Home / مێژووى ئاینەکان / ئاینى ئیسلام / ژن له‌ ته‌فسیری مه‌لای گه‌وره‌دا

ژن له‌ ته‌فسیری مه‌لای گه‌وره‌دا

مەلای گەورە توانیویەتی لەژێر رۆشنایی ئایەتەكانی قورئانی پیرۆز بۆچوونی خۆی سەبارەت  بە  ژن بە شێوەیەكی جیاواز دەرببڕێت، ئه‌مه‌ بووه‌ته‌ مایه‌ی قه‌ڵسبوونی هاوچه‌رخانی

حەیدەر عەبدوڵڵا

مەلا محەممەدی كۆیی (1876_ 1943) ناسراو بە مەلای گەورە، زانا و دانا و شاعیر و حەكیم و ڕاڤەكاری قورئان و چاكساز و ڕەخنەگری سەردەمی خۆی. لە گاهێكدا دواكەوتوویی هەموو كڵاوڕۆژنەكانی داخستبوو، ئەو وەك هه‌یڤ دەرده‌كەوێت و تریفە ده‌دات، جەسوورانە دژی هەموو دابونەریتێكی گەنییو و پواو ده‌وەستێته‌وه‌، بوێرانە ڕەخنەی لە عەقڵی پاشكەوتوویی خەڵكی كورد گرتووە.
زۆر لەوانەی سەروكاریان لەگەڵ وێژەدا هەیە، شیعرەكانی مەلای گەورەیان لە بارەی ژن خوێندووەتەوە، دەزانن لەسەر دۆزی ژن چەندە كەسێكی  داكۆكیكار بووە. ئەمە بۆ شایەتی بەسە كە یەكەمین كەسبووە نەجیبەخانی كچی خۆی لە شاری كۆیە ناردووەتە قوتابخانە، بەم هەوڵوێستە ئاغا و شێخۆلكە و فەریكە مەلا لە مەلای گەورە دڕك ڕادەچن و بە قسە زۆر ئازاری دەدەن، كەچی مەلای گەورە لە وەڵامدا دەڵێت: ئەم كارەی من هیچ لەگەڵ ئایەت و فەرموودەدا تێك ناگیرێت و بگرە پشتگیریشیان دەكات، ئێوە گەر دەتانەوێت خودا لێتان ڕازی بێت، پێویستە كچەكانتان فێری خوێندەواری بكەن، چونكە هەموو گرفتەكانی كۆمەڵگە لە نەزانی و جەهلەوە سەرچاوە دەگرن، بە نموونە لە دیوانە شیعرییەكەی دەفەرمووێت:
بڵێن بە قەومی كوردان
دەستی من و دامێنیان
عەیبە بە حەققی یەزدان
ژن هێنان و تەڵاقدان
ژن زینەتی دنیایە،
ئەمانەتی خودایە
حەبیبی موستەفایە
قەڵاتن لە بۆ مێردان
ژنیش وەك موزەكەرە
عەینی ئەویش بەشەرە،
بۆ ئەوەی باشتر بە تێڕوانینی جەنابی مەلا محەممەدی كۆیی ئاشنابین، هاتووین تەفسیرەكەمان پشكنی و لە ژێر تیشكی ئایەتەكانی قورئان ئەوەندەی پێمان كرابێت و بۆمان لوا بێت، بیروبۆچوون و حیكمەت و قسە خۆشكڵەكانی جەنابی مامۆستای گەورەمان دەرهێناون.
ژن لە تەفسیری مەلای گەورەدا
ژن و میرات
َلِلنِّسَا‌‌و نَصِیبٌ مِّمَّا تَرَكَ الْوالِدَانِ ۆاڵاَقْرَبُونَ مِمَّا قَڵّ مِنْە أَوْ كَپرَ نَصِیباً مَّفْرُوچاً
مەلای گەورە لە تەفسیری ئەم ئایەتە دەڵێت “بۆ مێیان چ گەورە چ گچكە، چ بە هۆش، چ بێ‌ گۆش، بەشی هەیە لە ئەوەی دایك و باوك و خزمانی نزیك (تەرك)یان كردیە، مەڵێن ژن بۆ چییانە؟ (حەوائیج)ی (بەشەری) زۆرە، خۆتان ئەڵێن: عومری درێژ شەرم لەكەس ناكا، پیرییە، كوێرییە، دەردەدارییە، (عەوارز) زۆرە، ئەوانیش لە میرات وەرگرتن (موستەقیل)ن.”
ُیوصِیكُمُ اللّه فِی أَوْلادِكُمْ لِلژكَڕ مِپلُ حَڤ اڵاُنپییْنِ”.  “بۆ نێر بە قەدەر پشكی دوو مێ، مەسەلەن كوڕێك و دوو كچ، لە چوار دووی كوڕەكەیە، كچان یەكی یەك، (شەریعەت)ی (ئیسلامەت)ی وەك فیترەت (تەڕجیح)ی لای نێری بەسەر مێدا دەدا، وە بە (موقابیل)ی ئەوانەی (مەیل)ی مێیەتی (زیاد) دەكەن، وە عەرەبیش لەلایەك (عار)یان بە مێیە، لەلایەك مەلائیكە ئەكەنە (بەناتوڵڵا)، ئیجاب دەكا (جەنب)ی زكوڕەت (تەڕجیح) بدرێت لەسەر (جەنب)ی مێییەنەیی (مەعە ئەنەهو) ژن لە گەلێ‌ جیهەت (حیصە) مەندە، كە پیاو لەو (جیهەت)ە، بێ‌ بەشە. ماڵی پیاو بۆ كێیە؟ هەر بۆ ژنان نییە؟”.
ژن و هەڵسەوكەوتی باش
“وعَاشِرُوهنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِن كرهتُمُوهنَّ فَعَسَی أَن تَكْرَەواْ شَیْئاً ویجْعَل اللّە فِیه خَیْراً كَپیراً”. ” گوزەران  لەگەل ژنان بكەن بەخۆشی، لە دنیا لەوە خۆشتر نییە كە ژن و مێرد لەگەڵ یەك ڕێك و پێك بن، یەكتریان خۆش بوێی، یەكتریان لا بە حورمەت بێت، لەكەموكورتی یەك ببوورن، لام وایە، (ئینسان) لە دەرەوە هەر غەمێكی هەبێ، كە هاتەوە لەناو چوار دیواری خۆی، لە گەڵ ماڵ و منداڵی بە (صوحبەت) و بە (ئولفەت) ڕایان بوارد، هیچ (كەدەڕ)ی لە دڵدا نامێنێ‌. (خولاصە)، خۆشی خۆشی عائیلەیە و ناخۆشی ناخۆشی عائیلەیە.  ئەگەر (صوحبەت) و (موعاشەرە)ی ئەوانتان لا ناخۆش بوو، هەروا بە مەیلی دڵ بێ‌ مەیل بوون، لەگەڵێان (تەحەكووم) لە خۆتان بكەن، پێ‌ لە (نەفس)ی خۆتان بنێن و دەری مەخەن. گەلێ‌ شت وایە ئینسان پێی ناخۆشە، (مەعە ئەننەهو) كە كردی خێری لێ‌ دەبینی، نزیكە ئەوە وابێ‌. گەلێكمان دیت لە ژنە نەویستەكەی گەلێ‌ خێری زیاتر دیت لە ژنە خۆشەویستەكەی، یان ژنێكی (كڕ)هاندووە، دوایی گەلێ‌ چاكەی لێ‌ دیوە”
ژن و مارەیی
لە بەرگی دووەم لاپەڕە (93)ی تەفسیرەكەی دا دەفەرمووێت ” ئایا مارەیی گران بێ‌ باشە؟ یا سووك؟ من لام وایە بە (ئەتوار) و (ئەحوال) دەگۆڕێت، وەك (سابیقەن عەرزم) كردن، گەلێك كەسم دیتوە لەبەر زۆری مارەیی نەبوایە ژنەكەی تەڵاق دەدا، هەر بۆیە ژنانی كورد دەڵێن: “مارەیی كۆڵەگەی ناوماڵە” ئەگەر ئەم ترسە نەبێت مارەیی تا چاكتر بێت باشترە، بۆیە حەزرەتی ئیمامی عومەر پاش (تەقەڕور)ی ئیسلام (تەئەدوب)ی عەرەب بە ئادابی دین نەهی (موغالات)ی (مەهر)ی فەرموو، ئەگەرچی دەڵێن پیرەژنێك (ئیعتیراز)ی لێ گرت، ئەویش (ئیعتیڕافی)ی بە (قصور)ی خۆی كرد، بەڵام نەهی عومەر (موافیق)ی حاڵ و وەخت بووە” .
دۆست گرتن
“ولا مُتَّخِژی أَخْدَانٍ”. مەلا گەورە لە تەفسیری ئەم ئایەت دەفەرمووێت ” كەی نێر و مێ دەبنە دۆستی ڕاستی بێ‌ مەیلی خیانەت، ئەحواڵی بەشەر لە سایەی غەریبان زۆر گۆڕاوە، دەبینی ژنێ قۆڵی لە قۆڵی دۆستێ‌ هەڵكێشاوە، مێردەكەشی بە دوایاندا دەڕوا، گەلێ‌ مەسڕوڕ و مەمنوونە، شەرقیش گەلێ‌ كەیفیان بەم نەوعە دۆستە دێت، كەسێ‌ تەماشای جەڕائید و موجەلات بكات دەبینی لە رووی دۆستی چ (فەزائیح) دەقەموێ‌، چۆن ئینسانی غەیور و بە نامووس حەز دەكات ژنی تەنها بۆ خۆی بێت، وەك كابرای خۆشناو بە ژنی خۆی دەگوت: فاتێ‌ خۆزیا خۆزیا بە تەنێم ئی خۆ بای!
ژنیش حەز دەكات پیاو بەتەنێ‌ ئی خۆی بێ، هەردوولا عەفیف بن، چاو لەدەر نەبن، ئەوسا بە سەلامەتی رائەبوێرن (مەقاسید)ی (ئیزدیواج) بەجێ‌ دەگەیەنن.
ژن و چاك و پیر
مەلای گەورە لەبارەی هاتووچووی ژنان  بۆ سەر گۆڕی چاك و پیران دەڵێت: بە (عمووم)ی لە وڵاتی ئێمە چەند و چاك و پیر هەن: (ئۆمەرمەندان، خاڵخاڵان،  مامۆستا كەرەم، چاكی زایەری، مەلا مرادی، چنارۆك، حاجی ڕەسوول). ژنان بۆ ئاوس بوون دەچنە سەریان زیارەتیان دەكەن، گسك و جەرگوناو و درك و سەروپێیان بۆ دەكەنە خێر. بۆ (حاجی ڕەسووڵ) شەرتە ژنەكە لە دوور دابەزێت، بەبێ‌ دەرپێ‌ ڕوو لە (مەڕقەد) بكات و بە غار بچێ‌ و بڵێ‌: (حاجی ڕەسووڵ لە گوڕ هاتم، بۆ كوڕ هاتم). بەعزێكیان دەبێ‌ ژنەكە حەوتجار بەولا و بەولای قەبرەكە (صەفا)، بە لینگی رووت بازدا، هەی كاكی خۆم لە ناو قەبرەكە (صەفا) دەكەیت ! ئینجا ئەگەر ئاوس بوو كوڕی بوو، دەڵێ‌: ئەو زاتە پێی كەرەم كردیمە، ئەگەر زێدە موسڵمان بێ‌ دەڵێ‌: “خوا بە تكای ئەو زاتە موبارەكە پێی بەخشیوین”
(ئیعتیقاد)ی (ئەنام) دەرهەق بە شێخ و ئەولیای مردی و زیندی زۆر بە قووەتە، (عەلی ئەفەندی) هەولێری لە (سراج السالكین) دەڵێ‌ “شێخ حیسامەدین رۆژێ‌ بە دەروێش حەسەنی وت: ژنەكەت ئاوسە، حەملەكەی كچە، ئەوە زەكەرێكمان پێوە چەسپاند، واتا: كردمانە كوڕ”. (سبحان اللە!) ئەوە (فەوقە شیرك)ە! خوا بەكچی  (خەلق) كردبوو شێخ كردی بە كوڕ!
مەكری ژنان
لە باسی چیرۆكی خۆشەویستی نێوان یوسف و زولەیخا، حیكایەتێك دەگێرێتەوە.” زاتی ئەدیب و لەبیب خەریك دەبێ‌ شار بەشار، دێ بە دێ دەگەڕێ‌، مەكری ژنان دەنووسێتەوە، رۆژێ‌ لە رۆژان ئێوارە، رۆژ لە زەردانە، رێی دەكەوێتە ماڵی كوێخوای، خاوەنی ماڵ لەوێ‌ نابێت، ژنەكە زۆر چاك بەخێری دەهێنی، خواردنی باشی بۆ دروست دەكات، دوای عیشا میرزا كتێبی جەلبەندی دێنێتە دەر، تەماشای دەكات، خانم دەڵێ: قوربان ئەمە چییە؟ دەڵێ‌: ئەمە كتێبی مەكری ژنانە، عومرێكە خەریكم گەلێك مەكریانم كۆ كردیتەوە، خانم دەڵێ‌: كاكە لەوە گەڕێ‌، زل لە كادینی هەڵدەبژێردرێ‌؟ قەترە لە (بەحر) ناژمێردرێ‌! كابرا دەڵێ‌: تازە تا (نیهایەت)ی عومرم دەستی لێ‌ هەڵناگرم، ژنەكە (سكووت) دەكات، دوای چەند دەقیقەیەك خانم دەست دەكات بە (غەنج) و (دەلال) و قسەی بەناز و نوز و ناسك  بۆ (كاتب)، نەزەری (جەلب) دەكا، دڵی دەڕفێنێ‌، ئەویش (بیلموقابل) (ئەشعار)ی (غەڕام)ی دەخوێنێتەوە، نیهایەت ئیش لە (كینایەت)دەردەچێ‌ و دەكەوێتە (باب)ی (صەڕاحەت)، خانم ئەفەندی دەهێنێتە سەما، لەو وەختە تەق تەق لە دەرگا دەدرێت، ئەمان ئەوە كێییە؟ (لاشەك)ە مێردی ئەو ئافرەتەیە.  ئەفەندی مشەوەش دەبێ‌، چی بكەم؟ صندووقێك لەوێ‌ دەبێت دەیخاتە نێو صندووقەكە، دەرگەی قفڵ دەدا، دەچێ‌ دەرگە لە مێردێ‌ دەكاتەوە، دەس لە ملانی دەبێ‌، ئەمان بۆ وا درەنگ هاتییەوە؟ ئاە گەر ئێستا نەهاتبایەوە، (عوشرەت)ی خۆشم دەكرد، بە كەیف ئەمشەو ڕامدەبوارد،! مێردەكە وتی: لەگەڵ كێ؟ وتی : لەگەڵ مێوانێكی (ئەدیب) و (مەحبووب) و (لەبیب) شیرین و ناسك و نازدار خەریكی دەست لە ملان بووین، تۆ لە دەرگات دا، ئەمان كو وا دەبێ؟ كابرا ئاگری غەزەبی هاتە چۆش، چی لێهات ئەو میوانە خائینە، بێ‌ ئەمەكە، بۆ كوێ‌ چوو؟ وتی: ئەوە لە نێو صندووق دایە، صندووقەكەم لەسەر كلیل دایە، كوا كلیل؟ ئەوەتە، ئا بدە! ها وەربگرە. كابرای ئەفەندی نێو صندووق دەلەرزێ‌ و دڵەكوتە دەگرێت، لە ترسان خەریكە بەخۆیدا بمێزێت. پیاوەكە كلیل وەردەگرێ‌ و ژنەكە لە هەراو چەپڵە دەدا و دەڵێ: دۆڕاندت، دۆڕاندت، خەی خەی دۆڕاندت، نەتگوت لە بیرمە! پیاوەكە سست بوو، كلیلی بە عارد دادا و وتی: دەك بەڵات لەخۆت و مەكرت دا! تومەز لەگرۆیان كردبوو، (ئەننەهو)و بەو درۆیە بە نەوعێ‌ ڕقی مێردی هێنایە جۆش ، هۆش و گۆشی نەما، لەخۆی بێئاگا و خەبەر بوو، كلیلی وەرگرت نەی وت لە بیرمە، ژنەكە بە قاقا پێكەنی و ئەفەندی ناو صندووق كەوتە بەحری (حیرەت)، ئەمە چ (حیلە)ێ بوو؟ ئەمە چ مەكرێ‌ بوو؟ مێردەكە جلی گۆڕی و چوو بۆلای (قەدەمخانە). خانم میرزای هێنایە دەر، وتی: ئەی سەییدی سەروەر، ئەو مەكرەش بنووسە لەناو دەفتەر. وتی: تۆبە حاشا، قەڵەم و ئەدەوات دەشكێنم، كتێبەكەش دەسووتێنم!”
ژن و حەیا و حورمەت
جەنای مەلای گەورە لە بەرگی (8)ی تەفیسیری سوڕەتی (أحزاب) لەبارەی ژنانەوە دەڵێت “ئەو نیسبەتەی لە بەینی ژن و مێرد دایە، ئەو بێ‌ پەردە و (حیجاب)ە لەبەینی كچ و باب دا نییە، كچ هەرچەند لە (غایەت)ی فەزڵا و زەكا و شەڕافەت دابێ‌، بۆ بابی نابێتە (مەحەلی ئەسرار)، ژن شووشەی نامووسە، پاوانی ئینسانی بە غیرەت و مەردە، ئیحتیڕام و (حیفز)ی نامووس و عەرزی ئینسانی لەسەر ژن لە (ئەتم) و (ئەهەم)ی واجباتە، وەكەزا سیڕ پۆشینی زۆر (موهیمە)” .
ئیسلام و ژن و مێرد
لەبارەی شەریعەت و ژن و مێرد دەڵێت ” لام  وایە، ئەوەی شەریعەی ئیسلامی دەیەوێت (ئیجرا) كرابایە، ژنی بێ مێرد، مێردی بێ‌ ژن نەدەمایەوە، دەیوسی و قاحپەیی و (مەنكووب)ی نەدەما، ژن بەو (نەوع)ە لە (حەدد) دەرنەدەچوون، ڕەسووڵ (د.خ) بێوەژنە گەورە گەورەكانی دهەێنان، دەیتوانی كه‌ كچی ناسك و نازدارە هینابای. جوو و ئەورووپایی (تەعن) لە زۆر ژنی پێغەمبەر دەدەن، بەین بەین ئەو قسانە نوێ‌ دەكەنەوە، ئێمە لەبەر دین نەبێ‌ دەتوانین (تەعن)ی وایان لێ‌ بدەین جەرگیان ببڕین، (لاكین) ڕسوولوڵڵا خۆی (مانیعە)”.
ژن و دوو فاقەیی
مەلای گەورە لەبەرگی (10)یەمی تەفسیرەكە بەم شێوەیە حیكایەتێكی ژیانی خۆی دەگەڕێتەوە ” منداڵ بووم، لە عومەری هەشت نۆ ساڵی ، زستانەكی كچی شێخ )نەبی قوتبی ماویلی)، لە ماڵی ئێمە بوو، ئەو زستانە نەیان هێشت بچمەوە ناو ماڵ، كچی شێخی دەیفەرموو: نەزەری حەڕامە، بەعزە شیوی نەدەخوارد، ئەی وت:  شكم لە حەڵاڵی ماڵی ئێوە نییە، (لاكین) دەترسم (بەقال)ەكەی روونی لێ‌ دەكڕن بە زەریفی تەرازووەكەی خاوێن نەكاتەو، رۆنەكە كەم و زێدەیی تیا بێت و حەڕام بێ. خولاسە بەو نەوعە (تەكەلوفات)ی زۆر بوو، زۆر (عەزاب)ی عائیلەی دا، لە (ئەواخیر)ی زستان، تەشریفی بەدوای  قەتارچییەكی خۆیان كەوت، بە جارێ‌ تەرازووی تێكدا!
ئەنجام:
لە ئەنجامدا دەكرێت‌ ئەم خاڵانەی خوارەوە بخەینە ڕوو:
1- مەلای گەورە توانیویەتی لەژێر رۆشنایی ئایەتەكانی قورئانی پیرۆز بۆچوونی خۆی سەبارەت  بە  ژن بە شێوەیەكی جیاواز دەرببڕێت، ئه‌مه‌ بووه‌ته‌ مایه‌ی قه‌ڵسبوونی هاوچه‌رخانی.
2- ژنان هان دەدات واز لە خوڕافە بهێنن و خۆیان دووربگرن لە كاری ناشیاو و هیچ.
3- ژن و مێرد دنە دەدات لەگەڵ یەك باش و تەبابن، گەر وانەبوون هیچ شتێك سوودی نابێت، ژیان هه‌ر له‌ژێر ساباتی هاوژینیی به‌هره‌ ده‌دات.
4- وەك ئاشكرایە مەلای گەورە بۆ تەفسیری قورئان بەسەرهاتی خۆی و خەڵك و نوكتە و ڕووداوەكانی ژیان دەهێنێتەوە، هەروەك لەم چەند پەڕەگرافەی سەرەوە لەبارەی ژنان ئەمە بە جوانی دەردەكەوێت.
5- بە شێوەیەكی كراوە باسی ژن دەكات، لەكاتێكدا موفەسیرەكانی دیكەی قورئان بە شەرمەوە لەم باسانە دەدوێن.
ئەم تەفسیرەی مەلای گەورە نەك تەنیا لەبارەی ژن، بەڵكوو دەشێ‌ لە هەموو بوارەكانی دیكەش سوودی لێ وەربگیرێت.
سەرچاوە:
تەفسیری كوردی لە كەلامی خوداوەندی، مەلای گەورەی كۆیی، بەرگی (1-2-3-4-5-6-7-8-9-10) ساڵی 2009ز.

About گۆران حكيم

https://www.facebook.com/goran.hakem.5

Check Also

پەیمان شکێنی جوولەکەکانی مەدینە بەرانبەر پێغەمبەری خواﷺ

{بنی قینقاع، بنی النضير، بنی القریظە} بەنموونە ئامادەکردنی: ئەحمەد سەباح بەشی یەکەم: بنی قینقاع      …