Home / بەشی مێژووی كورد / مەكتەب قورئانی ئیسلامی و ئاڵنگاییەركانی بۆ سەر ناسیۆنالیزمی كوردیی [بەشی یەکەم]

مەكتەب قورئانی ئیسلامی و ئاڵنگاییەركانی بۆ سەر ناسیۆنالیزمی كوردیی [بەشی یەکەم]

مەكتەب قورئانی ئیسلامی و ئاڵنگاییەركانی بۆ سەر ناسیۆنالیزمی كوردیی [بەشی یەکەم]

5558911102016_1

 

توێژەران:
جەمال خەسرەوی، وانەبێژ لە بەشی زانستە كۆمەڵایەتییەكانی زانكۆی پەیامی نوور، ئێران
حوسەین ئاغاپوور، سكوڵی زانستە كۆمەڵایەتییەكان، زانكۆی ئۆكلاند، نیوزلاند
لوقمان حەمید موراد، مامۆستای زانستە كۆمەڵایەتییەكان، زانكۆی پەیامی نوور، ئێران
وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: ماجید خەلیل

مەكتەب قورئان یاخۆ خوێندنگەی قورئان، دێرینترین ئایدیۆلۆژیای سیاسیی ئیسلامی سونییە لە كوردستانی ئێراندا. مەكتەب قورئان لەمیانی 40 ساڵی هەبوونیدا، بەنێو گەلێك گۆڕانی گوتارو گریمانەی هزریدا تێپەڕیوە. ئەم كۆڵینەوەیە گەڵاڵەی گوتاری مەكتەب قورئان لەسایەی پێشكەوتنیدا لەنێو بوارێكی بەرینتری بزووتنەوەی ناسیۆنالیزمی كوردیدا شیدەكاتەوە. لەگەڵ ئەوەیدا كە زۆرترینی ئەو گۆڕانكارییانەی گوتاری مەكتەب قورئان  لە كاردانەوەی بەرەوپێشچوونە دیاریكراوەكاندا پەیوەستن بە هزری باوی ئیسلامی ئێران‌و میتۆدی گۆڕانكارییەكانی حكومەتی ناوەندییەوە لەهەمبەر كوردستاندا. ئەم كۆڵینەوەیە زەمینەی رونكردنەوەیەكی وێنایی  لەهەمبەر گوتاری مەكتەب قورئاندا نومایان دەكات. هاوكات رەوگەی گۆڕینیگوتاری مەكتەبەكە لەمیانی ئەو ساڵانەداو گۆڕانكارییەكانی پەیوەست بە فاكتەرە دەرەكییە هەمەچەشنەكان تاوتوێ‌ دەكات. بەتایبەتی لەبواری ئاڵ‌وگۆڕە سیاسیی‌و كۆمەڵایەتییەكانی كوردستان و ئێراندا. توێژینەوەو خوێندنەوەی كارە كۆمەڵایەتییەكانی گوتاری مەكتەب قورئان لە سۆنگەی گوتاری باوی ناسیۆنالیزمی كوردیدا، پێوەندیی دیالەكتیكی لەنێوان دوو دیاردەدا نیشان دەدات. لە راستیدا وەك ئاكامێكی ئامادەیی‌و بەرینیی ناسیۆنالیزمی كوردیی كە لەمیتۆدی حكومەتی ناوەندیدا لایداوەو وەك چالاكییەكی كۆمەڵایەتی بەرین سەریهەڵداوەو زەمینەیەكی لەباری رەخساندووە بۆ شیكردنەوەی گوتاریی پراكتیكیی مەكتەب قورئان.

پێشەكی
زۆرێك لە بیرمەندانی كۆمەڵایەتی لە سەدەی نۆزدەهەمدا، پێشبینییان كردبوو كە بایەخی ئایین لەنێو كۆمەڵگە پیشەسازیی‌و مۆدێرنەكاندا كەمبووەتەوە. هەرچەند كە سێ‌ رووداویی تەوەرەیی لەوانە شۆڕشی گەلانی ئێران لە ساڵی 1979، كەوتنی دیواری بەرلین لە ساڵی 1989، هێرشی سەر جووت تاوەرەكە لە ساڵی 2001 دا، هەموو ئەو رووداوانە شتانێكی شۆكئامێز بوون‌و بەتەواوی زانستی كۆمەڵایەتی خۆرئاوا تێماو شكستی هێنا لەبەرامبەر پێشهاتێكدا كە نازانێت چ دەقەومێت. هەر لەم بارەیەوە بێرگەر مەرگی تیۆری سیكیۆلاریزەیشنی راگەیاند، ئیدی لەلای ئەو مۆدێرنێتەی سێكیولار شتێكە كە هەرگیز روونادات. لەم سۆنگەیەوە جارێكی دیكە ئایین هاتووەتەوە، هاتۆتە نێو فەرهەنگ‌و هزرو مشتومڕەكانی مرۆڤایەتییەوە، ئەم گەڕنەوەیەی ئایین ، گەڕانەوەیەكی سیاسییە. لەم بارەیەوە تۆفت‌و هامكارەكانی لەوباوەڕەدان كە كاریگەیی نێونەتەوەیی ئایین   لە نەوەدەكانی سەدەی رابردووەوە لە هەڵكشان‌و برەودایە.

پرۆسەی بە مۆدێنەكردن‌و سیكۆلاریزەیشنی كۆمەڵگەی ئێرانی دەگەڕێتەوە بۆ نێوەندی سەدەی نۆزدەهەم، لەوكاتەدا كۆمەڵگە لەژێر تین‌و تاوی ئاڵ و گۆڕی دامەزراوە ئاینییەكان‌و پێكهاتە سیاسییەكاندا دەیناڵاند. دوواتر  رەزا شا بەگرتنە بەری چاودێریی توندو تۆڵ‌و كۆت‌و بەندی بێ‌ ئەندازە بەسەر خوێندنگە ئاینییەكاندا رێ‌و شوێنێكی نوێی هێنایە گۆڕێ. ئەم هەل و مەرجە بە شێوەیەك بوو كە سەرپێچی مێزەرو پۆشاكی پیاوانی ئایینی یاساغكراو گەلێ‌ كۆت و بەندی توند و سەختگیر لەبەردەم ژیانی پیاوانی ئایینیدا قوتكرایەوە. هاوكات موحەمەد رەزا شایش هەمان رەوگەی بابی لەزنجیرەیەك گۆڕانكاریی بونیادیدا گرتە بەرو هەموو ئەو هەوڵانەیش بۆخۆی  بە ناوی (شۆڕشی سپی) نێوی دەبردن. ئەم پرۆسەی نوێسازی و بە مۆدێرنەكردنەی خۆرئاواگەراییە بەشێوەیەك بوو كە تەنانەت لەبەرامبەرگروپە ئیسلامییە كلاسیكییەكانیشدا هیچ نەرمی‌و لێبوردەییەك نەنوێنرا. نەزمی مەزهەبی و رەوگەی ترادیشناڵ و نەریتخوازی ئیسلامیش لەڕووی تیۆری و لۆژیكییەوە هێند بەهێزو هەرەكەت نەبوو، لەبەرئەوە نەیدەتوانی لەبەردەم تەوژمی بەرنامە سپۆنسەركراوەكەی میریدا خۆی رابگرێت. وەلێ‌ هەر لەشەستەكانەوە سەلەنوێ‌ تەوژمی ئیسلامی لەلایەن عەلی شەیعەتی گەورە بیرمەندی مەزهەبی و شۆڕشوانی ئایینیی شیعەوە گوڕێك بە شرۆڤەو رێنیسانسیی ئیسلامگەراییەوە هێنرایەوە، ئەو تەقەڵای ئەوەی دەكرد كە ئیسلامی ترادیشناڵ‌و كۆنسەرڤاتیڤی كۆمەڵگە بگۆڕێت بە ئایدیۆلۆژیایەكی سیاسیی‌و ئابووری‌و كۆمەڵایەتیی.

لەم سەوبەندەدا ئیسلامیزم ( ئیسلامی سیاسی)  لە شەستەكانەوە لەلایەن ئەحمەدی موفتی زادە لە كودستانی ئێراندا هێنرایە ئاراوە، دیارە ئەمەیش شانبەشانی دەركەوتنی گوتاریی سیاسیی شیعە بوو لە ئێراندا. پێش ئەو كاتە ئیسلام لە فۆرمێكی نەریتخوازو كۆنسەرڤاتیڤدا بوونی هەبووە‌و ئەمەیش لەتەك ناسیۆنالیزمی كودیدا ئاوێتە ببوو. لەشەستەكاندا ئیسلامی سیاسیی لە ئێراندا سەریهەڵدا. لەوكاتەدا زۆربەی كوردان ئەوانەی مژوڵی داب و نەریتە ئیسلامخوازییەكە بوون، لە هەمبەر ئاشنابوون بە شوناسی ئیتنۆ نەتەوەیی خۆیاندا خامۆشكرابوون، بۆیە بەڕووی ئیسلامیی سیاسی مەكتەب قورئاندا دەروویان لێكرابوویەوە. لەراستیدا ئەمەیش پرۆژەیەكی ئەلتەرناتیڤ و نەیار بوو لەبەرامبەر هەردوو ناسیۆنالیزمی كوردیی و رەوگەی ئیسلامی نەریتخوازو كۆنسەرڤاتیڤدا لە كوردستان. لە شۆڕشی ئێرانی 1979 دا هێندەی تر بۆشایی نێوان ناسیۆنالیزمی كوردی و ئیسلامیزمی كوردیی قوڵبوویەوە.

بەم شێوەیە مەكتەب قورئان لە كاتێكدا كە ناسیۆنالیزمی كوردی لە پەرێزدابوو، بایەخی زێدەتری لەقۆناغی شۆڕشی ئیسلامیدا بەدەستهێنا. هەرچەندە زاڵی ناسیۆنالیزمی كوردی‌و گرژی ‌و پشێوییەكانی نێوان ئەحمەدی موفتی زادەو حكومەتی نێوەندیی ئێران رێگر بوون لەوەی كە مەكتەب قورئان بتوانێت رۆڵێكی كارا لە بەجێگەیاندنی ئەجێندای ئیسلامی سیاسیدا ببینێت. هاوكات هەورازو نشێوی ناسیۆنالیزمی كوردیی و ناكۆكییەكانی لەتەك گوتاری ناوەندگەرای ئێرانییدا دیسان كاریگەریی كردبووە سەر گوتاریی مەكتەب قورئان. بۆیە رونكردنەوەی واتایی ئەم گوتارەو گۆڕانكارییەكانی لە بواێكی بەرینتری پێشكەوتنە سیاسیی‌و سۆسیۆ كەلتورییەكانی هەردوو ئێران و كوردستاندا  لێكدەدرێنەوەو شرۆڤە دەكرێن. زیاد لەوەیش ئەزموونی گوتاری مەكتەب قورئان و رۆڵی كارێزمایی  رێبەرەكەی لە فاكتەرە دەرەكی‌و بونیادییەكەی ژینگەی  چێبوونی مەكتەب قورئاندا رەچاودەكرێن. هەرچەندە ئامانجی ئەم كۆڵینەوەیە بۆ نیشاندان و شرۆڤەی گۆڕانكارییەكانی ئەو گوتارانەیە كە لەنێو مەكتەب قورئاندا روویانداوە. هاوكات پەرەسەندنی قوتابخانەی ئیسلامی سیاسیی  لە زەمینەیەكی بەرینتریی گۆڕانكارییە كۆمەڵایەتییە جۆراوجۆرەكانی كوردستاندا  هەڵدەسەنگێنێت .

دیارە ئەمەیش بەهۆی راستییەكەوەیە كە چێبوونی گوتاری مەكتەب قورئان لە بەراییدا وابەستە نەبوو بە ئیسلامگەرایی ئێران و ناسیۆنالیزمی كوردییەوە. هاوكات گوتاری مەكتەب قورئان وابەستە بوو بە سەرهەڵدان و دەركەوتنی كۆماریی ئیسلامییەوە لە ساڵی 1979 دا. چوون بڵاوبوونەوەو تەنینەوەی گوتاری كۆمار یارمەتیدەربوو تا گوتاری ئایینی لە كوردستانیشدا پێشبكەوێت. مەكتەب قورئان كاریگەریی لەسەر ئەندامەكانی دانا و پراكتیكیی ئەوان بەنەزمێكی پێچەوانە لەتەواوی قۆناغە مێژووییە جیاوازەكاندا بووە هۆی ئاڵوگۆڕە سۆسیۆ كلتوورییە جیاوازەكانی ئەوڕۆ لە كوردستاندا.گێڕانەوەی راستییەكانی كۆمەڵگە بەگوێرەی راڤەو لێكدانەوەی ئیسلامییان بۆ جیهان ئاكامی دەهاویشتەیەكی سیاسیی‌و كۆمەڵایەتی دیاریكراوی بوو بۆ كوردستانی ئێران، لەهەمووی گرنگتر رەوگەی ئەوان دوچاری پێكدادانی كردن لەتەك ناسیۆنالیزمی كوردیدا.  بەم شێوەیە بەلەپێشچاوگرتنی گوتاری مەكتەب قورئان، ئەوان لە رێبازی خۆیاندا لەنێو تیۆرو پراكتیكی كاریاندا فۆمێكی دیاریكراویان بۆ داتاشراو كاریگەریی نێزیك ‌و دوریان لەسەر ناسیۆنالیزمی كوردی و تەنانەت لەسەر كۆمەڵگەی سوننی كوردستانی ئێرانیش جێهێڵاوە.

میتۆلۆجی گوتاری ئیسلامیی لەچواچێوەی شیكاری گوتاردا

شیكاری گوتار بۆ تێگەیشتن و هەڵسەنگاندنی دیاردەی كۆمەڵایەتیی‌و پێوەندییەكانیانە پێكەوە، هەروەها رێگەیەكە كە تێیدا كۆمەڵگە دەگۆڕدرێت. بەگوێرەی دیدی هەیەك لە لاكلائو موفە(1985) تا ئەندازیەك تەواوی دیاردە سۆسیۆ سیاسییەكان لە چواچێوەی گوتاردان. لەراستیدا بوار و گۆڕەپانی گوتار تەنها بۆ سودی كۆمەڵایەتی زمان دیاریی ناكرێت. بەڵكو لەبری ئەوە گوتاری رۆڵی زەمینەیەك دەبینێت كە تێیدا تاكەكان راڤەو تێگەیشتنێكی دیاریكراو لە ژینگەی جیهانی دەوروبەریاندا بەدەستدەهێنن. لەم میتۆدەدا، نەتەنها زمان دەتوانێت رەوگەو واتایەكی دیایكراو بدات بەدەستەوە، بەڵكو لە گوتاردا هەڵس و كەوت‌و باوەڕی كارەكتەرە كۆمەڵایەتییەكان و تەواوی بابەتەكان وێناكێشراون‌و مانایان پێدراوە. لە چوارچێوەی بواری كۆڵینەوەو توێژینەوە گوتاییەكاندا، شیكردنەوەی گوتاری رەخنەیی، زەمینەی تێگەیشتنی باشتر لەهەمبەر كۆمەڵگەو گروپەكان فەراهەم دەهێنرێت، ئەوەیش لەڕێگەی سەرنجدانی چڕتر لەسەر پێوەندی دیالێكتیكی نێوان پراكتیكی گوتارو پراكتیكی كۆمەڵایەتی دیكە بە ئامانجی تێگەیشتن‌و گەیشتن بە هۆكارو كاریگەرییەكانی گۆڕانكارییەكانی گوتار. لێرەوە كۆڵەر باشتر دەتوانێت دەرهاویشتەی دروست و رەوانتر لەهەمبەر توێژینەوەكەیدا هەڵبهنجێنێت.

لەراستیدا گوتار جۆرێكە لە پراكتیكی كۆمەڵایەتی كە جیهانی كۆمەڵایەتی و ژینگەی كۆمەڵایەتی دەوروبەری لەخۆیدا بەرجەستە دەكات و لە رێگەی پراكتیكی كۆمەڵایەتییەكانی دیكەوە شێوەو چێبوونی نومایان دەكرێت. بۆیە بوارەكانی گوتار شانبەشانی كایەكانی دیكەی پراكتیكە كۆمەڵایەتییەكان  پێشبینییەكانی خۆی لەهەمبەر شرۆڤەی جیهان‌و دەوروبەر بونیاددەنێت.
لەگەڵ ئەوەی كە ئامانجی ئەم چوارچێوە تیۆرییە بۆ بەرهەمهێنانی میتۆدێكی تەواوكارە تا بوار بڕەخسێنێت بۆ توێژینەوە لەگۆڕانكارییەكانی گوتار لە نێو ئایدیۆلۆژیای مەكتەب قورئاندا، دیارە ئەمەیش بە هەماهەنگیی‌و بەلەپێشچاوگرتنی هەموو گۆڕانە كۆمەڵایەتییەكانی دیكەدەبێت كە تەواویان پەیوەستن بە زەمینەی كوردستانی ئێرانەوە، یاخۆ ئەو پانتاییەی كە گروپەكە تێیدا شوێنی خۆی گرتووە. هەرچەند كە شیكارو شرۆڤەو پەرەسەندن و ئاڵوگۆڕەكانی گوتاری مەكتەب قورئان   ئاتاجی دەبێت بە میتۆدی مێژوویی، دیارە ئەوەیش بۆ ئەوەیە تا بە شێوەیەكی رەوان بتوانێت پێوەندی نێوان لایەنی گوتارو لایەنی نا لۆژیكیی و بێ‌ گوتاری گروپەكە روونبكاتەوە. هەربۆیە توێژینەوەی هەنوكەیی گوتاری مەزهەبگەرای مەكتەب قورئان، لە رێگەی میتۆدی ئیسنۆگرافییەوە بە باشترین شێوە ئەنجامدەدرێت. ئەمەیش ئاتاجی كۆڵەر بە قوڵبوونەوەی زێدەتر لە ژیانی كۆمەڵایەتی گروپەكە دەخوازێت، كە لێرەدا برێتییە لە بابەتی توێژینەوەكە.

بەسەربردنی نێزیكەی 12 مانگ ( لە سێپتەمبەری 2009 تا سێبتەمبەری 2010) لەنێو جەرگەی ئەم گوتارە مەزهەبییەدا، هەموو ئەوەی بەخشییە كۆڵەرەكان كە لە رەنگدانەوەی ژیانی پەیوەست بە جیهانبینی‌و روانگەی مەكتەب قورئان ئاشنا بن. دیارە میتۆدە دیارەكانی گردكردنەوەی داتاو زانیاری بۆ ئەم توێژینەوەیە ئەمانەی خوارێ‌ لە خۆدەگرێت: بەشداریكردن لەسەرنج‌و مشت و مڕەكان، گفتوگۆ و وتووێژ لەتەك كەسانی دیار و بەنێوبانگی نێو بزووتنەوەكە ‌و تۆماركردنی راگەیەنراو و بەیاناتی ئەندامان‌و شیكردنەوەو شرۆڤەی نوسراوەكانی دیكەیان. هاوكات دەقە بینراو و وتراوەكانی پەیوەست بە گوتاری تەڤگەرەكەیش كەڵكیان لێوەرگیراوە. هاوكات هەموو ئەو رۆژنامانەی بۆ مەبەستی ئەم توێژینەوەیە سودیان لێبینراوە، دروست رۆژنامەكانی سەرو بەندی شۆڕشی 1979 ی ئێرانن. زۆرترینی  سەرچاوە فارسی و كوردییەكانی بەكارهاتوو لەم توێژینەوەیەدا برێتین لەو بڵاوكاوەو راگەیەندراوانەی یاخۆ رۆژنامە وەشانكراوەكانی پێش و پاشی شۆڕشی گەلانی ئێران.

ئەوەی كە ئەم توێژینەوەیە بەبایەخترو بەهادارتر دەكات ئەوەیە كە پێش ئەم توێژینەوەیەو  تاوەكو ئێستە توێژینەوەیەكی قوڵ و ئەكادیمی لەسەر مەكتەب قورئان و ئیسلامی سیاسیی لە كوردستانی ئێراندا نەكراوە. بۆیە ئەم توێژینەوەیە بە چڕبوونەوەی لەسەر پێشكەوتن و گەشەی گوتاری ئەم قوتابخانەیە   دادەنرێت بە هەوەڵین هەوڵ  لە هەمبەر توێژینەوە لە گەڵاڵەبوون و پێشكەوتنی مەكتەب قورئان و ئیسلامی سیاسیی لە كوردستانی ئێراندا.  تا ئەو شوێنەیش كە نوسەرانی ئەم توێژینەوەیە پێی دەزانن ئەمە یەكەمین هەوڵی توێژینەوەی زانستییە لە سەر ئیسلامی سیاسی و مەكتەب قورئان كە  بە زمانی ئینگلیزی  نوسرابێت.

نەخشە ڕێی رەوشی ناسیۆنالیزمی كوردیی لەبەرامبەر مەزهەب و ئایینەكان لە كوردستانی ئێران دا

مانای شوناسی نەتەوەیی كوردیی دەكرێت وەك كەلتووری هاوبەش‌و زەمین و زمان و  زنجیرە بەهاو مۆراڵێك و خواستەسیاسییەكانی ئاییندبخرێتە روو. بەم پێیە گروپە كوردییەكان لە هەریەك لە گروپە عەرەبی و فارسی و توركییەكان جودا دەكرێنەوە و تەنانەت ئەم رەوشە لە هەندێك زەمینەی تایبەتدا هەست و سۆزی ئایدیۆلۆژی و ئاینییشیان دەگرێتەوە. هەوەك چۆن كریس كۆچێرا ئاماژە بە بزووتنەوەی نەتەوەیی كوردی كوردیی دەكات لە سێ‌ قۆناغدا، ئەوانیش قۆناغی دەرەبەگایەتی و قۆناغی ئایینی و قۆناغی سیاسیین.   لەو سەردەمانەدا بۆ هەر قۆناغێك چینێكی دیاریكراوی كۆمەڵگە رێبەرایەتی ەوش و بزووتنەوەكەی كەوتووەتە ئەستۆ. لەهەموو ئەو قۆناغانەدا جیاكەرەوەترین خاڵێكی هاوبەش برێتی بووە لە پرسی نەتەوایەتی كوردان. زۆربەی كات ناسیۆنالیزمی كوردی لە كوردستان لە پێناو یەكخستنی چالاكییە كۆمەڵایەتییەكاندا بوو، تاوەكو جیاوگ‌و جیاوازی شوناسی نەتەوەیی بداتە تەواوی كوردان. كورد لەوباوەڕەدایە كە دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆیی تایبەت بەخۆیان یاخۆ بەدەستهێنانی مافە نەتەوەیی و ئیتنییەكانی لە چوارچێوەی فۆرمە جیاوازەكانی مافی چارەی خۆنۆسیندا وەك فیدرالیزم و ئۆتۆنۆمی هەموو ئەوانە لەمافە بنجینەییەكانی ئەوانن، ئەوان پێیان وایە لەمیانی پرۆسەی چێبوونی دەوڵەتە نەتەوەییە مۆدێرنەكانی رۆژهەڵاتی ناویندا، مافی نەتەوەیی كورد بندەستكراوەو پێشێلی بوونیان كراوە.

ئاڕاستەی سیاسیی شوناسی نەتەوەیی كورد هەڵهێنجراوە لە پێوەندییەكانی لەتەك كاردانەوەكانی چێبوونی دەوڵەتی نەتەوەیی لە ئێراندا. دیارە لە ئێستادا ئەوە پێویست بە گوتن ناكات كە ئامانجەكانی ئەم گوتارە لە یەكخستنی كوردانی چوارپاچەدا (ئێران، توركیا، ئێراق، سوریا) تەنێ گهەستێكی سۆز ئامێزە. وەلێ‌ ئاماژەی چارەنوسسازو گرنگی ئەم گوتارە جۆرێكە لە ناسیۆنالیزم كە سەرنجی خۆی دەخاتە سەر  دەركەوتنی یەكێتی ‌و یەكبوونی كۆمەڵایەتی و دامەزراندنی حكومەتێكی خۆبەرێوەبەری كوردیی لە نێو قەڵەمڕەوی ئەو وڵاتانەدا كە كوردستانیان لەخۆ گرتووە. ناسۆنالیزمی كوردیی نەتەنها لەرووی سیاسییەوە وەك دیاردەیەكی بەرچاو و دیار پەیجور دەكرا، بەڵكو لە زەمینەی هەموو لایەنەكانی ژیانی كوردیدا، ناسیۆنالیزمی كوردی دیاردەیەكی بەرچاو و هەنوكەیی بوو، بۆ نموونە لە بوارەكانی ئەدەب و هونەرو هۆنراوەی كوردیدا. لە كوردستانی ئێراندا بەڕێوەچوونی كردارەكی نەتەوەگەرای كوردیی ئامانجی بوو سنورێك بۆ هەڵكشانی شوناسی ئێرانیانەو فارسییانە دابنێت، ئەوان خواستی ئەوەیان بوو كۆمەڵگەیەكی بێ‌ وێنەو دەگمەن بۆ كوردانی ژێر ركێفی ئێران چێبكەن. لە راستیدا گوتاری نەتەوەیی كوردیی چوارچێوەیەكی واتادارو لۆژیكی دەخوازێت، تا كوردانی ئێران لە شوناسی ئیسلامی و ئێرانی لێكدابڕێت. چوون ئەوان وایان وێناكردووە كە بەبێ‌ چوارچێوەیەكی لەو جۆرە ئەستەمە بتوانن ببنە دارای حكومەتێكی خۆبەڕێوەبەری و سەربەخۆ. چوون شوناسی كوردی بەگشتی بە ئیتنی كوردیی پێناسە كراوە‌و هەمیشە سەرنجەكانیان لەسەر شوناسی ئیتن‌و كلتوریی كوردی چڕبووەتەوە.

لە راستیدا هەژموونی ناسیۆنالیزم لە كوردستان فرە بەهێز بوو، بەئەندازەیەك كە ئامادەیی درێژخایەنی گێڕانەوە ئایین و مەزهەبییەكان لەنێو كۆمەڵگەی كوردیدا، نەیانتوانی ببنە هەڕەشەیەكی جدیی لەسەر ئامانجە نەتەوەییەكانی كورد.
لەلای تاكەكان و گروپە كۆمەڵایەتییەكان لە كوردستاندا، كوردبوون بەواتای شوناسی كوردی دێت و ئەم شوناسە لەپێشی پێشەوەی هەموو رەگەزە شوناسییەكانی دیكەوە دێت. بەواتایەكی دی، نەتەوەی كورد ناسێنراوە بە شێوە ژیانی ‌و شوناس و هەبوونی نەتەوەیەك بەنێوی كوردەوە.

بۆنموونە لەمیانی كۆماری كوردستان لە مهاباد(1945 ـ 1946) و تاڕادەیەك لە تەواوی راپەڕینە كوردییەكاندا، كەسایەتی و پیاوە ئاینییەكان رۆڵی هەرە بەرچاویان بینیوە لە وروژاندنی هۆش و هەستی ئیتنۆ نەتەوەیی لەنێو كۆمەڵگەی كوردیدا. لەراستیدا گوتاری نەتەوایەتی كوردیی بەراشكاوی دژ بە ئایینی ئیسلام لە كوردستاندا هەڵنەسوڕاوە، بەپێچەوانەوە هەوڵی داوە كە ئایینی ئیسلام وەك ئامڕازێكی خۆماڵی‌و وەك هەوێنێكی شۆڕشگێڕی ئاوێتەی بزووتنەوەكەی بكات‌و لەپێناو ئەجێنداكانی خۆیدا بیتوێنێتەوە. لە نێوەرۆكی ئەم میتۆدەوە ئەوە رۆشنە كە ئیسلام هێزو نەریتێكی داینامیكییەودەكرێت بۆ خزمەتی ناسیۆنالیزمی كوردیی بەكاربهێنرێت. تەنانەت گرنگیی یاخۆ لەپێشەوەیی كورد بوون بەسەر موسڵمان بووندا ، دوواجار ئەوە دەخاتە روو كە ئایین بە شێوەیەك وێناكراوە كە پردێكە یاخۆ رایەڵەیكی وابەستەیە بەناسیۆنالیزمی كوردییەوە. هەرچەند كۆمەڵگەی كوردیی خۆی دەبینێتەوە لە خەڵكێك بە باكگراوندگەلێكی كۆمەڵایەتی و مەزهەبی هەمە چەشنەوە، وەلێ‌ هێشتا ناسیۆنالیزمی كوردیی بە یەك رەگەزیی ئیتنی دادەنرێت كە فاكتەری یەكلاكەرەوەی شوناسی كۆمەڵایەتی تاكەكانی تەواوی جیاوازییە ئاینییەكان فەرامۆش دەكات. بۆنموونە تەواوی پارێزگاكانی ئیلام و كرماشاندا ( بەشێوەیەكی گشتی دانیشتوانەكانیان شیعە مەزهەبن)لەنێوی سنوورەكانی كوردستانی گەورەدان لەسەر نەخشەدا، ئەوە نیشانەگوزاری ئەو راستییەیە كە ئایینە جیاوازەكان لەنێو بۆتەی یاخۆ سنووری ناسیۆنالیزمی كوردیدان.

پارتی دێموكراتی كوردستانی ئێران دێرینترین پارتی  سیاسی رێكخراوە كە عەوداڵی خواستە ناسیۆنالیستییەكانی كوردە  لە كوردستانی ئێران. هاوكات ناسیۆنالیزمی كوردی لەلایەن ئەم پارتەوە نوێنەرایەتی دەكرێت، دیارە ژینگەی سیاسی كوردستانی ئێران هەندێ گروپی دیكەی لە خۆ گرتبوو، كە بەرچاوترینیان  كۆمەڵە بوو، كۆمەڵە گروپێكی ماوی و ماركسیی ‌و لینینییە. خاڵی جێ سەرنج لەهەمبەر كۆمەڵە لەوەدایە كە پیاوێكی مەزهەبی‌و نەتەوەگەرای كورد بەنێوی شێخ عیزەدینی حوسەینی ساڵانێكی زۆر لەمیان‌و پاشان دووابەدووای شۆڕشی گەلانی ئێران لە ساڵی 1979 دا سەركردەیەكی دیارو بەرچاوی ئەو گروپە چەپگەرایە بوو.

سەرچاوە: Journal of Ethnic and Cultural Studies
2016, Vol. 3, No. 1, 59-73

About زريان احمد

Check Also

شۆڕشی دوەمی بارزان ١٩٤٣_١٩٤٥

بێگەرد عەلیبەشی مێژوو-زانكۆی سۆران شۆڕشی دووەمی بارزان بەسەرۆکایەتی مەلا مستەفای بارزان یەکێکە لەو شۆڕشە نیشتیمانیانەی …