دوا فەرمانڕەوای میرنشینی بابان ئەحمەد پاشا ‌

ئەحمەد پاشای دوا میری بابان، بە یەكێك لە هۆشیارترین و پێشكەوتووترین كەسایەتییە سیاسی و كاربەدەستە رۆشنبیر و خەمخۆرەكانی ناو بنەماڵەی فەرمانڕەوایی بابان دادەنرێت لە مێژووی چەندین دەیەی میرنشینەكەدا.

ئەحمەد كوڕە گەورەی(سلێمان پاشای چوارەم1828-1838ز)ی كوڕی(ئەورەحمان پاشا1789-1813ز)ی كوڕی(مەحموود پاشای یەكەم1773-1782ز)ی كوڕی(خالید پاشای یەكەم1729-1743ز)ی كوڕی(سلێمان بەبە1663-1698ز)ی كوڕی(فەقێ‌ ئەحمەدی دارەشمانە1610-1663ز)بووە، هەر چەندە هەتا ئێستا بە دروستی ساڵی لەدایك بوونی نازانرێت، بەڵام ئەوە روون بووەتەوە كە(7)برای بە ناوەكانی؛ (عەبدوڵڵا پاشا، محەممەد بەگ، حەسەن بەگ، قادر بەگ، مستەفا بەگ، حسێن بەگ و عەلی بەگ)هەبووە.

بەپێی سەرچاوە مێژووییەكان؛ ئەحمەد پاشا پێش ئەوەی لە شوێنی باوكی ببێت بە میری بابان، بە مەبەستی خوێندن و ئاشنابوون بە كلتوور و شارستانییەتی خۆر ئاوا سەردانی ئەوروپا و بە تایبەت وڵاتی(فەرەنسا)ی كردوە، لە كاتی مانەوەشی دا عاشقی كچێكی قژ زەرد و شۆخ و شەنگی فەرەنسی بە ناوی(لا فرنتیا)بووە، سەر ئەنجامی ئەو خۆشەویستییەش بە هاوسەرگیری كۆتایی هاتووە و لە كاتی گەڕانەوەشی دا بۆ كوردستان لەگەڵ خۆی دا هێناویەتی بۆ سلێمانی كە دواتر ناوەكەی بۆ(فرنتی)كورت كراوەتەوە، پاشان بوون بە خاوەنی(3)كوڕ بە ناوەكانی؛ (خالید بەگ، مەحموود جەلال بەگ و مستەفا عزەت پاشا).

دوای كۆچی دوایی سلێمان پاشای باوكی لە ساڵی(1838ز)و تەواو بوونی رێ‌ و شوێنی پرسە و سەرەخۆشی كردن، بە هۆی شایستەبوون و ئەزمون و شارەزایی لە كاروباری بەرێوەبردن دا، لە سەر داواكاری و رەزامەندی زوربەی كاربەدەستان و بەگ و پیاوە ناودارەكانی ئەو كاتەی میرنشینەكە، ئەحمەد بەگ بە فەرمانڕەوای میرنشینی بابان دیاری كراوە.

گۆڕەپانێكی گەورەی دروست كردوە

دوای تێپەڕبوونی كەمتر لە ساڵێكیش بە سەر دەستبەكاربوونی دا، بە مەبەستی بە هێزكردن و دووبارە رێكخستنەوەی هێزی سەربازی میرنشینەكە، لە نزیك گوندی(سەر چنار)ی لای خۆر ئاوای سلێمانی، گۆڕەپانێكی گەورەی دروست كردوە و لە فەرەنساوە چەند كەسێكی پسپۆڕ و شارەزای بواری كاروباری سەربازی هێناوە بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی ئەكادیمی مەشق و راهێنان بە هێزەكەی بكرێت و لە سەر شێوازی تازەی هونەری شەڕكردنی ئەوروپی چەند خولێكی فێربوونی بۆ كردونەتەوە كە لەو كاتەدا، هێزەكەی ئەحمەد پاشای بابان لە(4)تابوور-فەوجی(1000)كەسی پێكهاتووە، هەروەها بە ریزبەندیش پلەی سەربازیی بۆ یەك بە یەكیان دیاری كردوە و بە شێوەیەكی رێكوپێك جل و بەرگ و مووچەیان بۆ دابین كراوە. لەگەڵ ئەوەش دا، بە پێشكەوتووترین و باشترین ئامێری سەربازی ئەو سەردەمە چەكداركراون.

جگە لە كاروباری سەربازی و هەوڵی بێ‌ وچان بۆ فراوانتركردنی سنوورەكانی میرنشینی بابان، ئەحمەد پاشا جیا لە هەموو پاشا و میرەكانی پێشتووتری بنەماڵەی بابان، هەر لە منداڵییەوە حەز و خولیایەكی زۆری بۆ كتێب و خوێندنەوە هەبووە و هەمیشە لە هەوڵی فراوان كردنی بیر و ئەندێشەی خۆی داوە، لەبەر ئەوە گرنگییەكی تەواوی بە زانست و زانیاری داوە. هەر بۆیە لە ناو مزگەوتی(سەید حەسەن)ی گەڕەكی سابوونكەران دا كە پێشتر ئەورەحمان پاشای باپیرەی دروستی كردوە كتێبخانەیەكی گەورەی بنیادناوە و كۆمەڵێكی زۆر دەست نووس و كتێبی دەگمەن و بەنرخی بۆ كتێبخانەكە كڕیووە. لەگەڵ ئەوانەش دا، چەند كتێبێكی لەلایەن خەڵكانی خوێندەوار و خەت خۆش و بە ئەزموون بە نووسینەوە داوە، تەنانەت دوای دووركەوتنەوەشی لە كوردستان لە دوای ساڵی(1848ز)دا، چەندین كتێب و سەرچاوەی گرنگ و ناوازەی لە وڵاتانی ئەوروپی و عەرەبییەوە بۆ كتێبخانە تایبەتییەكەی بە دیاری ناردوەتەوە و لەناویان دا، كتێبێكی مێژوویی بە ناوی(مسالك اڵابصار)هەبووە كە لە(14)بەرگ پێكهاتووە و لە وڵاتی(یەمەن)ەوە بە دیاری ناردویەتەوە بۆ سلێمانی و كۆپی لە هیچ شوێنێكی تردا نەبووە.

سێ‌ كوچكەی بابان

جێگای ئاماژەیە، ئەو بزاوتە ئەدەبی و جوڵە رۆشنبیریەی كە لەو كاتەدا لە سلێمانی بوونی هەبووە، لەلایەن ئەحمەد پاشاوە رێبەرایەتی كراوە و ژینگەیەكی باشتریشی بۆ فەراهەم كراوە، هەروەها پشتیوانییەكی زۆریشی لەو كەسانە كردوە كە تامەزرۆ و وێڵ بوون بە دوای گەشەكردنی ئەو بوارەدا. لەگەڵ ئەوەش دا، بڵاوبوونەوەی هەڵبەستەكانی كۆمەڵێك هۆنەری دیار و بەناوبانگی ئەو رۆژگارەش كە لە ئێستادا بە(سێ‌ كوچكەی بابان)ناسراون بە شێوەیەكی بەرچاو رێگاخۆشكەر و كاریگەرییەكی زۆری لە سەر بەرەو پێش بردن و بڵاوبوونەوەی شێوە نووسین و وێژەی كوردی و بە تایبەت بن زاری(سلێمانی)دروست كردوە كە لەو كاتەوە بووە بە رێباز و بنچینەیەكی پتەو بۆ نووسینی شێوە زاری سۆرانی بە شێوەیەكی گشتی لە باشووری كوردستان.

وەكو دەردەكەوێت ئەحمەد پاشا لە ماوەی(9)ساڵی فەرمانڕەوایی خۆی دا، چەندین كار و داهێنانی گەورە و بەرچاوی ئەنجام داوە كە هەتا ئێستاش بە شانازییەوە باس لە هەوڵ و ماندووبوون و خزمەتەكانی ئەو كەسایەتییە هەڵكەتووەی نەتەوەكەمان دەكرێت، بێ‌ گومان ئەگەر بارودۆخی سیاسی ئەو كاتەی هەرێمایەتی و بەخت یاوەری زیاتر لە دەسەڵات مانەوەی دا بوایە، بە دڵنیاییەوە دەستكەوتی زۆرتر و گۆڕانكاری باشتری بەسەر كۆمەڵگای كوردەواری و تەواوی میرنشینەكەی خۆی دا دەهێنا، بەڵام مخابن! بەریەككەوتە و هەلومەرجە سیاسی و بەرژەوەندییە تایبەت و باڵاكانی وڵاتانی زل هێزی ئەو كاتەی جیهان و ئیمپڕاتۆرە چاوچنۆك و داگیركەرەكانی ناوچەكە، رێگر و بەربەستی گەورە بوون لە بەردەم بەدەستهێنانی حەز و ئامانجە پیرۆزەكانی ئەحمەد پاشادا، چونكە بەدەر لە كێشە و گرفتە بەردەوامەكانی ناوخۆ، لەلایەكی تریشەوە واژۆكردنی(دووەم رێككەوتننامەی ئەرزەرۆم)لە نێوان هەردوو حكومەتی(قاجاری و عوسمانی)لە ساڵی(1847ز)دا، گورزێكی كاریگەربووە لە سیاسەت و دەسەڵات و فەرمانڕەوایی ئەحمەد پاشای دووەم و دوا جاریش بەروخان و لەناوچوونی میرنشینی بابان كۆتایی بە پیلانگێڕی و گەلەكۆمەكییەكە هاتووە!

سەرەكی ترین هۆكاری لەناوچوونی میرنشینی بابان

ئەگەرچی ئەو كێشمەكێش و بارودۆخە نەخوازراوەش چی بە هۆی دنە و پیلانی والی بەغدای عوسمانی یاخود بە هۆی دەستێوەردانە بەردەوامەكانی والی(كرماشان)ی سەر بە حكومەتی قاجارییەوە بووبێت، بەڵام وەكو دەردەكەوێت سەرەكی ترین هۆكاری لەناوچوونی میرنشینی بابان، ناكۆكی و ململانێی ناوخۆیی تاكەكانی بنەماڵەی دەستڕۆیشتووی بابان خۆی بووە كە وەكو پیشەی لە مێژینە و هەمیشەییان بووە بە مۆرانە و نەوە دوای نەوە لەسەر بەرێوەبردنی دەسەڵاتی میرنشینەكە بوونی هەبووە! لەهەر بارێك دا، ئەو ناكۆكیانە دەرهاویشتە و بەر ئەنجامی خراپ و نەخوازراوی لێ‌ كەوتووەتەوە و بووە بە هۆكارێكی سەرەكی بۆ بێ‌ هێزكردن و داڕزانی میرنشینەكە و هەم دەرخستنی وێنایەكی ناشیرین و بێزاركەریش بە جیهانی دەرەوەدا.

جێگای ئاماژەیە، لەو ماوە كەمەی فەرمانڕەوایی ئەحمەد پاشادا یەكەم هەوڵ بۆ لێدان و پەكخستنی كارە گرنگەكانی بە هۆی هێنانەوە و راست كردنەوەی(مەحموود پاشای دووەم1813-1841ز)ی مامی بووە كە(عەلی رەزا پاشای لاز1831-1842ز)والی ئەو كاتەی بەغدا فەرمانی لادان و لە شوێنەكەشی دانانی مەحموود پاشای لە ساڵی(1840ز)بە شێوەیەكی فەرمی دەركردوە، هەر چەندە ئەو بڕیارە زیاتر لە ساڵێكی نەخایاندوە و دووبارە ئەحمەد پاشا گەڕاوەتەوە بۆ سەر دەسەڵات، بەڵام دیسان بە هۆی هەوڵ و پلانەكانی بۆ توندوتۆڵ كردنی سنوورەكانی میرنشینی بابان و گۆڕانكاری لە سیستمی كارگێڕی و ئیداری دا، بووەتە جێگای مەترسی سەرانی حكومەتی قاجاری و عوسمانی لەو كاتەدا، هەر بۆیە ئەمجارە(عەبدوڵڵا بەگ)ی برای لێ‌ هاندراوە و بە فیتی والی بەغدا توانیوویەتی ماوەیەك ئەحمەد پاشای برا گەورەی بەركەنار بكات. دوا جاریش بە هۆی رێككەوتننامە و پەیمانە بەرژەوەندیخواز و دوژمنكارانە هەرێمایەتییەكان، سوپایەكی گەورە و پڕ چەكی(محەممەد نەجیب پاشا1842-1849ز)والی ئەو كاتەی بەغدا، بە فەرمانی(بابی عالی)لە ئەستەمبوڵ و بە مەبەستی كۆتایی هێنان بە كێشە و مەترسییەكانی سەر سنووری حكومەتی قاجاری دراوسێیان، ساڵی(1847ز)بە رێنوێنی عەبدوڵڵا پاشای دووەمی برای هێرشێكی بەربڵاو و یەكلاكەرەوە كراوەتە سەر میرنشینی بابان، دواتریش دەسەڵات و قەڵەمڕەوی میرنشینەكە بچووك كراوەتەوە بۆ قایممقامیەت و عەبدوڵڵا پاشا هەتا ساڵی(1851ز)دەست بەكاربووە، بەو هۆیەوە لەو مێژووە بە دواوە ناوێك یاخود قەوارەیەك بە ناوی میرنشینی بابان لەسەر گۆڕەپانی سیاسی باشووری كوردستان بوونی نەماوە!

بەخت یاوەری ئەحمەد پاشا نەبووە

دواتر ئەحمەد پاشا لە بەهاری ساڵی(1848ز)دا، بە مەبەستی ئەوەی جارێكی تر دەسەڵاتی میرنشینەكە وەربگرێتەوە لەگەڵ هێزەكەی دا رووی لە سلێمانی كردوە. كاتێك(عەبدوڵڵا پاشای دووەم1841-1851ز)بە هەواڵی ئەو هەڵكوتان و پەلامارەی زانیووە، هێزێكی ئامادەكردوە و لە كەنارەكانی رووباری سیروان دا روو بە رووی یەكتری بوونەتەوە، بەڵام بەداخەوە ئەمجارەش بەخت یاوەری ئەحمەد پاشا نەبووە و هەر زوو هێزەكەی تووشی شكان و هەڵاتن بوونەتەوە! پاشان بە ناچاری لەگەڵ پیاوەكانی دا پاشەكشەی كردوە بۆ دیوی ئەردەڵان، دوای بیركردنەوە و هەڵسەنگاندنی بارودۆخەكە و بێ‌ هیوابوونی لە دووبارە بە دەستەوەگرتنەوەی دەسەڵاتی میرنشینی بابان، بڕیاری داوە بە رێگای كرماشان دا بەرەو(شەمزینان)بچێت.

بەپێی سەرچاوە مێژووییەكان؛ ئەحمەد پاشا چەند مانگێك لەلای سەید تەهای شەمزینی كوڕی(شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری1830-1883ز)ماوەتەوە. دوای ئەوەی لەوە دڵنیابووە كە بە هۆی تكای والی(دیار بەكر)كە لەو كاتەدا بە كارێكی دیبلۆماسی لە تاران بووە، كاربەدەستانی حكومەت و بابی عالی عوسمانی لێی خۆش دەبن، بڕیاری داوە بەرەو موسڵ بچێت، دوای خۆ رادەست كردنیشی بە والی ئەو شارە، ئەویش بێ‌ دواكەوتن و بە دەست بەسەری لەگەڵ چەند كەسایەتییەكی تری سلێمانی دا رەوانەی ئەستەمبوڵ كراوە.

دوای ئەوەی ئەحمەد پاشا ماوەیەك لە ئەستەمبوڵ ماوەتەوە، پاشان مۆڵەتی لە سوڵتانی عوسمانی خواستووە و ماوەی(2)ساڵ چووە بۆ پاریس، دوای گەڕانەوەشی بۆ ئەستەمبوڵ و پاش چەند ساڵێك لەبەر لێهاتوویی خۆی لە نێوان ساڵانی(1855-1863ز)كراوە بە والی وڵاتی(یەمەن)، ساڵی(1864ز)بە فەرمانێكی سوڵتان(عبدولعەزیزی یەكەم1861-1876ز)بە قایممقامی(وان)دامەزراوە، دوای ئەوەش لە ساڵی(1865ز)دا، دووبارە فەرمانی والییەتی لە پلەی وەزیردا بۆ دەركراوە و نێردراوەتەوە بۆ یەمەن، پاشان ساڵی(1867ز)بووە بە والی(ئەرزەرۆم)و ساڵی(1875ز)بووە بە والی شاری(ئەتنە)، هەر لەو ساڵەش دا كۆچی دوایی كردوە، بەپێی هەندێك سەرچاوە؛ دواتر لە گۆڕستانی ئەو شارە بە خاك سپێردراوە.

تێبینی: سەرچاوەکان لەئەرشیفی کوردستانی نوێ دا پارێزراون.