬و‭ ‬زانست‭ ‬و‭ ‬هونه‌ر‭ ‬و‭ ‬ته‌كنۆلۆژیای‭ ‬گه‌لانی‭ ‬پێشكه‌وتووی‭ ‬ئه‌وروپا‭ ‬وه‌ربگرن‭:‬

بۆ‭ ‬فه‌ننی‭ ‬خه‌ڕب‭ ‬و‭ ‬سنعه‌ت‭ ‬بۆ‭ ‬زه‌بگ‭ ‬و‭ ‬ڕه‌بگی‭ ‬میلله‌ت

ده‌ینێرنه‌‭ ‬ئۆروپا‭ ‬گه‌وره‌‭ ‬و‭ ‬بچووكی‭ ‬خۆیان

به‌م‭ ‬شێوه‌یه‌‭ ‬وه‌رگرتنی‭ ‬ئه‌وروپا‭ ‬وه‌ك‭ ‬مۆدێلێك‭ ‬بۆ‭ ‬بنیاتنانه‌وه‌ی‭ ‬كوردستان‭ ‬و‭ ‬وه‌ك‭ ‬مۆدێلێك‭ ‬بۆ‭ ‬دروستكردنی‭ ‬كه‌سایه‌تیی‭ ‬كورد،‭ ‬لای‭ ‬زۆربه‌ی‭ ‬نووسه‌ر‭ ‬و‭ ‬ڕوناكبیره‌‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬كورده‌كان،‭ ‬ڕه‌وتێك‭ ‬و‭ ‬خاسیه‌تێكی‭ ‬بیركردنه‌وه‌‭ ‬بوو‭.‬