Home / بەشی مێژووی كورد / كۆدەكانی دەقی -شیخ مەحمودی زیندوو-ی دیلان

كۆدەكانی دەقی -شیخ مەحمودی زیندوو-ی دیلان

 122492018_sheraaa

 پ.د.زاهیر لەتیف كەریم

زمانی شیعر بەهێماو ئایكۆن ونیشانە وكۆدەكانییەوە،لەبنەڕەتدا بریتین لەكۆمەڵێك دیمەن ووێنە وسۆز وئەندێشە كەهەندێكیان لەواقیعدا بوونیان هەیە وهەندێكی تریشیان لەدەستكردی خەیاڵە.هەموو ئەم وێنە ودیمەنانە دەرئەنجامی ململانێی هێزی ناوەوە ودەرەوەی خاوەن دەقە كەبەپێی گریمانەكان ڕەنگە بەدرێژایی زەمەن لەگەڵیدا بێت.گەر بڕوانینە دەقەكەی دیلان(شێخ مەحمودی زیندوو)،كەبەبۆنەی كۆچی شێخەوە لەساڵی 1956 نووسراوە، ئەوا یەكسەر خۆمان لەنێو دوو فۆڕمدا دەبینینەوە.یەكەمیان ووشەكان وەك ئەوەی كەلەواقیعدا بەرجەستە دەبن .دوهەمیان مانای ناوەوەی ووشەكان كەلەناخی شاعیردا بوونیان هەیە.لێرەدا ئەركی خوێنەری نموونەیی وپشت بەست بەتێڕوانینە ڕەخنەییە تازەگەرایی ودوای تازەگەراییەكان كردنەوەی كۆدی ئەو ووشانەیە ودواتر گواستنەوەیانە لەدۆخێكی سروشتی بەكارهێنان بۆ دۆخێكی دەربڕینی بابەتگەرایی.بەبێ ئەم خوێندنەوەیە ستراتیژییەتی دەقمان بۆ دەرناكەوێت.بەپێچەوانەوە دەقەكە لەبازنەیەكی مانایی گشتگیریدا دەسووڕێتەوە كەهۆكارێك دەبێت بۆ كوشتنی داهێنانی دەقەكە.لەم دەقەدا،دیلان چەند گریمانەیەكی ماناییمان دەداتێ كەتوانای دەستنیشانكردن وبەرپرسیارێتی مانا گشتییەكەی هەیە، ئەمەش بەمەبەستی كارنامە هەڵچوونی وووروژاندنییەكان تا ئاڕاستەی خوێنەر، بەشێوە گشتییەكەی،بگۆڕێت لەئاڕاستەیەكی مێژوویی سادە بۆ ئاڕاستەیەكی ئیحائی پڕ مانا.هەر لەبەر ئەمەشە كەووتراوە ووشەی شیعر لەبنەڕەتدا ئەو ووشەیەیە كەشیعرییەتی لێ دروست دەبێت،ئەمەش بەو مەرجەی ووشەكان گەمارۆ درابێت بەمانای ماناكان یان بەلادانی پێوەرەكانی زمان وەك پێشخستن ودواخستنی ڕستەو فرەیز وگەمە ڕەوانبێژییەكان.ئەم دەقەی دیلان،لەڕووی سیمیۆڵۆژیاوە،پشتی بەتێگەیشتنی پەیوەندییەكانی نێوان واقیعی تێكڕای خەڵك وڕووداوە بابەتییەكان بەستووە.سستمەكەش خۆی لەودا دەبینێتەوە تا ڕێژەی تێكڕای خەڵكی لەزیادبووندا بێت ئەوا لەبەرامبەردا نامەكەی شاعیر،لای ئەو تێكڕایە، زیاتر جێگەی خۆی دەگرێت،بەڵكو ئەو تێكڕایە دەبێتە بەشێكی هەرە گرنگی دەقەكە وبەشدار دەبێت لەدید وبۆچوونەكانی شاعیر.بەمەش گەرچی دەق لەبنەڕەتدا خواستێكی خودی وتاكییە بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا خاوەن دەق تەواو تێكڕای خەڵكی مەبەستە وەك ئەوەی مەبەستی بێت مانای دەقەكەی بگەیەنێت بەو تێكڕایە بەوپێیەی ئەو مانایە بەشێوەیەك لەشێوەكان پەیوەندی بەو تێكڕایەوە هەیە.لێرەدا سۆسێر( 1857- 1913) دەڵێت”زمان لەدوو جەمسەری سەرەكی پەیدا بووە،ئەوانیش تاك وكۆیە وەهیچیان لەوی تریان بەهێزتر نیە”.ئەمەش،وەك هەر خۆی دەڵێت”دەرئەنجامی پەیوەندیییە سیمۆڵۆژیاییەكانی نێوان مانا ومانای ماناكانە ،یان نێوان خوێنەر ودەق وخاوەن دەق ودەقە”.بەشێك لەم پەیوەندیانە لەڕێگەی كردنەوەی كۆدەكان وڕەڤەكردنیانەوە ئەنجام دەدرێت.واتە گەر كۆسپێك ،بەهۆی بەكارهاتنە زمانەواییەكانەوە،پەیدا بوو ئەوا ،وەك سۆسێر دەڵێت،دواتر پەیوەندییەكانی نێوان ئەو جەمسەرانەی بەرەو شكست دەڕۆن وبەمەش نامەكە وەك پێویست ناگاتە جێگەی مەبەست.بۆ نموونە لەكاتێكدا دەڵێین “مەلیك مەحمود”ئەوا دەبینین كەلەچەند پیتێك پێكهاتووە وخوێنەر ،تەنانەت تێكڕای خەڵكی ،تێدەگات كەئەم مەلێكە شێخ مەحمودە وسەركردەیەكی دیاری خەبات وتێكۆشانی كوردە كەلەسەرەتای سەدەی بیستەمەوە هەوڵێكی زۆر گەورەیدا بۆ دروستكردنی قەوارەیەكی نەتەوەیی كورد لەچوارچێوەی جوگرافیایەكی نیشتمانی دیاریكراو كەدەرئەنجام ڕووبەڕوی چەندین گرفت وكێشەی سەختی سیاسی وئابووری وسۆسیۆڵۆژی وسایكۆلۆژی بوەوە.گەر ئەم  دەستەواژەیە یان ئەم ووشانە مایەوە  وكاری لەسەر نەكرا یان وەرنەگێڕایە سەر كلتوور وزمانەكانی تر بەنموونەی ئینگلیز ئەوا خوێنەر،بەگشتی وخوێنەرێكی  ئینگلیزی بەتایبەتی، ناتوانێت وەك پێویست پێناسەی ئەم مەلیكەمان بۆ بكات بەڵكو ڕەنگە نەشزانێت ئەم مەلیكە كێیە وكەوتۆتە چ جێگەیەكی جوگرافیاشەوە.ئەمەش بەهۆی تێكشان وهەرەسی ڕۆشنبیری ودابڕان ووونبونی پەیوەندییەكانە لەنێوان ئەو جۆرە لەخوێنەران.بەمەش كۆدی دەستەواژەكە بۆ خوێنەرە گشتییەكە وەك خۆی مایەوە ونەچووە بواری كارنامەكانەوە.لەگەڵ ئەمەشدا گەورە زانای سیمانتیك وپراگماتیك،چارڵس پێرس (1839 -1914  )، هەوڵی دۆزینەوەی ڕێگەچارەی ئەم تێكشان ودابڕانەی داوە ئەویش لەڕێگەی نەخشە سێكوچكە بەناوبانگەی بەنێوی”كۆد وبابەت ورڕاڤەكردن”.لەكۆدەكەدا ئاماژەكان خۆیان لەدەرەوەی دەقدا دەبینێتەوە ودواتر بابەتێك دەخوڵقێت كەپێویستی بەخودێكی بەئەزموونە تابتوانێت ڕاڤەیان بكات ولەوێشەوە چەمكە تێگەیشتنی وگواستەوەییەكان سەرهەڵدەدەن.هەر بۆنموونە كەدەڵێین “مەلیك مەحمود” ئەوا لەڕێگەی گێڕانەوەگەرییەكانەوە، بەتایبەتی ڕەهەندە مێژووییەكەی،دەبێت ئەو پرسیارە بكەین كەئەم مەلیكە چۆن بوو بەمەلیك ،وە چیشی دەویست لەمەلیكییەكەی! یان مەلیكی كێیە وداواكارییەكانی بریتی بوون لەچی! ئایا مەلیكێكی خۆشەویست بوو یان نەگریس! دەرەوەی خۆی بەدراوسێ ودوور لەدراوسێكانی چۆن سەیریان دەكرد! ئایا سەركەوتنی سۆسیۆڵۆژی وئابووری وفیكری بەدەستهێناوە یان تەنها كارێكتەرێكی وەرەقی بوو وەهیچ دەسەڵاتێكی نەبوو جگە لەبەرژەوەندییەكانی خۆی!بەڵام كەخوێنەری نموونەیی دەچێتە نێو ناوەڕۆكی مێژوویی ئەم مەلیكەوە ئەوا بۆی دەردەكەوێت كەئەم مەلیكە پێش بوونی بەمەلیك لەبنەماڵەیەكی خانەدانی كۆمەڵگایە ولەپێناو خاك ونیشتمان ومەسەلە گەورەكانیدا خۆی بەخت كردووە بەڵكو لەوەش زیاتر زیندانی كردۆتە كۆشكێكی پیرۆز بۆ مەسەلەكانی.واتە ئەم مەلیكە لەخۆڕا نەهاتووە ودەرئەنجامی تێكۆشان وئازایەتی وبوێری وجوامێرییەكان بوو.لێرەشەوە بابەتی ئەم مەلیكە بابەتێكە كەپێدەنێتە قۆناغی بابەتگەراییەوە وەك ئەوەی بۆ ئەم بابەتە خوڵقابێت.بەمەش تێكڕای خەڵكی پێوستیان بەڕاڤەی خوێنەرە نموونەییەكانە ولێرەشەوە جیاوازییەكان لەنێوان خوێنەرەكاندا بەئینگلیزەكانیشەوە دروست نابێت چونكە مەسەلەی ڕاڤەكە تەواو كارئاسانی كردووە بەبێ جیاوازی.هەر لەبەر ئەمەشە پێرس،سەبارەت بەتێگەیشتنەكان، پشتی بەئەزموونە مرۆڤایەتییەكان بەستووە لەكاتێكدا ئەم ئەزموونە سوود لەچەمكە فزوڵییەكان دەبینێت كەخۆڕسكانە بەدوای زانیاری ڕووداوەكاندا دەگەڕێت وەك ئەوەی مەحمود ناوێكی ڕۆژهەڵاتییە ومەلیكەكەش سەر بەم جێگەیەیە.گەڕان بەدوای كۆدی ئەم ناو سیفەتەدا لەنێو ئینسكلۆپیدیای فەرهەنگی سیاسی وفیكریدا كارێكی زۆر گران نیە وسەرچاوە پێویستەكان دەتوانێت سەرەداوی ئەم كەسێتییە ئاشكرا بكەن.ئەمەش بەوپێیەی پەیوەندی نێوان ناو وسیفەتەكە لەبنەڕەتدا پەیوەندییەكی هۆكارییە نەك هەڕەمەكی.بەئاڕاستەیەكی تر، تێگەیشتنی ئەم كۆدە لەڕێگەی چەمكە مێژووییەكانەوە پەیدا دەبێت.كوردیش پێش لەدایك بوونی مەلیك مەحمود ومەملەكەتەكەی ئاشناییەتییەكی مێژوویان لەگەڵ ئەم سیفەتەدا(مەلیك) دروست كردووە ئەویش لەڕێگەی بەرهەمە چیرۆكی وحیكائییەكانەوە.گەر بمانەوێت بەهەمان تێڕوانین سەیری ناونیشانی دەقەكەی دیلان بكەین:شێخ مەحمودی زیندوو” ئەوا دەبینین دەستەواژەكە بەشێوە گشتییەكەی پێكهاتووە لەدوو بازنە،یەكەمیان بازنەیەكی سروشتییە (شێخ مەحمود) كەئەم ناو وتایتڵە گەلێك زۆرە لەكۆمەڵگای ڕۆژهەڵاتی بەگشتی وكوردی بەتایبەتی.دوهەمیان،ووشەیەكی زۆر سروشتییە وهەمیشە لەسەر زاری هەمووانە بەجیاوازی جێگە وزمانەوە.بەڵام بەتێكەڵبوونی ئەو دوو بازنەیە،لەوە دەگەین كەئەم شێخ مەحمودە مەلیك مەحمودی كوردە ئەویش بەهۆی قورسایی ووشە وسیفەتی زیندووەوە.بەمەش جیاوازی نامێنێت لەنێوان ناونیشانی سەرەكی دەقەكەی دیلان  وناونیشانی”مەلیك مەحمود”چونكە یەك شت كۆیان دەكاتەوە ئەویش زیندوێتی ئەم سەركردە كوردەیە.بەمەش دەشێت جێگۆڕكی لەناونیشانەكەدا بكرێت بەبێ ئەوەی لەڕووی ماناییەوە كاریگەری نێگەتیڤ لەسەر كەسێتی مەلیك مەحمود دروست بكات.لەم گۆشەیەوە،پێنج ئاماژەی سەرەكی دەتوانن دەستنیشانی هێزی كۆدەكان بكەن:
– ئاماژەی یەكەم/ئاماژەییە نموونەیی وپێكهاتەییەكان.یەكەمیان(نموونەیی) بریتییە لەیەك خانە یان چەند خانەیەك كەخوێنەر بۆی هەیە یەكێكیان هەڵبژێرێت وبیكاتە بنەمای بیركردنەوە ڕەڤەییەكانی.دروستكەری ئەم خانەیەش خۆی لەدوهەمدا دەبینێتەوە كەپێی دەوترێت”ئاماژەییە پێكهاتەییەكان”.بۆ نموونە،لەكۆدی “مەلیك مەحمود” دا خوێنەر بە دیلان یشەوە ،بەهۆی دراوسێیەتی ماناكانەوە،هەر وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا،دەتوانێت كۆدێكی هاوشێوە لەكێش وقەبارە وهێزدا هەڵبژێرێت ئەویش “شێخ مەحمودی زیندووە” كەكۆدی یەكەم دەبێتە سەرچاوەلێگرتنێك (مرجع ) بۆ كۆدی دوهەم.بەمەش ئەو كۆدانەی كەدەسووڕێنەوە لە”مەحمود” دا بریتین لە:مەلیك،شێخ،زیندوو.خوێنەریش لەڕووی سیاسی وفیكری ومێژووییەوە گەیشتۆتە ئەو ڕاستییەی كەمەلیك كۆدێكی كۆنی مێژووییە ولەنێو گێڕانەوە زەمەنییەكاندا جێگیر بووە.كاریگەری ئەم كۆدە لەڕێگەی چەمكە جیڕییەكانەوە توانای خوڵقاندنی زەمەنێكی نوێ وتازەیان هەیە بەنموونەی مەلیك مەحمود.زیندوویەتی ونەمریی مەلیك مەحمودیش توانای درێژەپێدان وبەردەوامی خەبات وتێكۆشانی دەبێت.
-ئاماژەی دوهەم/ ئاماژە ماناییەكان.ئەم ئاماژەیە، لەپێناو گەیشتن بەڕاستییەكانی كۆد، بەدوای مانای ماناكاندا دەگەڕێت.واتە لەكاتێكدا دیلان دەڵێت”شێخ مەحمودی زیندوو”ئەوا مەسەلە سیاسی وفیكری ونیشتمانی ونەتەوەییەكان دەبنە چەقی كارنامەكانی ئەم شێخە وەك ئەوەی گەر ئەو كارنامانە نەبێت ئەوا مەلیك ماناكانی خۆی لەدەست دەدات وبەڵكو هیچ مانایەكی نامێنێت.بۆیە لەئاماژە ماناییەكاندا كەسێتییەكەی ئەم شێخە پێدەنێتە بازنەی دەسەڵاتە كاریزماییەكان نەك پێچەوانەكەی.
-ئاماژەی سێهەم/ ئاماژە ڕێكەوتنییەكان.نموونەی هەردوو ئاماژەی پێشوو ئەوەمان پێدەڵێت كەلەنێوان كۆدەكانی زەمەندا جۆرە ڕێكەوتنێك هەیە كەڕەهەندە فیكری وسیاسی وفەرهەنگی وڕۆشنبیرییەكان فاكتەرێكی ووزەبەخشن بۆ ئەم ڕێكەوتنە.بۆ نموونە لەكاتێكدا دیلان دەڵێت”شێخ مەحمودی زیندوو “ئەوا بەهۆی ڕێكەوتنەوە هیچ زیانێك بەكۆدی مەلیك مەحمود ناگەیەنێت بەوپێیەی پێشتر ڕێكەوتنی فیكری وڕۆشنبیری وسیاسی لەنێوانیاندا هەیە.واتە شتێكی نامۆ یان لەدرەوەی كەسێتی ئەو كۆدانەدا بوونیان نیە.ئەمەش لەڕوویەكی ترەوە پێی دەوترێت نزیكایەتی یان دراوسێیەتی كۆدەكان.واتە گەرچی مەحمود ناوە بەڵام دەورە دراوە بەنازناو وسیفەت كەسەرجەمیان فیكرێكی سیاسیان دروست كردووە كەهەمیشە بەزیندوویی دەمێنێتەوە چونكە لەولاوە كۆدە مێژوویەكان پشتگیری تەواوی لێ دەكەن.
-ئاماژەی چوارهەم/ئاماژە پەیوەندییەكان.بەوپێیەی ناو ونازناوەكە خۆڕسكانە دروست نەبووە ئەوا ڕێكخستن لەنێوان ئەو ناو ونازناوەدا لەپێناو پەیوەندی زەمەنی كۆدەكاندا دروست بووە كەخۆیان لەمانا تایبەتەكاندا دەبینێتەوە ولەنێوانیشیاندا هیچ بۆشاییەك دروست نابێت وەك ئەوەی ناونیشانەكە بكەین بە شێخ مەحمودی زیندوو یان نەمر یان مەلیك مەحمودی نەمر یان زیندوو،یان مەلیكی نەمر یان زیندوو…هتد.ئەمەش لەكاتێدا كەكۆمەڵگای كوردی تەنها یەك مەلیك مەحمودی هەیە،ئینجا ئەو مەلیكە نەمر بێت یان زیندوو ئەوا لەڕووی سیاقی ماناییەوە هیچ كێشە دروست ناكات چونكە لەهەموو ڕوویەكەوە مەلیكەكە بۆ كورد كەسێكی نموونەیی یان خۆشەویست بووە.
– ئاماژەی پێنجهەم/ ئاماژە گواستنەوەییەكان.ڕۆڵان پارت (1915- 1980) لەنامە وێنەگیراوەكەیدا، كەبریتیە لەسێكوچكەی سەرچاوە وكەناڵ ووەرگر،جەختی لەوە كردووە كەهێزی گواستنەوە بەكاری گەیاندن هەڵدەستێت.لێرەدا هەر پارت ئاماژەی بەدوو جۆر لەخوێندنەوە كردووە،یەكەمیان خوێندنەوەی مانا هێماییەكان وخوێندنەوەی مانا ئیحائییەكان.مانای یەكەم بریتیە لەقۆناغی نامە وجۆری وەسفكردنی پەیوەندییەكان لەنێوان دال، كەتێگەیشتنێكی سروشتییە بۆ مانای هێماكان،لەگەڵ مەدلوول كەتێگەیشتنێكی هزری وعەقڵییە بۆ مانای هێماكان.مانای دوهەم بریتیە لەقۆناغی بیركردنەوەی مانای هێماكان كەپشت بەواقیعی ڕۆِشنبیری ومەعریفی وسۆسۆڵۆژیا دەبەستێت.بۆنموونە،تێكڕای كورد بەهۆی مێژووە سیاسی وفیكری وسۆسیۆڵۆژیاكانەوە كەزۆربەی هەرە زۆریان خۆیان لەئێش وئازار وكوشتن وگرتن وڕاوناندا دەبینێتەوە هەمیشە بەدوای بۆشایی كۆدەكاندا دەگەڕێت تا بەلایەنی كەمەوە جۆرە باڵانسێك دروست بكات لەنێوان خۆشی وناخۆشیدا.لێرەدا ئەم تێكڕایە پێویستی بەسەرجەم زەمەنەكانە ئەمەش لەلایەكەوە لەپێناو سوودوەرگرتن لەزانیارییەكان.لەلایەكی تریشەوە لەپێناو بەراووردكردنی كەس وسەركردەكانە.مەلیك مەحمود،بەلای تێكڕای كوردەوە،یەكێكە لەكەسێتییە سەركەوتووەكان  كەنموونەی زۆر كەمە.لێرەوە مەلیك وزەمەنی مەسەلەكانی دەبنە سەرچاوەیەكی هەرە بەنرخی فیكری سیاسی بۆ زەمەنەكانی دوای ئەم زەمەنە.بەمەش مەلیك خۆی دەبێتە دەقێكی سەربەخۆی ئەدەبی وفیكری وسیاسی ومەعریفی نەك هەر بۆ زەمەنی خۆی بەڵكو دوای خۆشی.وەرگریش بەشێك دەبێت لەو دەقە چونكە لەلایەكەوە ئەركی ڕاڤەكردنی لەسەرە.لەلایەكی تریشەوە هەوڵدەدات زەمەنەكان گرێ بدات یان بیانگوێزێتەوە بۆ تێكڕای خەڵكی بەكورد وبێگانەشەوە.
لەپێناو قووڵبونەوە لەسروشتی كۆدەكانی ئەم دەقەی دیلان،پشت بەم پێنج كۆدەی ڕۆڵان پارت دەبەستین كەلەخوارەوە هاتووە:
1-كۆدە ڕاڤەییەكان.ئەم كۆدە لەچەندین یەكە پێكهاتووە كەخۆی لەئاڕاستەكردنی پرسیارێك بەچەند گۆشەیەكی جیاوازدا دەبینێتەوە.وەڵامی ئەم پرسیار وفرە گۆشانەش بەكراوەیی دەمێننەوە.پرسیارەكەش دەرئەنجامی قۆناغێكی تەماوییە كەنەك تێكڕای خەڵكی بەڵكو خودە بەئەزموونەكانیش پێویستیان بەكردنەوەیان هەیە.ناونیشانی دەقەكە باشترین نموونەی ئەم پرسیارە تەماوییە كەلەڕێگەی ڕاڤەكردنەوەكان ڕامان دەكێشێت بۆ چەندین گریمانەی پرسیاریی.پرسیارە گریمانەییەكەش بریتیە لەوەی مەلیك لەچ زەمەنێكی فیكری وسیاسی وئابووری وئایینی وسۆسیۆڵۆژی وڕۆشنبیریدا بانگەوازی بۆ مەملەكەتەكەی خۆی كرد!ئایا لەهەموو ئەم ڕووانەوە ئەو بانگەوازە جێگەی خۆی بوو یان مەلیك پەلەی لەدامەزراندنەكە كرد.هەل ومەرجی ناوەوە ودەرەوە دەیتوانی درێژە بەمەملەكەتە بدات یان هەموو ئەمانە لەچاوەڕوانی هەلێكدا بوون تا شكستی پێ بهێنن.دواتر پرسیارێكی تر دێتە پێشەوە ودەڵێت كەسێكی وەك شێخ مەحمود كەخاوەن پلە وپێگەی ئایینی وسۆسیۆڵۆژی وتەنانەت دارایی خۆی بوو ئەوا چۆن هاتە نێو بەرنامە سیاسییە نەتەوایەتی ونیشتمانییەكانەوە!ئایا پیاوانی ئایینی سەردەم توانیان وەك پێویست پشتگیری لەدامەزراندنەكە بكەن یان بەپێچەوانەوە دژایەتیان كرد بەشێوە ئاشكرا ونهێنییەكەی!ئەوانەی پشتگیریان لە ئەزموونەكەی كرد خاوەن ئەزموون بوون یان كەسانی ئاسایی!شێخ گوێی لەم خاوەن ئەزموونانە دەگرت یان تاك ڕەویانە دەیڕوانییە مەسەلەكە!ئەمانە وچەندین پرسیاری لاوەكی تر كەدەسووڕێنەوە بەدەوری پرسیارە سەرەكییەكەدا.دیلان وەك شاعیرێكی خاوەن ئەزموون لەبواری سیاسەت وفیكر وڕۆشنبیریدا لەڕێگەی تەنها ووشەیەك كەبریتیە لە “زیندوو”وەڵامێكی خێرا وگرنگمان دەداتەوە وبەپێی گریمانەكان دەڵێت:ئەم زیندووە دەرئەنجامی ئەوەیە كەتێكڕای خەڵكی بەپیاوانی ئایینی وڕۆشنبیرانەوە تەواوی پشتگیریان لەمەملەكەتەكە كردووە،چونكە شێخ لەپێناو مەسەلە نیشتمانی ونەتەوایەتییەكەدا سەرجەم بەژەوەندییە میتریاڵییەكانی خۆی بەلاوە ناوە ولەبری ئەمە چووە نێو جیهانە سەركەشییەكانەوە ودەرئەنجامیش بەهۆی بەرژەوەندی ووڵاتە زلهێزەكان بەتایبەتی ئینگلیز لەناوچەكە لەبری كورسی پاشایەتی كۆت وزنجیریان خستە دەست وقاچی مەلیكەوە وشكستیان بەمەملەكەتەكەی هێنا.بەڵام لەلای گەلەكەی هەر مەلیكە وبزیندوێتیش دەمێنێتەوە كەئەم جۆرە تێڕوانینە لەسەرجەم مەلیكەكانی جیهاندا شتێكی زۆر دەگمەنە بەوەی لەلای دەسەڵاتە زلهێزەكانەوە مەلیك نەبیت ولەلای جەماوەر وگەل هەر مەلیك بیت.
2- كۆدە سیمانتیكییەكان.ئەمە ئەو كۆدەیە كەلەڕێگەی مانای ووشەیەكەوە مانایەك یان چەند مانایەكی تر لەدایك دەبن كەسەرجەمیان پشت بەپەیوەندییە زمانەوانییەكان دەبەستێت لەسەر ئاستی ووشە وفرەیز وڕستەكان .هەر بۆنموونە هێزی ناونیشانی دەق وناوەڕۆكەكەی لەزیندووەكەدایە كەلەوێوە سەرجەم هێما تەماوییەكان بەرەو ڕەوینەوە وكردنەوە دەچن.یان وەڵامێكە بۆ هەموو ئەوانەی كەدژایەتی كەسێتی شێخ مەحمود ومەملەكەتەكەی دەكەن.بەئاڕاستەیەكی جیاواز ئەم ووشەیە دەبێتە چەقی بیركردنەوەكانی دیلان بەرامبەر بەكەسێتی شێخ مەحمود.دیلان یش بەوپێیە خودێكی سروشتی نیە وخاوەن ئەزموونە ئەوا تێڕوانییەنەكانی بۆ مەسەلەكان بەلای تێكڕای خەڵكییەوە جێگەی متمانەیە بەڵكو سەرچاوەیەكی بەهێزی هەڵسەنگاندنەكانە.واتە بەلای دیلان ەوە مەرج نیە هەموو سەركردەكان بەزیندوویی بمێننەوە وەئەوانەی كەدەشمێننەوە ئەوانەن كەهەڵگری پەیامە پیرۆزە نموونەییەكانن كەبەرژەوەندی تێكڕای خەڵكیان مەبەستە نەك بەرژەوەندییە تایبەتەكان.دیارە تێڕوانینی دیلان بۆ شیخ مەحمود تێڕوانینێكی سەرپێی وعەفەویی نیە چونكە ئەو تێڕوانیانە ماوەیەك بڕ دەكەن ودواتر بەرەو لاوازی وكوژانەوە دەڕۆن.لێرەدا دیلان لەبەردەم بەرپرسیارێتی شیعرییەتدایە ونایەوێت زیادە ڕۆیی بێ مانا لەبۆچوونەكانیدا بكات چونكە باش دەزانێت كەلەئایندەدا لەسەری دەكەوێت وبەمەش هێزی شیعرییەتی لاواز دەبێت.لەكاتێكدا كەدەڵێت:
بەڵام .. بەرانان گوێم لێڕاگرە
من كوردم كوردیش گەلە،ئینسانە
– – – –      –  – – –
سەر نەوی ناكا لەبۆ بێگانە
ئەوەتا دوای تێپەڕبوونی زەمەنێكی دوور ودرێژ لەتێكشانی مەملەكەتەكەی مەلیك مەحمود دیلان بەكاریگەرییە كاریزماییەكانی شیخ مەحمود لەگەرمەی ململانێدایە لەگەڵ دوژمنی بێگانە وەك ئەوەی لەزەمەنی مەملەكەتەكەدا بژی.ئەمەش گەرچی نیشانەیەكی سیمیۆڵۆژیاییە بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا نیشایەكی ماناییەشە كەئاماژەیەكە بۆ بەردەوامی خەباتی نیشتمانی كەمەلیك هەڵگری ئەو خەباتە بوو.ئاوڕدانەوە لەسروشتیش بەشێكە لەبەشداریكردن لەپڕۆسەی تێكۆشان لەكاتێكدا ئەم سروشتە دەبێتە هاوسەنگییەكی بابەتی لەجۆری پۆزەتیڤی.واتە لەپێناو پێناسەكردنی شوناسی خاك ونیشتمان، دیلان پەنای بۆ هاوكێشە وهاوسەنگییە بابەتییەكان بردووە بەنموونەی پێكهاتەكانی سروشت.پاییز هاوسەنگییەكی بابەتی دروست كردووە لەگەڵ شێخ مەحمودا بەوپێیەی هەردوو جەمسەر نیشانەی خەم وئازارەكانە.خەزانی تەماویی ومەنگ وخەزانی تاریك وتاڵ ئامڕازێكی یارمەتدەرە بۆ دەرخستنی خەمەكان.لەبەرامبەر گەڵای پاییزدا پەنا بۆ لق وپۆپ وخونچەی ژەنگاویی بردووە كەئەمانیش نیشانەیەكی زەقی خەمەكانە.لەئاسمانی پاییزدا پەنا بۆ ڕەنگە ناسروشتییەكان براوە وەك نەشین ونەپیرۆزەیی.هەروەها بۆ شەوی پاییزیش پەنا بۆ جریوەی ئەستێرەی شەنگ براوە.چاوی شاعیر خۆشی وەك هاوكێشەیەكی بابەتی بۆ پاییز بەووشك وبێ جووڵە بەكارهاتووە.چۆلەكەی مۆڵی ئێوارانیش خۆیان لەكڕ وكشومات وبێ دەنگیدا دەبینێتەوە.سەرچنارەكەش پرچەكانی ژاكاوە:
پۆلە چۆلەكەی مۆڵی ئێواران
كڕ وكش ومات،وڕ وبێدەنگە
سەرچنار ڕەشە ڕەشتر ئاسمانی
پرچی ژاكاوە چڕە زەبەنگە
هەموو ئەمانە نیشانەی بەشداریكردنی دیلان ە لەخەمەكانی شیخ مەحمود وهەرەسهێنانی مەملەكەتەكەی.بەمەش سروشتی كوردستانیش دەبێتە بەشێك لەمەسەلە گەورەكەی شێخ مەحمود،بەڵكو دەبێتە بنەمایەك بۆ دامەزراندنی ماناكان .
3 –كودە هێماییەكان.ئەم كۆدە،گەرچی پەیوەندی ڕاستەوخۆی بەهێمای ووشە ودەستەواژەكانەوە هەیە بەڵام لێرەدا زیاتر بایەخ بەشێوە دوبارەییەكان دەدات كەهێمایەكن بۆ دەرخستنی مەبەستێتی دەق.دیلان،لەدەقەكەیدا،سەرەتا بەهاوكێشە وهاوسەنگییە بابەتییەكان دەست پێدەكات لەنێوان خودی خۆی وكۆستی كۆچی شێخ مەحمود ودیمەنەكەی بەستۆتەوە بەسروشتی پاییز كەداپۆشراوە بەخەم ومات وزیز وڕەنگ زەردی .ئەم دیمەنە لەدەقەكەدا بەڕێژەی چوار جار دووبارە دەبێتەوە كەئەمە لەلایەكەوە ڕێژە وقورسایی ئازارەكان دەستنیشان دەكات.لەلایەكی تریشەوە ئەم دووبارەیە نیشانەی پەیوەستێتی شاعیرە بەنامە وپەیامەكەی شێخ مەحمود.دووبارەبوونەكان یەك ئاڕاستەی شێوەیی وەرنەگرتووە بەڵكو هەر جارە وجۆرێك لەوێنە.لەگەڵ ئەمەشدا سەرجەم شێوە وێنەكان لەیەك بازنەی ماناییدا كۆدەبنەوە.ئەم دەستپێكە بەخاڵی تەقینەوەی دەقەكە ئەژمار دەكرێت وەك ئەوەی قورسایی دەقەكە كەوتبێتە سەر ئەم دەستپێكە كەبێگومان كاریگەری پۆزەتیڤیش لەسەر وێنەكانی دوایی دروست دەكات.جگە لەم دەستپێكە،شاعیر پەنای بۆ چەمكی جێگەیی بردووە كەتوانیوێتی هەستی شاعیر زیاتر بجوڵێنێت.جێگاكانیش زۆرن وەك “كوردستان وبەردەقارەمان وئاوباریك وداری كەلی وسەرچنار و بەرانان وسەیوان”ە.بۆ نموونە بەرانان كەهێمای مێژوو وهێز وبەرگری وپەیوەستێتی خاك ونیشتمانە دەبێتە پەیامیچكی سەردەمیانە بۆ بیركردنەوە شۆڕشگێڕییەكەی دیلان وەك ئەوەی پەیامەكەی شێخ مەحمود بەردەوامی دەبێت بەئاڕاستەی درێژایی زەمەنی بەرانان.دایەڵۆگی شاعیر لەگەڵ بەرانان دایەڵۆگی پەیوەندییە مێژووییەكانە كەیەك مەسەلە كۆیان دەكاتەوە ئەویش پەیوەستێتیە بەخاك ونیشتمان،یان پارێزگاریكردنە لەشوناسی مێژوو:
بەرانان دەخیل دراوسێی دڵسۆز…
بەرانان دیارە قوڕگت گیراوە…
بەڵام..بەرانان گوێم لێڕاگرە…
4 –كۆدە خەمڵاوییەكان.ئەم كۆدە جەخت لەسەر ئەنجامی هەستەكان دەكات.هەستەكانیش مەرج نییە بەشێوەیەكی زنجیرەیی ویەك لەدوای یەك خۆیان نمایش بكەن بەڵكو خوێنەر بەدوای ئەنجامی ئەم هەستانەدا دەگەڕێت.بۆ نموونە لەكاتێكدا دیلان دەڵێت:
پایز…خەزانی تەماوی ومەنگە
گەڵا ولق وپۆپ،خونچە بەژەنگە
ئاسمان نەشینە نەپیرۆزەیی
نەشەو جریوەی ئەستێرەی شەنگە
ئەوا بەپێی كۆدی خەمڵاندن ئەم وێنەیە پێویستی بەئەنجامێكە كەدەبێت زەمەنی ئەم پاییزە بریتی بێت لەگەڵاڕێزان ولق وپۆپ وخونچە بەژەنگ وئاسمانی بێ شینی وبێ پیرۆزەیی وبولبوولی نائارام.لەهەمان كاتیشدا وبەپێی ڕەفتارە سروشتییەكان ئەم جۆرە لەدیمەن بۆ هەتا هەتایە نامێنێتەوە ودواتر لەبری زەردی گەڵا وچڵكنی ئاسمان سەوز زشین دەبنەوە.بەمەش مانای گشتی دەقەكە یەكدەگرێتەوە لەگەڵ دیمەنە جیاوازەكانی هەست.ئەویش لەڕێگەی یەك ئەنجامییەوە كەئەو ئەنجامە تەنها لەوێنە خەماوییەكاندا خۆی نابینێتەوە بەڵكو لەپشتییەوە هیوایەك هەیە هاوشێوەی ڕەفتارە سروشتییەكە.ئەمەش زیاتر لەدوا دیمەنی دەقەكەدا بەئاشكرا بەدەردەكەوێت لەكاتێكدا دەڵێت:
باهەنگی لاوی نیشتمان پەروەر
ئەو بۆنە ببا بۆ بەردەكانت
لێی دروست بكا شانەی هەنگوینی
مەبەست وبڕوا وجۆشی فەرمانت
5 – كۆدە شارستانییەكان.ئەم كۆدە بریتیە لەدەنگێكی نادیار كەلەبنەڕەتدا پەیوەندی بەچەقی ناوەڕۆكی دەقەكەوە هەیە.لێرەدا ئەركی سەرەكی خوێنەر دۆزینەوە وئاشكراكردنی ئەو دەنگەیە.بۆ نموونە  دیلان لەدەقەكەیدا كۆچی شێخی زیندوو دەبەستێتەوە بەئۆنتۆڵۆژیای جێگەوە،لەگەورەوە بۆ بچووك وەك كوردستان وهەورامان وئارارات وسەرچنار وبەرانان وبەردە قارەمان وسەیوان وكانی ئاسكان وئەزمڕ وهەڵگورد…مەبەست لەهێنانەوەی ئەم جێگایانە،لەجەمسەرێكەوە بریتیە لەلكاندن وبەستنەوەی كەسێتی شێخ بەناوەڕۆكی مێژوویی ئەو جێگەیانە.لەجەمسەرێكی ترەوە گەورەكردنی ئەم كەسێتییە تاڕادەیی بوونی بەئەفسانەیەك.ئەو ئەفسانەیی كەبەلای ڕۆڵان پارتەوە شێوازێكە لەشێوازەكانی ڕۆشنبیری وەك ئەوەی دیلان بیەوێت خوێنەر بەئاگا بهێنێتەوە كەشێخ دەرئەنجامی كلتوور وفیكری مرۆڤایەتیە كەبەئەفسانە دەستی پێكردووە.تیۆرە سۆسیۆڵۆژییەكانیش هەمیشە جەختیان لەوە كردۆتەوە كەهەڵچوونی خودە بەئەزموونەكان بەرگێكی فیكری وهزری وئایدیۆڵۆژیایی لەخۆ دەگرێت وبیركردنەوەكانیان سنووری خودی خۆیان تێدەپەڕێنێت ودەچێتە فەزایەكی زۆر گەورەترەوە بەنموونەی جیهانە شارستانی وئەفسانەییەكان.بەمانایەكی تر،لەزەمەنی تازەگەری ودوای تازەگەریدا خوێنەر پێویستە ئاڕاستەی خوێندنەوەكانی خۆی بگۆڕێت لەسیاقێكی مێژووییەوە بۆ نەسەقێكی فرە مانایی وەك ئەوەی دیلان بیەوێت بەتێكڕای خەڵكی، بەدوژمنەكانیشەوە، بڵێت كەپەیامەكەی شێخ مەحمود پەیامێكی خودی نیە،بەڵكو پەیوەندی ڕاستەوخۆی بەگەل ومێژووەكەیەوە هەیە.بەمەش دیدی دیلان بۆ شێخ مەحمود دیدێكی تەسكی بیركردنەوە نیە یان هەڵچوونێكی عەفەویی نیە بەڵكو توانیوێتی مەسەلەكەی شێخ ببەستێتەوە بەزەمەنی شارستانییەتی جێگەی شێخەوە وەك ئەوەی بەتایبەتی بەدوژمن بڵێت مەسەلەكەی شێخ مەسەلەیەكی نوێ نیە بەڵكو داواكەی بۆ دامەزراندنی مەملەكەتەكەی بەدامەزراوەیەكی شەرعی دەزانێت چونكە خاوەن مێژوو وشارستانییەكی تایبەتی خۆیەتی ولەزەمەنی هاوچەرخدا لێیان زەوت كردووە.لێرەدا دیلان،لەڕێگەی ئەم كۆدەوە،ئەو شەرعییەتە دەگەڕێنێتەوە بۆ شێخ مەحمود وگەلەكەی ولەهەمان كاتیشدا ئاگری خەبات بۆ جارێكی تر هەڵدەگیرسێنێتەوە:
من كوردم كوردیش گەلە،ئینسان
هەزار ئەوەندە بخرێتە بینی
دەستی گەردوون وچنگی زەمانە
كورد شۆڕە سواری وەك شێخی بوو بێ
سەر نەوی ناكا لەبۆ بێگانە
–  – – –     – – –  –
ئەو ڕێیەی كەتۆ گرتت لەژینا
ئێستەش بەجێت هێشت بۆ رَۆڵەكانت!

About دیدار عثمان

Check Also

شۆڕشی دوەمی بارزان ١٩٤٣_١٩٤٥

بێگەرد عەلیبەشی مێژوو-زانكۆی سۆران شۆڕشی دووەمی بارزان بەسەرۆکایەتی مەلا مستەفای بارزان یەکێکە لەو شۆڕشە نیشتیمانیانەی …