‎لوتكەی جینۆسایدی كورد لە باشوری كوردستان

‎شەونم عزیز ناوخۆش
‎زانکۆی سۆران _فاکەلتی ئاداب بەشی مێژوو

‎جینۆساید، لەسەر ئاستی فەلسەفی و فیكری و سیاسی، كلتووری و دواجاریش لە رووی یاساییەوە، مشت و مڕێكی زۆر هەڵدەگرێ،جینۆسایدی گەلی كورد چەندین رەهەندی جۆراو جۆری هەیە لە ڕووی (فەلسەفی، فیكری، سیاسی،كۆمەڵایەتی، كلتووری، ئابوری) ئەنفال یەكێكە لە تاوانە گەورەكانی جینۆساید یان دەتوانین بڵێین: ئەنفال لوتكەی جینۆسایدی كوردە لە باشووری كوردستان.
‎بۆیەكەمینجارو یەكەمین كەس كەئەم زاراوەیەیی بەكارهێناو جێگیریكرد (RafalLemkeln) بوو كەبەڕەچەڵەك (پۆلۆنی) بوو، هەڵگری رەگەزنامەی ئەمریكی بوو، رەنگە ئەوەی زیاتر وای لەو زانایە كردبێ‌ كەبیر لەو زاراوەیە بكاتەوە ئەوەبوبێت كە خانەوادەكەی دوای ئەوەی كەوتنە دەستی (نازییەكان) كۆمەڵكوژكران، وەك سەدان هەزار جولەكە جینۆسایدكران.
‎ئەوبڕیارەی كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان كە ساڵی ١٩٤٨ دەرچوو دڵنیاییدا، لەسەربنەماكانی نێودەوڵەتی كە دادگای “نوێرنبێرگ” دانی پێدا ناوەو داوای دەست نیشانكردنی گشت بنەماكانی كرد لەبریاری دووەم كۆمەڵەی گشتی نەتەوەیەكگرتووەكان دڵنیاییدا كەجینۆساید لەناوبردنی كۆمەڵگاكانی مرۆڤ و لەناوبردنی مافی ژیانی تاكەكانە لەهەموو توخم و رەگەزەكانی مرۆڤایەتی و لەم بارەشەوە رێكەوتننامەیەك دەربارەی جینۆساید جێبەجێكرا،لە ١٢ ی كانونی دووەم ساڵی ١٩٥١(١١٠) دەوڵەت رەزامەندیان لە سەری دەربڕی لە پێشەكی رێكەوتننامەكەدا دەستنیشانی بڕیاری كۆمەڵەی گشتی نەتەوەیەكگرتووەكانی كردووە لە١١/١٢/١٩٤٨ كەتیایدا هاتووە جینۆساید تاوانە لەڕووی یاسای نێودەوڵەتیەوە، وە پێچەوانەیە لەگەڵ ئامانج ومەبەستەكانینەتەوەیەكگرتووەكان.
‎ لە ٩ی دیسمبەری ١٩٤٨ لەلایەن كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە هاتووە، وەكو بڕیارێكی تایبەت بەژمارە (٢٦٠) بڵاوكراوەتەوە، دەتوانین كۆی تاوانەكانی دژ بە گەلی كورد وەك (ئەنفال، ئەنفالی بارزانیەكان، كیمیابارانی هەڵەبجە،بۆردومانی ئۆردوگای زیوێ‌..هتد)و زۆری ترلەسەردەستی حكومەتەكانی عێراق بەگشتی و بەعس بەتایبەت، و لە نوێترینیان كۆمەڵكوژی كوردانی ئێزدی و قەزای شەنگال و دەوروبەری لەسەردەستی داعش بە جینۆساید بناسێنین.

‎كورتەیەک لە مێژووی ئەنجامدانی جینۆساید لە مێژووی مرۆڤایەتیدا، لەوانە (جینۆسایدی هندیە سوورەكان) زیاتر لە ٥٠ بۆ ٩٠ ملیۆن كەس لە سەرتاسەری جیهان نزیكەی ٤بۆ٥ ملیۆن كەسیان لێماوەتەوە، یان( هۆڵۆكۆست)كە جینۆسایدی جولەكەكانە چەندین ملیۆن كەسیان لەلایەن نازییەكانەوە لێ كۆمەڵكوژكراوە. هێرشی كیمیاوی بۆ سەر(هێرۆشیماو ناكازاكی) لەلایەن وڵاتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا بۆ سەر وڵاتی یابان ئەنجامدراو زیاتر ١٤٠ هەزار كەس لە هێرۆشیما، ٨٠ هەزار كەس لە ناكازاكی بوون بە قوربانی. یان(جینۆسایدی ئاشوریەكان) لە عێراق كۆمەڵكوژكردنی زیاتر لە ٦٠ هەزار ئاشوری،یان (جینۆسایدی ئەرمەنەكان)لەلایەن دەوڵەتی عوسمانی لە ساڵی ١٩١٥ زیاتر لە یەك ملیۆن و نیو.مەعلومیشە گەلی كوردستان لە هەرچوارپارچەكەی (باشوور، باكوور، رۆژهەڵات، رۆژئاوا) قوربانی سیاسەتی جینۆسایدی رژێمە داگیركەرەكانی بوە وەك (عێراق، ئێران، توركیا، سوریا(
‎لە عێراقدا باشووری كوردستان ،جگە لە ڕاگواستن و دەربەدەركردنی سەدان هەزار خێزان لە شاروشارۆچكەكانی (كەركوك، خانەقین، موسڵ، شەنگال، بەدرەو جەسان، خوورماتوو، مەخموور)و تێك و پێكدانی هەزاران گووند، دیارترین و ترسناكترین وێستگەكانی جینۆساید ئەمانەی خوارەوە بوون {ئەنفال و جینۆسایدی بارزانیەكان كە زیاتر لە ٩٠٠٠} كەسیان لێ‌ جینۆسایدكرا، جینۆسایدو دەربەدەركردنی كوردانی فەیلی كە بە ٧٠٠ هەزار كەس تۆماركراون، كیمیابارانكردنی هەڵەبجە كەجگە

‎لەجینۆسایدكردنی٥٠٠٠هەزار كەس، بە ١٠٠٠ تریشی كەم ئەندام كرد، شاڵاوەكانی ئەنفالی ١٩٨٨ كە١٨٢ هەزار مرۆڤی زیندە بەچاڵ و جینۆسایدكرد.
‎لە توركیاش باكوری كوردستان،تەنها لە ساڵی ١٩٢٥ بۆ ١٩٢٨ لە ١٢ ناوچەی كورد نشین٨٢٤٣ گووند وێران كراون و١٣٧٨٨ كەسیش جینۆسایدكراون. لە ساڵی ١٩٣٧دەهەزار هاوڵاتی و لە ساڵی ١٩٣٨ (٦٠٠٠) هەزارو ٨٦٨ كەس جینۆسایكراون، كە ئەمە بەجینۆسایدی (دەرسیم) ناوبانگی دەركردوە. لە سوریادا رۆژئاوای كوردستان،لە ساڵی١٩٤٦ وە بە شێوەیەكی سیستماتیك جینۆسایدی گەلی كورد دەستی پێكردوە، هەرلەوساڵەدا ١٥٠ هەزار كورد بە بێگانە لە قەڵەم دران لە ساڵی ١٩٤٥_١٩٥٨ (١٥٠٠٠) هەزار خێزانی عەرەب دەهێنرێتە ناوچە كوردییەكان و نیشتەجێدەكرێن، ئەمە جگە لەوەی لە ٪٩٠ی خێزانە كوردییەكان ناسنامەی كوردبوونیان لێوەردەگیرێتەوەو.
‎ئەگەر ئێران رۆژهەڵاتی كوردستان وەربگرین تەنها لە ماوەی دەسڵاتی ١٢ ساڵی كۆماری ئیسلامی ئێراندا لە ١٠٧٩ بۆ ١٩٩١ (٥٠) هەزار كورد بە تاك و كۆمەڵ و جینۆساید كراون.
‎ئەوەی لە پرۆسەی ئەنفالدا روویدا تەنها هەوڵێك نەبوو بۆ لەناوبردن و كوشتنی تاكی كوردی، بەڵكو هەوڵێك بوو بۆ سڕینەوەی تەواوی مۆركی نەتەواویەتی گەلی كورد، بەو پێیەی ئەنفال پرۆسەیەكی پلان بۆ دارێژاوی پێش وەختەبوو، پرۆسەكەی دابەشكردبوو بەسەر ( ٨)قۆناغدا ولە(٦ )ناوچەی جوگرافیای جیاوازدا سەرجەمی ئەو قۆناغانە لە ٢٣ی شوباتی ١٩٨٨ دەستی پێكردوو لە٦ی ئەیلولی ١٩٨٨ پاش روخاندنی هەموو گوندەكانی كوردستان كۆتایی هات.
‎قۆناغی یەکەمی ئەنفال:
‎لە .٢.٢٣دەستی پێ کرد و تا ١٩٨٨.٣.١٩ کۆتایی پێ هات.ئەم قۆناغە بنکەکانی دۆڵی جافایەتی لە گوندەکانی سەرگەڵوو و بن گەڵوو، لە چوارتا تا ماوەت و لەوێشەوە بۆ سلێمانی و بۆ سورداش، دوکان و بنگرد (کە ١٥٠ گوندی لەخۆ گرتبوو)، و هەزاران کەس لەو ناوچانە دەستبەسەر کران.
‎قۆناغی دووەمی ئەنفال: لە ١٩٨٨.٢.٢٣ لە حەوت میحوەرەوە بۆ سەر قەزاکانی “قەرەداغ، سەنگاو،دەربەندیخان..هتد” دەستی پێ کرد. لە ئەنجامدا ٧٨ کەس شەهیدبوون و دوو سەد کەسیش بریندار بوون جگە لەوەش هەزاران کەس زیندانی کران و گواسترانەوە بۆ بیابانەکانی باشووری عێراق

‎قۆناغی سێیەمی ئەنفال:لە ٤.٧ دەستی پێ کرد تا ١٩٨٨.٤.٢٠ کۆتایی پێ هاتووە.ئامانج لەم ئۆپەراسیۆنە، ناوچەی گەرمیان و سنووری ئیداریی کەرکووک (لەیلان، قادرکەرەم، دەربەندیخان، قەرە حەسەن، کفری…هتد) بوو. زیاتر لە هەزار گوندی سەر بەو ناوچانە لەگەڵ چوار مەڵبەندی سەر بە ناوچەکانی سەنگاو، قادرکەرەم، قەرەداغ و لەیلان لە نێو بردران،ڕۆژی ١٩٨٨.٤.١٤ ڕۆژێکی ڕەشە کە لەو ڕۆژەدا دڕندانەترین کۆمەڵکوژی ئەنجام درا. بۆیە ئەو ڕۆژە لەلایەن حکوومەتی هەرێمی کوردستانەوە وەک ڕۆژی ئەنفال دیاری کراوە.لەو قۆناغەدا نزیکەی ٥٠ هەزار کەس دەستبەسەر کران.

‎قۆناغی چوارەمی ئەنفال
‎لە ١٩٨٨.٥.٣ بە کیمیابارانکردنی گوندەکانی گۆپتەپە و عەسکەر لە ٢٠مێحوەرەوە دەستی پێ کرد.ئۆپەراسیۆنەکە گوندەکانی سەر بە (کەرکووک، ئاغجەلەر، پردێ، تەقتەق، تەکیە، خێلەکان، چەمچەماڵ، دوکان، دێگەلە، ڕێدار، سوورداش، شوان و کۆیە)ی لە خۆ دەگرت.لەو ئۆپەراسیۆنەدا ٢٨٥٥٠ پیاو و ژن و منداڵ گیران و کۆمەڵکوژ کران.ئەم قۆناغەی ئەنفال لە ١٩٨٨.٥.٨ کۆتایی پێ هات.
‎قۆناغەکانی ٥، ٦، ٧ی ئەنفال:
‎ئەم سێ قۆناغەی ئەنفال لە ١٩٨٨.٥.١٥دەستی پێ کرد و لە ١٩٨٨.٨.٢٦ کۆتایی پێ هات.ئەو ناوچانە لە بەر ئەنفال کەوتن:”پردێ، بەشێک لە هەولێر، مەسیف، شەقلاوە، هیران، دۆلا نازەنین، حەریر، خەلیفان، دۆلی خۆشناوەتی، ڕواندوز، دۆڵی مەلەکان، سۆران، دۆڵی وەرتێ، دۆڵی خانەقا، خەتێ، چۆمان، دێگەلە، دۆلی سماقۆڵی، کۆیە، دەشتی کۆیە، هیزۆپ، چوارقورنە، ڕانیە، قەڵادزێ، چیای قەندیل”.هەر لە یەکەم ڕۆژی دەستپێکی ئەم قۆناغەدا، دوژمن بە چەکی کیمیایی گوندی وەرتێ لە دۆڵی بالیسانی بۆردومان کرد کە لە ئەنجامدا٢٢کەس شەهید بوون.لەو ئۆپەراسیۆنەدا بە گشتی ٥٢ گوند وێران بوون کە ٢٦٠٢ کەس لەو گوندانەدا دەژیان،سەرەتا دەستبەسەرکراوەکان بۆ ناحیەی تۆپزاوای کەرکووک و دواتریش بۆ بیابانەکانی باشووری عێراق گواسترانەوە.
‎قۆناغی ٨ و کۆتایی هێرشی ئەنفال لەبادینان
‎ ٢٨ ئاب تا ٦ ئەیلولی ١٩٨٨ ، ڕژێمی بەعس دوا قۆناغی پرۆسەی ئەنفالی ئەنجام دا و پەلاماری گوند و چیا و دۆڵەكانی ناوچەی “زاویتە، ئەتروش، ئامێدی..هتد”ی دا،بەعس بە چەكی كیمیایی گوندەكانی”بیگۆڤە، كانی ماسی..هتد”ی بۆردومان كرد. ئەنفالی هەشت، پاش وەستانی شەڕی هەشت ساڵەی نێوان ئێران و عێراق‌ ڕووی دا، بۆیە سپای عێراق بۆ ئەنفال كردنی ناوچەی بادینان دەستی واڵاتر بوو. ئەم شاڵاوە بە درێژایی ناوچەكانی “زاخۆ، ئامێدی، شێخان ‌و ئاكرێ”ی گرتەوە.
‎جینۆسایدی ئەنفال بوەهۆی لەناوبردنی٤٥٠٠گوند،لەگەڵ شوێن بزربونی٢٠٠٠٠٠مرۆڤی کورد،تێکدان و تەختکردنی شوێنە مێژوویی و بەرستگاکان (مزگەوت کڵێسە) و ناوەندەکانی خوێندن و تەندروستی.پەیڕەو کردنی سیاسەتی زەوی سوتاند، بە کیمیاباران و ژەهراویکردنی سەرچاوەکانی ئاو،هەڵوەشاندنەوەی شیرازەی کۆمەڵایەتی کۆمەڵگەی کوردی و بڵاوبوونەوەی هەندێ دیاردەی ناشایستە کە بە پێچەوانەی داب و نەریت و بەها کۆمەڵایەتییەکانی کۆمەڵگەی کورد بوو.

‎سەرچاوەكان:-
‎-ئەنفال و رەهەندە سۆسیۆلۆجیەكانی،ن/محەمەد رەئووف.
‎-لە دادگای باڵای تاوانەكانی عێراقەوە دۆسیەی ئەنفال ن/تەها سلێمان.
‎ -پەلامارە سەربازییەكانی ئەنفال لەهەشت قۆناغدا ن/عومەر مەحمەد
‎-ئەنفاڵی ڕەش, ن/ابوبەکر محمد حاجی(مەلا شاخی) ،چاپی یەكەم ٢٠٠٦ ‎-مەرگە ساتی ئەنفال،ن/زەمان عەبدە، چاپی دووەم٢٠١١