ژیانی جیمس مۆنرۆ و بنەمایەكەی

ژیانی جیمس مۆنرۆ و بنەمایەكەی

جیمس مۆنڕۆ
ئامادەكردن و نووسینی : محمد علی فتح الله
پێنجەمین سەرۆكی ویلایەتە یەكگرنووەكانی ئەمریكایە لە ساڵی ( 1817 – 1825 ) حوكمی كردیە ، و بە بنەما و مەبدەئەكەی ناسراو و بەناوبانگە كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكای قەدەغە كردووە لە دەستێوەردانی ململانێیە دەرەكیەكان ، و پاڵی ناوە بە وڵاتەكەی بۆ یەكلابونەوە و بایەخدان بە كاروباری ناوخۆ ، ماوەی سەرۆكایەتیەكەی دوو خولی یەك لە دوای یەك بووە ، پانتایی وڵاتەكەی درێژ دەبێتەوە كە ویلایەتی ( فلۆریدا )ی لە خۆ دەگرت لە ساڵی 1819 بۆ بەڕێوەبردن ، هەروەها گەیشت بە یەكلاكردنەوەی ویلایەتی ( میسوری ) لە ساڵی 1820 كە تێیدا ڕایگەیاند كە ویلایەتی میسوری حەقی بە موڵك كردنی بۆ كۆیلەكانە ، جگە لە ڕاگەیاندنی بنەمای مۆنڕۆ لە ساڵی 1823 كە تێیدا دەست پێشخەری كردووە كە ویلایەتە یەكگرتووەكان بەرهەڵستی هەر دەستێوەردانێكی ئەوروپی بكات لە كاروباری هەردوو ئەمریكا.
ژیانی ( جیمس مۆنڕۆ ) :
جیمس مۆنڕۆ لە هەرێمی ( ویستمورلاند )ی ویلایەتی فرجینیا لە 28ی نیسانی 1758 لە دایك بووە ، لە قوتابخانەیەك خوێندوویەتی كە پێی دەڵێن ئەكادیمیای ( كامبل تاون ) پاشان چوویتە كۆلێژی ( ولیام و ماری ) كە هەردووكیان لە ویلایەتی فرجینیا بووە ، دوای دەرچوونی (تخرج) لە كۆلێژ مۆنڕۆ لە ڕیزەكانی سوپا شەڕی كردووە و تایبەتمەندیەتی خۆی لە شەڕی ( ترینتون ) كە تێیدا شانی چەپی بریندار بووە لە دوای بە جێهێنانی خزمەتی سەربازی خەریكی مومارەسەی كاری پارێزەری بووە لە هەرێمی ( فریدریكسون ) لە فرجینیا ، پاشان هاوسەرگیری كردووە لە گەڵ ( ئیلیزا بیپ كورترایت ) لە 16/2/1786 لە كەنیسەی ( ترینیتی ) لە نیویۆرك ، وە هەڵبژێردراوە بە ئەندام لە ئەنجومەنی نوێنەران لە ویلایەتی فرجینیا لە ساڵی 1782 ، و خزمەتی نواندووە لە كۆنگرێسی كیشوەری ، لە ماوەی ساڵانی 1783 تاكو 1786 وەكو چالاكوانێكی سیاسی چووەتە پاڵ بەرهەڵستكارانی فیدرالی لە كۆنگرەی فرجینیا كە كۆتایی هات بە موسادەقەكردن واتا ( مۆركردنی ) لەسەر دەستوور ، پاشان لە ساڵی 1790 هەڵبژێردراوە وەك سیناتۆر لە كۆنگرێسی ئەمریكی و هەر لەو ساڵەشدا بوو بە بەرگری كار لە سیاسەتەكانی سەرۆكی سێیەمی ئەمریكا ( تۆماس جیڤرسۆن ) ، و هاوسۆزییەكی زۆری خۆی بەدەرخستووە لەگەڵ شۆرشی فەڕەنسی لە 1789 لە كاتی كاركردنی وەكو وەزیری ڕێپێدراو لە فەڕەنسا لە ماوەی ساڵانی 1794 – 1796 كە لەو كاتەدا ڕۆڵێكی پشتگیری كاری بینیوە لە فەڕەنسا ، و بەشداری كردووە لە دانووستانەكان دەربارەی سەقفەی كڕینی هەرێمی ( لویزیانا ) لە ژێر بەڕٍێوەبەردنی سەرۆك تۆماس جیڤرسۆن ڕۆڵی هەبووە لە خستنە سەری هەرێمی لویزیانا ، و كاری كردووە وەكو دادوەر (حاكم) بۆ فرجینیا لە ساڵانی 1799 – 1802 پاشان گەڕاوەتەوە سەر كارەكەی خۆی وەك وەزیری ڕێپێدراو لە ساڵی 1803 دواتر لە ویلایەتە یەكگرتووەكان ( كورت سانت جیمس ) لە ساڵی 1803 – 1807 ، و كاری كردووە بۆ دووەم جار وەك جێگر لە ئەنجوومەنی نوێنەران لە فرجینیا سەر لە نوێ هەڵبژێردرایەوە بۆ ماوەیەكی نوێ وەكو دادوەر بۆ ویلایەتی فرجینیا لە ساڵی 1811 بەڵام دەست لە كاركێشانەوەی خۆی پێشكەش كرد پێش كۆتایی هاتنی ماوەی حوكمەكەی بە چەند مانگێك ، دوای ئەوە سەرقاڵی پلەی سكرتێری بووە لە ویلایەتە یەكگرتووەكان لە ماوەی 1811 – 1814 ، پاشان بە فەرمی داوای لێكراوە كار بكات وەكو سكرتێری جەنگ لە 1ی ئۆكتۆبەر واتا مانگی 10 / 1814 و مایەوە وەكو سكرتێرەكی كاتی بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكان تا سەر لە نوێ پاشان پلەی سكرتێری هەمیشەیی ویلایەتە یەكگرتووەكانی وەرگرت ، لە 28/2/1815 پلەی سكرتێری جەنگی بە جێهێشت ، بەمەش مۆنڕۆ سەرقاڵی هەردوو پلە بوو لە ماوەی 1814 دا مۆنڕۆ مایەوە وەكو سكرتێری دەوڵەت هەتا وەكو كۆتایی ماوەی سەرۆكایەتی ( جیمس مادیسۆن ) .
لە ڕۆژی دواتر ماوەی سەرۆكایەتی مۆنڕۆ دەست پێ دەكات لە 1817 – 1825 وەكو سەرۆكێكی نوێی ویلایەتە یەكگرتووەكان ، دوای ئەوەی مۆنڕۆ توانی خۆی بپاڵێورێت لە پارتی كۆماری و لە هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی ساڵی 1816 براوە دەبێت لە بەرامبەر كێبڕكێی فیدرالی لاواز ، مۆنڕۆ حكومەتێكی بەهێزی دروست كرد چەند كەسایەتیەكی گرینگی لە باكور و باشوری ئەمریكا خستیە ناو حكومەتەكەی .
لە سەرەتای وەرگرتنی سەرۆكایەتیەكەی سەردانێكی یان جەولەیەكی بە ویلایەتەكان دا كرد بۆ ڕاكێشانی متمانەی خەڵك ، و سەردانەكەی بۆ ( بوستن ) دادەنرێت بە سەرەتای سەردەمێكی نوێ كە پێی دەڵێن یاخود ناوی دەنێن بە سەردەمی ( نیازە چاكەكان ) .
مۆنڕۆ سیاسەتێكی نەتەوەیی گرتەبەر كە بوو بە هۆی ڕەتكردنەوەی خستنەسەری هەرێمی ( میسوری ) بۆ یەكێتی فیدرالی وەكو كۆیلەكانی ساڵی 1819 ، گفتوگۆكان لە كۆنگرێس بەردەوام بوو دەربارەی پرسی یاخود مەسەلەی هەرێمی میسوری دواجار كۆتایی هات وەكو ناوچەیەكی كۆیلەكان خرایە سەر ویلایەتی ( ماینی ) .
مۆنڕۆ دانی نەدەنا بە دەوڵەتە ئەمریكیە نوێیەكان تا ساڵی 1822 ، دوای ئەوە مۆنڕۆ سیاسەتی دەرەكی خۆی جێ بەجێ كرد بەو بنەمایەی كە پێی ناسرابوو دوای مردنی بە ( 20 ) ساڵ بە بنەمای مۆنڕۆ ناسرا ، كە ئەم بنەمایە بێ لایەنی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە جێ دەهێنێ یاخود نیشان دەدات لە پەیوەندییە نێودەوڵەتیەكان و ڕێگە نەدان بە دەوڵەتانی تر بە دەستێوەردان لە كاروباری ناوخۆی ئەمریكا ، كەچی ئەم بنەمایە مایەوە تا دوای سەدەیەك لەجێگیركردنی وازی لێهێنرا ئەوەبوو كە سەرۆك ( ودرۆ ولسون 1913 – 1921 ) بانگەوازی كرد بۆ شەڕ و بەكارهێنانی هێزی سەربازی ، و لەگەڵ گرینگی دەست گرتن بە بنەمای مۆنڕۆ لە ناوەندە سیاسیەكانی ئەمریكا بە شتێكی دوو سەرە مایەوە ، واتا ( هەندێك بڕوایان پێ هەبوو ، هەندێكی تر بڕوایان پێ نەبوو ) ، كەچی بە هاتنی ( فرانكلین ڕۆزفلت ) لە ساڵی 1933 بۆ سەرۆكایەتی ئەم دوو بنەمایەی لەناو بردوو لەو مێژووەوە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ڕێبازی هێڵی سەربازی كاریگەری لە ڕووداوە نێودەوڵەتیەكاندا گرتەبەر و هەڕەشەی ئاسایشی هەر یەكێكی كردووە كە لە بەرامبەر بەرژەوندییەكانی ئەمریكا بوەستێت ئەمەش بە پشت بەستن بە توانا زۆرەكانی كە ویلایەتە یەكگرتووەكان هەیبووە .
دەقی بنەمای مۆنڕۆ : سیاسەتی ئەمریكا لە 2/12/1823 بنەمای مۆنڕۆی پێشكەش كرد ، ئەو هەوڵە زیادانەی كە دەوڵەتە ئەوروپیەكان دەیكەن بۆ داگیر كردنی زەویەكان یان دەستێوەردان لە كاروباری هەردوو ئەمریكا ئەوا ویلایەتە یەكگرتووەكان ئەم كارە بە كارێكی دوژمنكارانە دایدەنێن داوا دەكات كە ئەمریكا دەستێوەر بدات .
مۆنڕۆ لە بنەمای خۆی پێی لەسەر دوو بیرۆكەی سەرەكی داگرت كە ئەمانەن :
1-     دژە ئیستیعمار : بنەمای مۆنڕۆ جەختی كردەوە لەسەر ئەوەی كەوا نیوەی گۆی ڕۆژئاوا پێویستە ڕووبەڕووی زیاتر لە داگیركاری نەبێتەوە لەلایەن وڵاتانی ئەوروپی ، و ویلایەتە یەكگرتووەكانیش دەست لە داگیرگە ئەوروپیەكان وەرنادەن كە هەن بە كردار و لە هەمان كاتدا دەست وەرنادەن لە كاروباری ناوخۆی وڵاتانی ئەوروپی .
2-     دژە دەست تێوەردان : بنەمای مۆنڕۆ لە كاتێكدا دەرچوو كە ژمارەیەك لە وڵاتانی ئەمریكای باشور لە سەروبەندی سەربەخۆیی بوون لە ئیسپانیا لەبەر ئەوە ویلایەتە یەكگرتووەكان بە پێچەوانەوە لە پەرچەكرداری بەریتانیای مەزن دەترسا ، ئەمریكا هیوای دەخواست هێزە ئەوروپیەكان داگیرگەكانی ئیسپانیا نەگرنە خۆیان ، بەڵام خروشاندن و گاڵتەكردنی ڕاستەوخۆی اوكاسە بوو لە 1821 كاتێك كە ڕووسیا هەڵسا بە جەخت كردنەوەی مافەكانی لە باكوری ڕۆژئاوا و كەشتیگەلی ناڕووسی واتا غەیری ڕووسی قەدەغە كرد لە نزیك بوونەوەیان لە كەنارەكە .
ئەو دوو بیرۆكەیە لە دوو هەڵوێستی دیاریكراو سەرچاوەی گرت كە ئەمانەن :
أ‌-    سەبارەت بە بیرۆكەی یەكەم لەو ماوەیەدا ڕووسیا بانگەشەی ئەوەی كرد كە ئەو دەتوانێ هەرێمی باشوری ( ئالاسكا ) بەهی خۆی دابنێ كە دژی بۆچوونی ئەمریكا و بەریتانیا بوون .
ب-سەبارەت بە بیرۆكەی دووەم ئەوەیە كە لەو ماوەیەدا هەندێك لە وڵاتانی ئەوروپی لە كۆنگرەی ( ڤیرۆن )دا لە ساڵی 1822 لەسەر ئەوە ڕێككەوتن كەلە ڕێگای هێزی سەربازی یارمەتی ئیسپانیا بدەن ئەو ناوچانەی ئەمریكای لاتینی كە سەربەخۆییان وەرگرتبوو داگیری بكەنەوە دەیانویست هێزی تێكەڵاو بە سەرۆكایەتی لە ئیسپانی بۆ كۆمارە سەربەخۆكانی ئەوێ لەناوبەن داگیری بكەن كە بەریتانیا لە دژی ئەم هەوڵە بوو بە تایبەتی لەو هەوڵەدا فەڕەنساش ڕۆڵێكی گرینگی هەیە هەروەها ئەمریكاش بەم هەوڵە ڕازی نەبوو ، بۆیە بەریتانیا پێشنیاری ئەوەی كرد كە خۆشی ڕازی نیە كە هەردووكیان لە دژی حكومەتەكە بوون و لە دەرەوەی ئەمریكا ( جۆن كوێنسی ئادەمز ) سوور بوو لەسەر ئەوەی ئەمریكا بە تەنیا دژی ئەو هەوڵە ئەوەستێ و مۆنڕۆ باوەڕی بەم بۆچوونە هێنا كە بووە بنەمایەك لە بنەمای دژە دەستێوەردانی ئەمریكا بوو  واتا بووە بنەمایەك بۆ بنەمای سیاسی دەرەوەی ئەمریكا .
گرینگترین دەسكەوتی مۆنڕۆ وەكو سەرۆكی وڵات لە پەیوەندییەكانی دەرەكی بووە كە ئەو مەبدەئەش ئەمریكای گۆشەگیر كرد دووری خستەوە ، بۆ بایەخدان بە كاروباری ناوخۆی و دەستێوەرنەدان لە ململانێی دەرەكی .
دوای ئەوەی كە سەرۆكایەتیەكەی بەجێ هێشتیە لە 4ی مارسی / 1825 مۆنڕۆ لە ( مۆرۆهیل ) دەژیت لە دەوروبەری زەویەكانی زانكۆی فرجینیا ، ئێستا حەرەمی زانكۆی فرجینیا یەك لە مەزرەعەكانی واتا كێڵگەكانی بنەماڵەی مۆنڕۆ دەنوێنێت كە لە ساڵی ( 1788 – 1817 ) ، بەڵام لە ساڵی یەكەمی سەرۆكایەتیەكەی فرۆشتی بە زانكۆ .
مردنی مۆنڕۆ : مۆنڕۆ لە شاری ( نیویۆرك ) كۆچی دوایی دەكات كە مردنەكەی تووش بوونێكی هیوا بڕان بوو لە ماسولكەی دڵی و ڕووبەڕووی نەخۆشی ( الدرن ) بوو واتا گرێ لە ماسولكەكانی دڵی لە 4ی تەمموزی 1833 كۆچی دوایی كرد ئەمەش دوای ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی ویلایەتە یەكگرتووەكان بە فەرمی و دوای مردنی هەردوو سەرۆك ( جۆن ئادەمز ) و ( تۆماس جڤرسۆن ) بە پێنج ساڵ ، سەرەتا لە نیویۆرك بە خاك سپێردرا دواتر جارێكی تر لە ویلایەتی فیرجینیا بە خاك سپێردراوە .
–    بەریتانیا پاڵپشتی ئەمریكای كردییە لەو بنەمایەی مۆنڕۆ ئەو كات وەزیری دەرەوەی بەریتانیا ناوی ( جورج كانینج ) بوو ، ویلایەتە یەكگرتووەكان ئەو كات ئەو هێزەی نەبووە كە دەوڵەتە ئەوروپاییەكان ناچار بكات ئەگەر پاڵپشتی كەشتیگەلی بەریتانی بەهێز نەبایە بۆ ئەو سیاسەتە كە ئەمەش بە سوود و قازانجی بازرگانی بەریتانیا دەگەڕێتەوە لە ئەمریكای لاتینی .
–    ڕووسیا بانگەشەی بۆ خۆی دەكرد كە مافی خۆیەتی كە سنووری دەسەڵاتەكانی خۆی درێژ بكاتەوە بۆ باشوری ئالاسكا و ئەم داواكارییەش هاودژ دەبوو لەگەڵ داخوازییەكانی ئەمریكیەكان و بەریتانیاییەكان لە باكوری ڕۆژئاوای ئۆقیانووسی هادی .
–    دەوڵەتە گەورە ئەوروپیەكان كۆنگرەیەكیان بەست لە ( ڤیرۆنا ) لە ساڵی 1822 كە تیایدا بابەتی ناردنی سوپا لەو ئۆقیانووسە بۆ ئەمریكای باشور تاوتۆ كرد تاوەكو هەندێك لە كۆمارە نوێیە لاوازەكان ئاگادار بكەنەوە لەسەر گەڕانەوەیان بۆ باوەشی پابەندبوون بە ئیسپانیا .
•    سەرچاوەكان :

1-    التاريخ الاوروبي الحديث ، 1789 – 1914 ، تأليف : كارلتون هيز ، ترجمة : د. فاضل حسين .
2-    موجز تاريخ الولايات المتحدة ، جزء الأول ، تأليف : ألان نيفينز و هنري ستيل كوماجر ، ترجمة : محمد بدرالدين خليل ، دار المعارف بمصر .

3-    مێژووی گۆڕانكاریی كۆمەڵایەتی و سیاسیی ئەمریكا ، فریشتە نورائی ، وەرگێڕانی : هەورامان فەریق كەریم .
4-    ئینتەرنێت .