میتانیییەكان..ئیمپراتۆرییەتێكی كورد لە سووریا و كوردستان

میتانیییەكان..ئیمپراتۆرییەتێكی كورد لە سووریا و كوردستان

سارا سەردار
نزیكەی  هەزار و 500 ساڵ پێش زاین، دەسەڵاتداری میتانی لە كوردستانی گەورە و لە ناوچەی باكوری سوریای ئێستە دامەزرا، ناوی ئەم ئیمپراتۆرییە لە تەورات بە “ئارام” ،”ناهارام” و لە سەرچاوە میسریییەكان بە “ناهاری”واتا وڵاتی نێوان دوو ڕووبار هاتووە، میتانییەكان باپیرە گەورەی كوردن كە هاوڕەگەزی خورییەكان بوون.

كۆنترین بەڵگەی شوێنەواری كە ناوی گەلی میتانی تێدا هاتبێت پارچە چەرمێكە كە لە خاكی دێرینی سوبارتو دۆزراوەتەوە و ناوی میتانی بە شێوەی “مای_تی_نی” و “میتاناو” لێی نووسراوە.

سنووری ئەم ئیمپراتۆرییە لە باشور تا دەشتەكانی ئاڕابخا واتە “كەركووك”ی ئێستە گەیشتووە و لە رۆژهەڵات تا بەرزایییەكانی زاگرۆس و لە رۆژئاواوە هەتا دەریای سپی و ناوجەرگەشی ناوچەی ڕووباری خاپوور بووە، پایتەختی ئەم ئیمپراتۆرییە لە سەرەتاوە شاری”واشۆكاننی ” كە دەكاتە “كۆبانێ”ی ئێستە كە بە عەرەبیش رەئس عەینی پێ دەڵێن، دواتر پایتەختی میتانیییەكان  بۆ “تایدۆ” گۆڕا پاشان بە هۆی بەرفراوانبوونی دەسەڵاتداری میتانییەكان و بۆ باشتر كونتڕوڵكردنەوەی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتیان شاری “ئالالاخ” تەل عەتشانەی ئێستە و هەروەها شاری “نوزی” یان یۆرغان تەپە لە باشوری ڕۆژئاوای كەركووك وەك پایتەختی هەرێمایەتی بۆ تێپەراندنی كاروبارەكانی وڵات بە كار هێنراون.

ئابووری ئیمپراتۆریی میتانی
بە هۆی بە پیت و بەرەكەتی ئەو خاكەی كە لە ژێر دەستیان بوو، میتانییەكان لە ڕووی ئابوورییەوە زیاتر خەریكی كشتوكاڵ و چاندنی دانەوێڵە بوون، بەڵام بێجگە لە كشتوكاڵ ئەوان دەستێكی باشیان هەبوو لە پەروەردەكردنی ئەسپ و دروستكردن و بە كارهێنانی گالیسكە كە بە دوو تایە بە ئەسپێكەوە ڕادەكێشرا، لەو سەردەمە ئەم جۆرە گالیسكەیە بو ناو شەڕەكانیش بە كار هاتووە.

زمان و نووسین
بە پێی دۆزینەوەی تاتە قوڕی سەردەمی میتانییەكان  وا دیارە كە زمانی میتانی و هوری زۆر لە یەك نزیك بووە، هەندێ‌ وشە هەیە كە لە ناو زمانی میتانی بە كارهاتووە كە ڕەگوڕیشەیان بۆ زمانی سانسكریت كە زمانی كۆنی خەڵكی نیمچە دوورگەی هیندییە وەك ناوی شاری “واششوكانی” كە لە زمانی سانسكریت بە مانای كانگای سەروەت دێت.

ئاین
دۆزینەوە شوێنەوارییەكان دووپات لەوە دەكەنەوە، میتانییەكان شوێنی تایبەتیان هەبووە بۆ دانان و پەرستنی خواوەندەكانیان، لە خواوەندە بە ناوبانگەكانی میتانی ئەندرا، ئاروونە، ناسیتە، ئیندرا و نشیا، ئاتیا، ئانا بوون، بەڵام خواوەندی سەرەكیان “تیشوب”  بووە كە لە سەر گیاندارێك راوەستاوە و تاجی چوارقۆچی لەسەر ناوە، ئەم خواوەندە كە وەك پاشای خواوەندەكانی میتانی بووە بە خواوەندی با و باران و هەورە تریشقە و هاوتای “ئاموون”ی میسری بووە، خواوەندی هێپا خواوەندی هەتاو و ڕۆژ ،خێزانی خواوەند”تیشوب” بووە  كە ئەویش یەكێك لە خواوەندە سەرەكییەكانی  میتانییەكان بووە.بەهوی گرنگی پێدانی میتانییەكان بە خواوەندی رۆژ، دەكرێ بڵێین كە میتانییەكان بڕوایان بە یەك خواوەندی بووە و یەكتاپەرست بوون.

زنجیرەی پادشایەتی
یەكەم پاشا و دامەزرێنەری پاشایەتی میتانییەكان پاشا “كیرتا”3500_3490 پێش زاین بوو ، دواتر “شوتارنای یەكەم” 3490_3470 پ.ز ، پاشان “پاراتانای یەكەم ” لە 1480_1440 هاتووتە سەر دەسەڵات، پاشا “پارسا تاتار” لە 1440_1430 حوكمڕانی كردووە، پاشا “شاوشتاری یەكەم” 1430_1420 دەسەڵاتی گرتووەتە دەست كە بەگوێرەی سەرچاوەكان  پاشایەكی زانا و زیرەك بووە و هەوڵی داوە بۆ فراوانكردنی سنووری وڵاتەكەی لە هەموو لایەكەوە بە تایبەت لە رۆژئاواوە كە گەیاندوویەتی كەنارەكانی دەریای ناوەڕاست و توانی بە هاوكاری میسرییەكان دەوڵەتی ئاشوور و ئاڕاپخاش بخاتە  ژێر دەسەڵاتی ئیمپراتورییەكەی.

لە سەردەمی پاشا شاوشتاری یەكەم پێوەندی دەوڵەتی میتانی لەگەل میسرییەكان لە چوارچێوەی سیاسی گەورەتر بوو و پاشای میتانی كچی خۆی پێشكەشی “ئاموون حەوتپی دووەم”1428_1405 پاشای میسڕ دەكات.

پاشا “پارتانای دووەم” 1420_1400 پ.ز دوای شاوشتار حوكمڕانی میتانییەكانی گرتووەتە دەست، لەم سەردەمە پێوەندی نێوان میتانی و میسرییەكان بەرەو ئاڵۆزی هەنگاوی نا.

پاشا “ئارتاتامای یەكەم” 1400_1360 پ.ز  هاتووەتە سەر حوكم، “شورتانای یەكەم”1380_1360 پ.ز، لەم سەردەمە دا دەوڵەتی میتانی و میسرییەكان پێوەندییەكی بەهێزیان هەبوو، بۆیە كاتێك كە پاشای میسر “ئاموون حوتپی سێیەم” تووشی ئازاری كلۆربوونی ددان بووە، پاشا شورتانای دووەم بە پەلە پەیكەری خواوەندی “شاوشكا”ی بۆ ناردووە میسر بە مەبەستی چاكبوونەوەی پاشای میسری لە نەخۆشی، چونكە ئەو خواوەندە ناوبانگێكی باشی هەبووە لە چاككردنەوەی نەخوشییەكان.

هەروەها شوتارنا بە مەبەستی درێژە پێدان بە هاوپەیمانیی میتانی و میسریییەكان كچەكەی خۆی بە ناوی “تیدۆخیپا” لەگەل317 كەنیز و غۆلام  وەك دیاری ناردووەتە میسر بە مەبەستی هاوسەرگیری لەگەڵ “ئاموون حوتپ” و ئەم هاوسەرگیرییە جێبەجێ دەبێت و لە شازادە میتانییەكە “ئاموون حوتپی چوارەم”1353_1336 پ.ز لە دایك دەبێت كە دواتر بە “ئەخناتوون”ناسراوە.

“ئەرتەشومرا”1360پ.ز لە پاش شورتانای دێتە سەر دەسەڵات، بەڵام پاش ماوەیەك بە پیلانی پیاوێك بە ناوی “ئووتخی” كە لە چینی خەڵكی ئاسایی بوو بە پیلانی هیتییەكان ئەرتەشومرای كوشتووە و برا بچووكەكەی هێناوەتەوە سەر تەخت، كاتێك كە تووشراتتا 1360_1340پ.ز برا بچووكەكەی پاشا كۆچكردووەكە هاتە سەر تەخت ،لە تۆڵەی براكەی، بكوژی براكەی كوشتووە، پاشان بۆ دووبارە بەهێزبوونەوەی پێوەندییەكانی میتانی و میسری كچێكی خۆی بە ناوی “تادووخیپا”بە دیاری و بە مەبەستی هاوسەرگیری لەگەڵ پاشا “ئاموون حوتپی سێیەم”1405_1353 پ.ز لەگەڵ نامەیەك كە لە شەش هەزار و 500 دێر پێك هاتووە ناردووەتە میسر، ئەم شاژنە كوردە لە میسر بە “نفر تی تی”  واتا ئافرەتی جوان ناسراوە و خەڵكی میسڕ بە ملبەرز یان كەل مل ناویان لێ ناوە، شاژن “نفر تی تی” لە ڕووی ئاینییەوەكاریگەری لە سەر فیرعەونی میسر هەبووە، بۆ ئەوەی ئاینەكەی لە فرە خواوەندی بگۆڕێت بە یەكتاپەرستی كە ئەویش پەرستنی خواوەندی هەتاو بوو.

نامە گوڕینەوەی پاشای میتانی و فیرعەونی میسر 10 سال زیاتر درێژە كێشاوە، دواتر بە هۆی تێكچوونی باری ناوخۆیی دەوڵەتی میتانی پاشا “تووشراتتا” لە ناو كۆشكەكەی خۆی دەكوژرێت. لەبارەی نامەكانی پادشای میتانی بۆ فیرعەونی میسر، ئەم نامانە لە لایەن شوێنەوارناسانەوە لە ساڵی 1887 ز لە گردی  شوێنەواری “تل عەمارنە”ی  سەر بەپارێزگای “مینا”ی میسر دۆزرانەوە كە ئەم شارە شوێنەوارییە  شاری “ئەخناتوون” یان “ئاسۆی ئاتوون” ی پایتەختی فیرعەون “ئاموون حوتپی چوارەم _ ئەخناتوون 1353_1336 پ.ز  بووە و ئەم نامانە ئێستە لە مۆزەخانەی بەریتانیا پارێزراون.

ڕووداوە سیاسییەكان
میتانییەكان، هیتییەكان، كاشییەكان و میسڕییەكان چوار دەسەڵاتداری زلهێزی ئەو سەردەمە بوون كە هەندێ جار یەكیان دەگرت لە دژی ئەوەی تر، لە سەدەی چوارەمی پ.ز میتانییەكان لەگەڵ هیتییەكان هاوپەیمان بوون و توانییان سەركەوتنی گەورە بە ناوی خۆیان تومار بكەن و لە كۆتایی سەدەی 13 ی پ.ز توانییان سوپای میسڕ لە وڵاتی “ئاموری” دوور بكەن و پاشا “كوشان ریشی” میتانی بەشێكی زۆری سووریای خستە ژێر دەسەڵاتی خۆی و بۆ ماوەی هەشت ساڵ توانی حوكمڕانی بەنی ئیسرائیل بكات.

لە ساڵی 1307- 1275  پ.ز  هێرشی هیتییەكان و پەلامارە یەك لە دوای یەكەكانی ئاشورییەكان بووەتە هۆی داگیركردنی نیوەی وڵاتی میتانی لە لایەن ئاشوورییەكان و بە دیلگرتنەوەی پاشای میتانی و خێزان و منداڵەكان و بەشێكی زۆر لە خەڵكەكە و بردنەوەیان بۆ وڵاتی ئاشوور.

لە ئەنجامی ئەم داگیركارییانە دەسەڵاتی فراوانی میتانی كە نزیكەی 150 ساڵ حوكمڕانی كردووە، بوو بە دەسەڵاتێكی بچووك لە دەوروبەری ڕووباری خاپوور هەر بۆیە ناوی دەوڵەتەكەیان گۆڕی بە “خانی گاڵ بات”،  دواجاریش میتانییەكان لە لایەن پاشای ئاشووری “شەلمانسەری سێیەم ” 859_824 پ.ز كۆتای بە دەسەڵاتیان هات.

سەرچاوەكان
كورتە راپۆرتێك نووسینی دكتۆر كوزاد محەمەد ئەحمەد.
زبدەی تاریخ كوردستان،  نووسینی محەمەد ئەمین زەكی بەگ.
كورد و مێژوو- نوسینی قادر ئەحمەدی.
هاونەتەوەیی كورد و ماد- حەبیبوڵای تابانی.
تۆمارەكانی مێژوو- نووسینی عومەر ئیسمائیل مارف.
كوردستان پێش  ڕووخانی نەینەوا- نووسینی سەید كەمال ئیبراهیم.