Home / بەشی مێژووی كورد / جینۆسایدی كوردی فەیلی لەعێراقدا

جینۆسایدی كوردی فەیلی لەعێراقدا

imagesممم

ته‌ها سلێمان
پێشەكی
جینۆسایدی كورد، لەباشووری كوردستان “عێراق” چەندین وێستگەی جۆراو جۆری بەخۆوە بینیوە. بەعس وەك پارتی فەرمانڕەوای عێراق لە ساڵی 1963 تا 2003 گەورەترین بەرپرسیارێتی تاوانەكانی جینۆساید دژ بەگەلی كورد لەئەستۆ دەگرێ‌، ئێمە لێرەدا ناتوانین هەموو وێستگەكانی ئەم تاوانەو تەواوی وردەكاری و لایەنە جیاجیاكانی ڕوون بكەینەوە، بەڵكو دەكرێ‌ تەنها ئاماژە بە ناوی تاوانەكان بكەین بۆ نموونە “تاوانی جینۆسایدی قەڵادزێ‌، تاوانی جینۆسایدی بەرزانیەكان، تاوانی جینۆسایدی ئۆردگای زێوێ‌، تاوانی جینۆسایدو كیمیابارانی هەڵەبجە، تاوانی جینۆسایدی ئەنفال، تاوانی راگواستن لە سنووری بەدرەو مەندەلی و خانەقین تا دەكاتە خوورماتوو، كەركوك و مەخمورو شەنگال و دەوروبەری”.
لەناو ئەم تاوانانەدا، تاوانی جینۆسایدی “كوردانی فەیلی” یەكێكە لە دڕاندانەترین تاوانەكان، كە پارتی بەعسی فەرمانڕەوای لەگۆڕنراو، لەماوەی دەسڵاتداری خۆی لە 1963 بۆ 2003 و بە دیاریكراوی لە سەرەتای ساڵانی 1980 ئەنجامیداوە.
ئێمە لەم باسەماندا، هەوڵی ئەوە دەدەین كە رۆشنایی بخەینە سەر تاوانی جینۆسایدی كوردانی فەیلی لە عێراقدا، چونكە ئەوان یەكێك بوون لەو پێكهاتانەی عێراق كە لە ستراتیژی “بەعس”دا، كرابوون بە ئامانجی لەناوبردن، واتە سڕینەوەی زمان و كولتوورو شوناس و پاكتاوی رەگەزی، ئەمەش یەكێك یان توخمێك بوو لە فەلسەفەو فیكرو سیاسەت و جیهانبینی بەعس، هەروەك لە درێژەی ئەم باسەدا، ئەو ڕاستیە ڕوونتر دەبێتەوەو بە كۆمەڵێك دۆكێۆمێنت و بەڵگەنامە دەیانسەلمێنین.

كوردی فەیلی كێن؟
كوردی فەیلی یان كوردە فەیلیەكان، ناو یان نازناوێكە بەوكوردانە دەوترێ‌ كەبەزۆری و بەدرێژایی مێژوو لەڕۆژهەڵاتی “دیجلە” ژیاون و بەشێكی دانەبڕاون لەنەتەوەی كوردو لەڕووی ئاینیەوە سەربەمەزهەبی شیعەن. هەروەك لەلای “جۆرج كرزۆن” و چەندینی تر وشەی فەیلی بە واتای “هەڵگەڕاوەو یاخی”. بەڵام سەرچاوە مێژووییەكان مكوڕی لەوە دەكەنەوە كە واتای فەیلی بە “چاونەترس و خۆبەخش” دێت.
رای تریش هەیەو پێی وایە، ئەم زاراوەیە “فەیلی” لەبنەڕەتدا بەو كۆمەڵە هۆزە “لوڕ” دەوترێ‌، كە نیشتەجێی “پێشكۆو پشتكۆ”ی زنجیرە چیای زاگرۆس بوون، زۆربەی مێژوونوسان لەسەرئەوە كۆكن كە “فەیلی” رەچەڵەكی “ئیلامی یان گۆتیەكانن” لە ناوەڕاست و باشووری عێراق ژیاون، وەك ناوچەكانی “مەندەلی، زڕباتیە، بەدرە، جەسان، خانەقین، كەركوك، بەغداد، كوت، عەمارە، بەسرە”.
رۆژهەڵاتناسی رووسی “فلادمێر مینۆرسكی” پێی وایە زاراوەی “فەیلی” لە سەدەی شانزە بوە، بۆ جیاكردنەوەی میرنشینی “لوڕی بچوك” و حكومڕانیەكەی كە خۆیان بە لوڕی رەسەن دادەنا، بەبەراورد بە “لوڕی گەورە” كە وایان دادەنا “لوڕی بچوك” بەشێكن لە “لوڕی گەورە” نەك ڕەسەن و بنچینە. “جۆن ماڵكۆن و براون” و توێژەری كورد “د. ئیسماعیل قوماندار” پشتگیری بۆچوونەكەی “فلادمیر” دەكەن و پشڕاستی دەكەنەوە.
سەرەڕای ئەوەی ئەم زاراوەیە لەم ناوچانە بە دەگمەن بەكارهاتوە، بەڵام لە سەدەی نۆزدەیەم تەنیا لەلایەن دانیشتوانی “پشتكۆ” بەكارهاتوە، لە سەردەمی ئێستاش ئەم زاراوەیە تەنیا بۆ ئەو كوردانە بەكاردەهێنرێت كە نیشتەجێی ئەو ناوچانەن كە سنووری دەوڵەتی عێراقن لەدوای دیاریكردنی سنووری نێوان “ئێران و عوسمانیەكان” لە ساڵی 1905، بەڵام دانیشتوانی “خانەقین و مەندەلی” كە كوردی گەرمەسێرن، ئەم زاراوەیە بۆ ناساندنی خۆیان بەكارناهێنن، بەڵكو زاراوەی كوردی فەیلی بۆ ئەو توێژەی كورد بەكاردەهێنرێت، كە لەڕووی ئاینیەوە سەربە ڕێبازی مەزهەبی شیعەن، واتا ناولێنانەكە لە سەربنەمای مەزهەبیە نەك نەتەوەیی.
زۆر سەرچاوەی تریش ئەوە پشڕاست دەكەنەوە، كە لە بنەڕەتدا، “فەیلی” لە زاراوەی “لوڕو كەڵهوڕ” پێك دێت، كە زاراوەی “لوڕ، كەڵهوڕ، كرمانج، گۆران” نەتەوەی كورد پێك دێنن و هاوكات “لوڕو كەڵهوڕ” نوێنەرایەتی نزیك لە نیوەی نەتەوەی كورد دەكەن، بە پشت بەستن بە پۆڵێنكردنەكانی “شەرەف نامە”.
بە راوەستانیش لە وێستگە مێژووییەكاندا، ئەوەمان بۆ ڕوون دەبێتەوە كە نازناوی “فەیلی”، بۆ كورد سەرچاوەی رەسەنایەتی و چاونەترسی و ئازایەتیە، لە سەردەمی رووخانی حكومەتی “كاردۆنیا”وە تا ساتەوەختی ئەمڕۆ، لە پێناو بەرگری و پاراستنی كولتوورو زمان و ناسنامەو خاك و مانەوە، هەروەك ئەمە نازناوە بۆ هەموو بەش و پێكهاتەكانی تری كوردیش رەواو درووستە، كە هەمیشە لە بەرگری سەخت و پڕ قوربانی بوە لە پێناو پارێزگاری لە خۆی و مانەوەو ژیانكردن و نەچەمینەوە لە بەرامبەر پەلاماربەرو هێرشەكان بۆ سەری.

رەگی پرسی فەیلی لە عێراقدا
دوای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقی لەژێر ئینتدابی بەریتانیداو بەهاوكاری ئەفسەرە كۆنەكانی سوپای دەوڵەتی عوسمانی بەبڕوایەكی رەگەزپەرستانە لەساڵی 1921، یەكەمین دەستووریان بۆ یەكەمین دەوڵەتی عێراق دانا. هەر ئەم دەستوورە بوە سەرچاوەی زۆرترین تاڵی و سوێری و رووداوگەلی جەرگبڕو دواتریش درێژ بوویەوە بۆ چەندین تاوانی جۆراوجۆر وەك “تاوانی جینۆساید، تاوانی دژی مرۆیی، تاوانی جەنگ” و سەدان تاوانی تر، كە لە پێشەكیەكەش ئاماژەمان بۆ كردو دواتریش لەنموونەی تاوانی جینۆسایدی كوردانی فەیلی ئەم بابەتە زیاتر ڕوون دەكەینەوە.
دەستووری ئاماژە پێكراوی عێراق لە ساڵی 1926 دانرا، تەواوی بڕگەكانی لەبەر رۆشنایی دەستووری دەوڵەتی عوسمانی كۆن بوو كە لە ساڵی 1916 كۆتایی بە دەسڵات و فەرمانڕەواییەكانی هاتبوو، ئەو بڕگە سەرەكیانەی تایبەت بوو بە چاودێری دەوڵەتی عوسمانی ئەوەبوو كە ئەوەی عوسمانی بێت، ئەوە هاوڵاتی پلە یەكەو ئەوانی تریش بە پێی ئینتمایان بۆ سوڵتان پلە بەنددیان بۆ دەكراو پێدەدرا.
بەریتانیەكان رۆڵێكی خراپ و راستەوخۆیان گێڕا، لە درووستكردن و دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقی و دواتر درووستكردنی ناكۆكی لەنێوان پێكهاتەكانی عێراقدا، بە سوود وەرگرتن لە ڕەوتی رەگەزپەرستی پێكهاتەی عەرەبی و هاوكات پاشماوەی دەسڵاتی عوسمانیەكان، كورد بە شێوەیەكی گشتی و كوردانی فەیلی بە تایبەت ڕوو بە ڕووی ئەم سیاسەتە رەگەز پەرستیە بوونەوە. لە كاتێكدا بە یاسای ژمارە “62”ی 23ی ئابی 1926 و پشت بەستن بە یاسای بنەڕەتی 4ی ئابی 1925 جەخت كرابوەوە كە جیاوازی لە نێوان عێراقیەكاندا نیە لە مافەكانیان بەرامبەر یاسا، بە جیاوازی ئاین و نەتەوەو زمان و هتد.
ئەو مێژووە سەركوتكاریی و ستەمكارییەی دەوڵەتی عێراقی، لە سەرەتای درووستبوونیەوە لە ساڵی 1921 تا دێ‌، تۆخترو ترسناكتر دەبێتەوە، هەموو ئەوانەشی لە دەستوورو دواتریش هەمواركردنەوەی و سەدان یاسای جۆراوجۆر، لە كۆتایدا بۆ توێژێكی عەرەبی حكومڕانی رەگەزپەرست چڕ دەكرێنەوە. سەرنج بدە لە ساڵی 1921 بۆ كۆتایی 1950 و سەرەتای 1960 موشیل ئەفلەق دامەزرێنەری حزبی بەعش “پاش چل ساڵ لە دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق” دەڵێ‌: دوو نەتەوە لە نیشتمانی عەرەبیدا مەترسین بۆ بەرژەوەندییەكانمان، ئەوانیش بەربەر لە جەزائیرو كورد لە عێراق و سوریا، بۆیە دەبێ‌ ئەم دوو نەتەوەیە لەناو ببرێن”. هەروەك چۆن لە سەرەتای درووستبوونی دەوڵەتی عێراقی 1921 عەرەب و پاشماوەی عوسمانیەكان بە هاوڵاتی پەیەك و ئەوانی تر بە پلە دوو یان پلە سێ‌ ئەژماركراون.
بۆیە بەڕای ئێمە رەگی پرسەكەو كێشەكە لێرەوە دەست پێدەكات، ئەویش دامەزراندنی دەوڵەتێك نەك لەسەر خواست و ویستی دانیشتوانەكەی و پێكهاتەكانی، بەڵكو لەسەر خواست و بەرژەوەندی پێكهاتەیەك “عەرەب” ئەویش بە تۆبزی و جەبەرووت، كە لە كۆتایدا هەموو شتەكان بۆ خۆی بە رەواو بۆ بەرامبەریش بە تابوو دەزانێ‌. بۆ روو بەڕوو بوونەوەی هەموو جیاوازییەكیش لەبەرامبەریدا، هەرچی توانای فەلسەفی و فیكری و سیاسی و ئابووری و دارایی و لۆجستی و سەربازی و ئەمنی و هەواڵگری هەیە بەكاری دێنێ‌، كە كۆتاییەكەی بە تاوانی ترسناك لەنگەر دەگرێ‌.
یەكێك لە دەرهاویشتەو ئەنجامە ترسناكەكانی ئەمەش، تەنها بەوەوە ناوەستێ‌ تاوانی بچوك بچوك بۆ چاوترساندن ئەنجام بدان، بەڵكو تاوانی “جینۆساید” ئەنجام دەدات، لە ئەنجامدانی تاوانی جینۆسایدیشدا، تەنها یەك تایبەتمەندی پێكهاتەیەك بە ئامانج ناگیرێ‌، بەڵكو هەموو تایبەتمەندییەكانی دەكرێنە ئامانج وەك “مرۆڤ، زمان، كلتوور، ناسنامە، خاك، نیشتمان” و لە یەككاتدا هەوڵی سڕینەوەی لەسەر نەخشە دەدرێ‌.

جینۆسایدی كوردی فەیلی
بە دیاریكراوترو روونتر، مەسەلەی كوردی فەیلی وەك پرسی بەشێك لە عەرەبی شیعە مەزهەب، پەیوەستە بەو ململانێ‌ سیاسیە دوورو درێژەی نێوان “دەوڵەتی عوسمانی تورك و دەوڵەتی سەفەوی ئێرانی”، كە هۆكارو رێخۆشكەر بوو بۆ پەرتكردن و دابەشبوونی ناوچەكە لە نێوان “عوسمانی و سەفەویدا”، هەروەك زۆرێك لە شیعەكانی عێراق بە دواكەوتوویی “ئێران” ناونووس كران كە لە ناویاندا كوردی فەیلی پشكی شێریان بەركەوت و لە سەرەتای درووستبوون و دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقیەوە لە گەڵ چین و توێژەكانی تری كۆمەڵگای عێراقی جیاكرانەوە.
لە ساڵی 1924 یاسای رەگەزنامەی عێراقی مكوڕی لە سەر دابەشكردنی گەلی عێراق كرد، بۆ سێ‌ بەش لە سەربنەمای “ئاین و نەتەوە”، كوردی فەیلی لە بەرئەوەی لە پەیڕەوكەرانی رێبازی مەزهەبی “شیعە” بوون، بە ڕەچەڵەكی “ئێرانی” ناونوسكران، بۆیە بەبەردەوامی دەكەوتنە بەردەم هێرش و پەلامارو شاڵاوەكانی فەرمانڕەوایانی عێراق، چ بە كوشتن و لەناودان و زیندانی كردن، یان بەتاڵانبردنی سەروەت و سامانەكانیان و وەدەرنانیان لە عێراق.
ئەم كوردانە لەلایەن دەوڵەتی عێراقی كەبەعس فەرماڕەوایی دەكرد، لەساڵی 1963وە بەهەموو شێوەیەك روو بەڕووی كۆمەڵكوژی و جینۆسایدو پاكتاوی رەگەزی بوونەتەوە. ژێدەرو ئامارەكان ئەوە دەردەخەن و پشڕاست دەكەنەوە، كە بەدەیان هەزار لەم توێژەی كورد روو بەڕووی مەرگ بوونەتەوە.
بەڵام بەدرووستی لە سەرەتای هەفتاكانەوە شاڵاوی كۆمەڵكوژی فەیلیەكان دەستی پێكرد، كە “40000” هەزار خێزانی كوردی “فەیلی” بۆ ئێران راگوێزران، لەساڵی 1980 بە پێی بڕیاری ژمارە “666” وەزیری ناوخۆی عێراق، فەرمانی وڵاتبەدەركردنی كوردە فەیلییەكانیدا، لەفەرمانەكەی وەزیری ناوخۆی عێراقدا هاتوە”: ئەو ئێرانیانەی لەوڵاتدان و رەگەزنامەی عێراقییان نییە، هەروەها ئەوانەش كەمامەڵەیان كردوەو بڕیارییان لەبارەوە دەرنەچوە دەردەكرێن”. لەهەمانكاتدا بڕیارەكەی حكومەتی عێراقی ئەوەشی تێدا بوو “: كەلاوانی كوردی فەیلی لەتەمەنی 18 تا 28 ساڵ، بگیرێن و لەبەندیخانەی پارێزگاكاندا، تاماوەیەكی نادیار دەسبەسەربكرێن”. هەروەك بڕیارەكەی وەزیری ناوخۆی حكومەتی عێراق ئەوەشی دووپات كردوەتەوە “: كەهەركەسێك لەو كوردانەی ئاودیوی ئێران دەكرێن، ئەگەر هەوڵیاندا بگەڕێنەوە تەقەیان لێبكرێت”. واتا بكوژرێن و ئەمەش لەناوەڕۆكی بڕیارەكەدا بە ڕوونی هاتوە.
لەرۆژی 26-2-1981 لەرۆژنامەی سەورەی زمانحاڵی حكومەتی عێراق “سەدام حوسێن” لەبارەی كوردە فەیلیەكانەوە دەڵێ‌”: ئەم توێژە لەعێراق ریشەكێشبكەن، تاوەكو خاكی عێراق و هەوای عێراق پیس نەكەن و خوێنی عێراقیش پیس نەكەن، كاتێك بەڕێگەی ژن و ژنخوازییەوە خوێنیان تێكەڵی خوێنی عێراقییەكان دەبێت”. سەرنجدان و وردبوونەوە لەم قسەیەیی “سەدام” سەرۆكی دەوڵەتی پێشووی عێراق بەسن بۆ ئەوەی تێبگەین كە شۆڤێنیەت و رادەی رەگەزپەرستی بیركرنەوەی حزبی بەعس و سەرۆك و سەركردەو حكومەتەكەی لەعێراق تاچ رادەیەك دژ بەمرۆڤ و هاوكات لەهەوڵی ئەوەبوە لەناوییان ببا، بەتایبەت ئەوانەی جیاوازبوون لەگەڵی و پێچەوانەی بەعس بیریان دەكردەوە.
بەپێی زانیارییە بەردەستكەوتوەكان، پێش ساڵی 2003 زیاتر لە “200” هەزار دانیشتوانی عێراق ئاوارە یان راوەدووی ئێران نراون، كە 65% كە شەست و پێنج لەسەدی ئەو ژمارەیە لە كوردی فەیلی بوون و تائێستاش زۆرێكیان لەو وڵاتە ماونەتەوە. ئەمە جگەلەوەی لەماوەی دەسڵاتی حزبی بەعس بە هەزاران كوردی فەیلی زیندانی كراون و لەسێدارە دراون و كۆمەڵكوژی كراون.
بەڵام عارف قوربانی نووسەرو لێكۆڵەر لەبواری جینۆساید، لەبەرگی یەكەمی كتێبی شایەتحاڵەكانی ئەنفالداو لەپێشەكی كتێبەكەدا، بەوردی ئەوە پشتڕاست دەكاتەوە كەژمارەی جینۆسایدی فەیلییەكان لەعێراق زۆر لەوە زیاترەو بەپشت بەستن بە كۆمەڵێك دیكۆمێنت دەنوسێ‌” لە ساڵی 1971 چل هەزار خێزانی كوردی فەیلی كە ژمارەیان ” 180″ هەزار كەس دەبوو، دەستگیرا بە سەرموڵك و ماڵ و سامانیانداو ئاودیوی ئێران كران، هەروەها “300” هەزار كوردی تری فەیلی لە ساڵی 1980 ئاودیوی ئێران كرد بە بیانووی ئەوەی ئەوانە بە رەچەڵەك ئێرانین، لە كۆی ئەم “300” هەزار فەیلیە ” 15 ” هەزار گەنجیان لێ بێسەرو شوێنكردن و تا ئێستا چارەنوسیان دیارنیە.
ژێدەرو ئاماری تریش زۆرن كەژمارەی وەدەرنانی كوردە فەیلیەكان لەعێراق و زیندانیكردن و كوشتن و زەوتكردنی سەروەت و سامانیان و بێسەرو شوێنكردنیان، بە “500” پێنج سەد هەزار كەس ئەژمار دەكەن، بەڵام بەپێی ئەو سەرچاوانەی لەبەردەستی ئێمەدان، وە ئەوەشی كەسەرچاوەو بەڵگەنامەكان بۆ ئێمەیان ساغكردوەتەوە “380” هەزار كوردی فەیلی روو بە ڕووی قڕكردن و جینۆسایكردن بوونەتەوەو ئاسەوارەكانیشی تا ئێستا ماون و بۆچەندین دەیەیی تریش هەردەمێنن.

دۆسیەی فەیلیەكان بۆ بەردەم دادگا
زۆر بەدوای ئەم راپۆرتەدا ماندوو بووم، لە گەڵ پارێزەری هاوڕیم “نجمەدین حمە سەعید” تەواوی كتێبخانەكەیمان پشكنی، كۆمەڵێك بەڵگەنامەو زانیاریمان بەردەستكەوت، بەڵام ئەم راپۆرتەمان نەدۆزیەوە. هەرلەوێ‌ تەلەفۆنەكەی هەڵگرت و پەیوەندی بە پارێزەری دۆسیەی كوردە فەیلیەكان لە دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق “سادق فەیلی” كرد، پێی راگەیاند من بە مەبەستی ئامادەكردنی زنجیرەیەك كتێبی بەڵگەنامەیی لە نێویاندا “دۆسیەی فەیلیەكان” لە بارەی كۆمەڵكوژییەوە “جینۆساید” ئامادە دەكەم، و پێویستم بە راپۆرتی دەستەی پارێزەرانی دۆسیەكەیە، ئەویش زۆر لە خۆبردوانە بێئەوەی هیچ دوودڵییەك بنوێنێ‌ و بەڵێنی داو پاش چەند رۆژێك راپۆرتەكەی وەك خۆی خستە بەردەستم.
لە راپۆرتەكەدا، هەرچی زانیاری و وردەكاری هەیە تایبەت بە راگواستن و دەركردن و زیندانی كردن تا دەگاتە جینۆسایدكردنی كوردە فەیلییەكان وەك خۆی و لە ئاستی پێویست هاتوەو خراوەتە روو، ناوەڕۆكی ئەم راپۆرتەی دەستەی پارێزەرانی بەرگریكاریشە لە دۆسیەكە، كەوا دەكات لە ئاكامدا دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق دۆسیەی فەیلیەكان وەك تاوانی جینۆساید بناسێنێ‌ و بڕیاری لە بارەوە بدات.
قسەی زۆرتر لە سەر راپۆرتەكە رەنگە بە لارێماندا ببات، بەڵام زۆر گرنگە تیشك بخەینە سەر ناوەڕۆكی راپۆرتەكەو كۆمەڵێك زانیاری گرنگ، كە مرۆڤ لەئاستیانا سەرسام دەبێ‌ و پێویستە هەڵوێستەی جددی بكات، لە بەرامبەر دڵرەقی و ترسناكی فەلسەفەی حكومڕانی بەعس.
لە راپۆرتەكەی دەستەی پارێزەرانی داكۆكیكار لە دۆسیەی جینۆسایدی فەیلیەكان لە عێراقدا، دوای رووخانی بەعس لە 2003:
یەكەم: سڕینەوەی ناسنامەو راگواستنی كوردانی فەیلی بۆ ئێران.
دووەم: دەستگرتن بە سەر سەروەت و سامان، گواستراوەو نەگواستراوە.
سێیەم: بێسەرو شوێنكردن و لەسێدارەدانی گەنجانی كوردی فەیلی.
چوارەم: بێسەرو شوێنكردنی “15” هەزار گەنج تا ئەم ساتەوەختەش چارەنووسیان نادیارە.
بە پشت بەستن بە “34” بەڵگەنامەی دام و دەزگا “ئیداری، سەربازی، هەواڵگری، ئەمنی، حزبی”یەكانی حزبی بەعسی فەرمانڕەوای لە گۆڕنراو، ئەو چوار ڕاستییەی سەرەوە سەلمێنراوەو خراوەتە بەردەست سەرۆكایەتی دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق، هەروەك “8” شاهێدحاڵ لە دادگا بە بەڵگەی تەواو قسەیان بۆ دەستەی پارێزەران و دادگا كردوەو بە ڕەوانی تاوانی جینۆسایدی فەیلییەكانیان سەلماندوە، ئەمە جگە لە بەڵگەنامەكانی تایبەت بە رووداوی زانكۆی موستەنسریەو زانیارییەكانی نێو گرتووخانەی ئەبوغرێب، كە پێكەوەو لە گەڵ تەواوی زانیارییەكانی دوو توێی راپۆرتەكە هیچ گومان و دڕدۆنگییەك لە سەر تاوانی جینۆسایدی ئێزدییەكان ناهێڵنەوە.

گۆڕی بە كۆمەڵ نموونەی جینۆسایدی كوردانی فەیلی
وەك لە چەند جێگایەكی تریش وتمان، كوردانی فەیلی روو بە ڕووی شاڵاوی جینۆسایدی بە پلان بوونەتەوە، لەلایەن حزبی بەعسی فەرمانڕەوای عێراق، هەر بۆ نموونە لە ساڵی 1963و لە گەڵ هاتنە دەسڵاتیان، دەستكرا بە گرتن و لەناوبردنی بەشێكیان كە دژی كودێتای بەعس بوون. هەروەها دوای دووركەوتنەوەی بەعس بۆ چەند ساڵێك لە دەسڵات و دواتر گەڕانەوەیان لە ساڵی 1968 بۆ دەسڵات، بەچەند قۆناغێك پلان و بەرنامەكەیان دژی كوردانی فەیلی جێبەجێكرد:
قۆناغی یەكەم: گرتنی سیاسیەكان و كوشتنیان لە شوێنی جیاجیا لە نێوان ساڵی 1968 بۆ 1974و پاشان شاڵاوی دەركردن و راوەدوو نان كە زیاتر لە “70” هەزار خێزانی گرتەوە.
قۆناغی دووەم: لە نیسانی 1980 تا رووخانی بەعس 2003، وەك لە پێشووتریش باسمان كرد شاڵاوی دەركردنی نزیكەی “500” هەزار خێزانی كوردی فەیلی جێبەجێكراو بێبەشیان كردن لە مافی هاوڵاتی بوون و دەستیان گرت بەسەر هەرچی سەروەت و سامان و عەرزو ئاو، زێڕو پارەو پولیاندا هەیە، ئەمە جگە لە دەسبەسەراگرتنی هەزاران گەنج كە تا ئەم ساتەوەختە بێسەرو شوێنن.
بە پێی ئەو بەڵگەنامانەی لە دوای رووخانی بەعس لە ساڵی 2003 بەردەستكەوتوون، زۆربەی ئەوانەی “گەنجانی كوردی فەیلی” كە بێسەرو شوێنكراون، بە كۆمەڵ كوژراون. بە تایبەت بە پێی قسەی ئەو شاهێدحاڵانەی كە لە گۆڕە بە كۆمەڵەكانەوە رزگاریان بوە.
هەروەك لێكۆڵەرو شارەزای بواری جینۆسایدی كوردانی فەیلی دكتۆرە مونیرە ئومێد، پێی وایەو جەخت دەكاتەوە، كە دەتوانین لە “ناوچەی سەلمان، گۆڕی بە كۆمەڵی مەحمەد سەكران، ناوچەی ئەسكەندەریە لە بابل، ناوچەی حەبانیە، پارێزگای موسڵ” و چەندین ناوچەی تر، شوێنی گۆڕە بە كۆمەڵەكانی كوردانی فەیلی و رووفاتەكانیان بدۆزینەوە.
سەرچاوەی تریش هەیە جەخت لەوە دەكاتەوە، كە بەشێك لە گەنجانی كوردانی فەیلی بە شێوازی ئەشكەنجەو تاقیكردنەوەی چەكی كیمیاوی و بە “درع” كردن لە شەڕگەكان لەناوبراون و كوژراون، بەتایبەت لە جەنگی نێوان “عێراق –ئێران”دا، لە سەرەتای ساڵی 1980 بۆ ناوەڕاستی 1988.

گەڕاندنەوەی مافی هاوڵاتیبوون
دۆسیەی كۆمەڵكوژكردن “جینۆساید”كردنی كوردی فەیلی لە دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق، لە دوای رووخانی “بەعس” لە ساڵی 2003 بوە یەكێك لە دۆسیە گرنگ و پڕبایەخەكان، یەكەم هەنگاو بە ئاراستەی گەڕانەوەی ماف بۆ كوردانی فەیلی راگوێزراو بۆ وڵاتی ئێران لەلایەن دەسڵاتدارانی عێراقەوە، لە ساڵی 2006 یاسای رەگەزنامەی عێراقی، بڕیاری ژمارە “666”ی هەڵوەشاندەوەو پۆچەڵكردەوە، كە ئەم بڕیارە مافی هاوڵاتیبوونی بە كوردی فەیلی لە عێراقدا نەدەدا، ئەمەش هەنگاوێكی ئەرێنی بوو بۆ وەرگرتنەوەی مافی هاوڵاتیبوون لە لایەن زۆربەی ئەو كوردە فەیلیانەی ئەم مافەیان بە پێی بڕیاری ناوبراو لێزەوتكرابوو.

دۆسیەی جینۆسایدی بڕیاری دادگا
پاش كۆكردنەوەو ئامادەكردنی بەڵگەنامەو دێكۆمێنتە پێویستەكانی جینۆسایدی كوردی فەیلی لەوای ساڵی 2003 و رووخانی رژێمی دكتاتۆری بەعس، دۆسیەكە گەیەنرایە دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق، دادوەری لێكۆڵینەوەو داواكاری گشتی و دەستەی پارێزەرانی بەرگریكار لە دۆسیەكە دیاریكران، پاش چەندین دانیشتن و لێكۆڵینەوە لە پەڕاوەكان و گوێگرتن لە سكاڵاكارو شاهێدحاڵەكان. یەكەم دانیشتنی دۆسیەكە لە 26-1-2009 بە رێوەچوو، زیاتر لە “100” سكاڵاكارو شاهیدحاڵ، ئامادەی دادگا بوون و ئەوەی بینیبویان بۆ دادگایان گیڕایەوە.
لە لە 29-11-2010 لە دانیشتنی كۆتایی خۆیدا، كە چل و چوارەمین دانیشتن بوو، دادگا بڕیاری كۆتایی خۆیدا، كە كوردی فەیلی لەلایەن دەسڵاتدارانی عێراق و حزبی بەعسی فەرمانڕەوای عێراقەوە جینۆسایدكراوە. بۆ زانیاری دەتوانرێ‌ وردەكارییەكانی بڕیارەكە لە دەقی بڕیارەكە كە لە پاشكۆی باسەكە دانراوە بخوێنرێتەوە.
یەكەم: بڕیار لە دژی “مزبان خزر هادی”
دووەم: بڕیار لە دژی “سەعدوون شاكر مەحمود”
سێیەم: بڕیار لە دژی “تاریق عەزیز عیسا”
چوارەم: بڕیار لە دژی “ئەحمەد حوسێن خزەیر”
پێنجەم: بڕیار لە دژی “عەزیز ساڵەح حسن ”
شەشەم: بڕیاری ئازاد كردنی “فازل سلقیج میحێمید”
حەوتەم: بڕیاری ئازادكردنی “سەبعاوی ئیبراهیم حسن”
هەشتەم: بڕیاری ئازادكردنی “وەتبان ئیبراهیم حسن”
نۆیەم: بڕیاری ئازادكردنی “سابر عەبدل عەزیز حسین”
دەیەم: بڕیاری ئازادكردنی “مەحمەد خزەیر سەباح”
یانزەیەم: بڕیاری ئازادكردنی “فازل عباس ئیبراهیم”
دوانزەیەم: بڕیاری ئازادكردنی “ئەیاد تەها شەهاب”
سیانزەیەم: بڕیاری ئازادكردنی “نوعمان عەلی مەحمەد سلێمان”
چواردەیەم: بڕیاری ئازادكردنی “عەبدل حەمید سلێمان ئیبراهیم”.
پانزەیەم: بڕیاری ئازادكردنی” سەعد ساڵەح ئەحمەد”
ئەو تۆمەتبارانەی لە دۆسییەی جینۆسایدی فەیلییەكان “ئیفراج” ئازادكراون، لەبەر تاوانی ترو دۆسیەی تری ئەنجامدانی تاوان، تا ئێستا بەشێكیان لە زیندانی ماونەتەوە، یان بڕیاری لەسێدارەدانیان هەیە یاخود زیندانی هەتاهەتایی یان زیندانی لە 15 ساڵەوە بۆ 25 ساڵ.
هەروەها دەبێ‌ ئەو ڕاستییەش لەبیر نەكەین، لە شاڵاوو پەلامارەكان بۆ سەر كوردانی فەیلی چەندین تۆمەتباری ترهەن، كە تائێستا دەستگیرنەكراون، چ لەسەر ئاستی ناوخۆی عێراق یان دەرەوەی عێراق، كە ئەمە بۆ تۆمەتبارو بەشداربوەكانی تاوانەكانی “ئەنفال، هەڵەبجە، بەرزانیەكان، قەڵادزێ‌، سەیدسادق” و هتد هەروایەو راستەو زۆربەی تۆمەتبارو بەشداربوەكان دەستگیرنەكراون.

چی نەكراوە، بكرێ‌؟
بە پێی ئەو پشكنین و سەرنج و خوێندنەوانەی سەرەوە، تایبەت بە جینۆسایدی كوردانی فەیلی لە عێراقدا، لە باسەكەماندا گەشتینە ئەم ئەنجامانەی خوارەوە. هەروەك پێمان وایە پێویستە لەسەر ئاستی سەرۆكایەتی كۆماری عێراق، سەرۆكایەتی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق، رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی لەسەر ئاستی عێراق و باشووری كوردستان، نەتەوە یەكگرتوەكان و كۆمیسۆنەكانی نێودەوڵەتی تایبەت بە مافەكانی مرۆڤ، ئەم هەنگاوانەی خوارەوە بنرێن:
یەكەم: ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، بە پشت بەستن بە بڕیاری دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق، سەبارەت بە دۆسیەی جینۆسایدی كوردانی فەیلی، بەبڕیارێك حكومەتی عێراقی ئیلزام بكات بە جێبەجێكردنی ناوەڕۆكی بڕیارەكەی دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق، بۆ:
أ‌- بەفەرمی داوای لێوبردن لە كوردانی فەیلی بكات سەبارەت بەو تاوانەی بەرامبەریان ئەنجام دراوە وەك میراتگرەوەی حكومەتی پێشووی عێراق.
ب‌- حكومەتی عێراقی بە فەرمی قەرەبووی تەواوی زیانە ئابوورییەكانی بەركەوتوانی تاوانەكە بكاتەوەو بۆ ئەمەش بە فەرمی رایبگەیەنێ‌ و بەرپرسیاریتی خۆی جێبەجێبكات.
ت‌- تەواوی ئەوانەی بەشداربوون لە ئەنجامدانی تاوانەكە، شوێن و جێگایان بدۆزرێتەوەو بە ئاشكرا دادگایی بكرێن و سزای یاسایی خۆیان وەربگرن.
پ‌- لە پرۆسەیەكی بەرنامە بۆ دارێژراودا، شوێن و جێگای گۆڕە بە كۆمەڵەكانی كوردانی فەیلی بدۆزرێنەوەو هەڵبدرێنەوەو گۆڕستان و مۆنۆمێنتی شیاوو شایستەیان لە ناوچەی نیشتە جێبوونی خۆیان بۆ درووستبكرێ‌.
دووەم: ناوەندێكی تایبەت بە لێكۆڵینەوەو بەدواداچوون و دێكۆمێنتكردن و ئەرشیفكردن، لەسەر ئاستی عێراق و كوردستان بكرێتەوەو توانای دارایی و مرۆیی و زانسی و ئەكادیمی و ئەزموونی كاركردنی پێویستی بخرێتە بەردەست.
سێیەم: تەواوی شەهیدو قوربانیەكانی جینۆسایدی فەیلییەكان بە فەرمی لەلایەن حكومەتی عێراقیەوە تۆماربكرێن و سوود مەند بكرێن لە ئیمتیازاتەكانی شەهیدان.
چوارەم: سیمبولی جینۆسایدی كوردانی فەیلی لە عێراق و كوردستان “بەغداد- هەولێر” دروستبكرێن، بە شێوەیەكی شایستە.
پێنجەم: لەسەر ئاستی ئەورپاو رۆژئاوا، وڵاتانی هەرێمایەتی و دراوسێی عێراق، عێراق و كوردستان هەوڵی ناساندنی تاوانی جینۆسایدی كوردانی فەیلی بدەن.
شەشەم: هەوڵی جددی بدرێ‌، بۆ ئەوەی پەیوەندییەكانی نێوان كوردی فەیلی لە عێراق و ئێران و كوردستان بەهێزبكرێ‌ و بكرێنە بەشێك لە هەوڵەكانی ناساندنی تاوانی جینۆساید لە دژیان.
پەراوێزو تێبینی:

سەبارەت بە دیاریكردنی رۆژی هێرش و پەلامار بۆ سەركوردانی فەیلی، رای جیاواز هەیە، یان راستر ئەوەیە بڵێین ئەوان بەردەوام لەبەردەم هێرش و پەلاماردابوون و ستەمیان لێكراوە. بەڵام هەم كوردانی فەیلی خۆیان و هەمیش بەڵگەنامەكان و سەرچاوەكان ئەوە دەسەلمێنن، لە رۆژی 7-4-1980 بە پێی بڕیارێكی حكومەتی عێراق “بەعس”، سەدان بازرگانی كوردی فەیلی لە هۆڵی شەعب، بە پاساوی پێدانی مۆڵەتی هاوردەكردنی كەل و پەلی نوێ‌ كۆدەكرێتەوە. ژمارەی ئەو بازرگانانە نزیكەی “900” بازرگان بوون و “400” چوارسەد بازرگانی كوردی فەیلی تیادابوو.
سەرەتای مەراسیمەكە بە ووتەیەكی تەها یاسین رەمەزان كە بارگاوی بوو بە رەگەزپەرستی كرایەوەو هەرلەوێدا بڕیاردرا هەموو بازرگانە كوردە فەیلیەكان لە دەرگای پشتەوە بكرێنە دەرەوەو دوای كردنە دەرەوەیان راستەوخۆ كۆمەڵێك پاسیان بۆ ئامادەكردبوون و بەرەو سنووری نێوان “عێراق-ئێران”یان بردن. ئەوان هیچیان پێنەبوو تەنها ناسنامەكانیان و سویچی ئۆتۆمبێلەكانیان نەبێ‌.
ئەم بازرگانانەو نزیكەی “500” هەزار كوردی فەیلی لەبەر رۆشنای بڕیاری “666” كە لە 7-5-1980 دەركراو لە رۆژنامە فەرمییەكانی دەوڵەتی عێراق بڵاو كرایەوە، لە نیشتمانی خۆیان دەكران و ناسنامەی هاونیشتمانیان لێسەندرایەوەو هەرچی سەروەت و سامانیان بوو دەستی بەسەردا گیرا.
راستە بڕیارەكە 7-5-1980 دەچوە، بەڵام راستیەكەی ئەوەیە 7-4-1980 رۆژی یادەوەری تاوانی جینۆسایدو وەدەرنان و ستەمكردنە لە كوردانی فەیلی لەعێراقدا، چونكە وەك ئاماژەمان پێكرد لەم رۆژەدا “400” چوارسەد گەورە بازرگانی كوردی فەیلی نسنامەی هاونیشتمانی بوونیان لێدەسەنرێتەوەو رەوانەی ئێران دەكرێن.
سەرچاوە:

– احمد ناصر الفیلی، الكورد الفیلیون “اڵاصالە التاریخیە، ولمواگنە المهدورە”، 2013 ، بغداد
– د، مونیرە امید، المقابر الجماعیە للكورد الفیلین، 2010 اربیل
– نجم سلمان مهدی فیلی، الفیلیون، 2009
– موسوعە الهولوكوست، ماهی الابادە الجماعیە؟
– Icrc -، مركز المعلومات، نڤام روما اڵاساسی للمحكمە الجنائیە الدولیە المعتمد فی روما فی 17تموز/ یولیه 1998
– -دكتۆر مارف عومەر گوڵ، جینۆسایدی گەلی كورد، چاپی پێنجەم، هەولێر
– تەها سلێمان، لەدادگای باڵای تاوانەكانەوە “دۆسیەی فەیلیەكان”، 2015 هەولێر
– دۆسیەی بەڵگەنامەكانی جینۆسایدی كوردانی فەیلی لە دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق “بەڵگەنامەی نوسراوی بەعس، راپۆرتی دەستەی پارێزەرانی بەرگریكار، بڕیاری دادگا”

About دیدار عثمان

Check Also

شۆڕشی دوەمی بارزان ١٩٤٣_١٩٤٥

بێگەرد عەلیبەشی مێژوو-زانكۆی سۆران شۆڕشی دووەمی بارزان بەسەرۆکایەتی مەلا مستەفای بارزان یەکێکە لەو شۆڕشە نیشتیمانیانەی …