‎پێشەوا قازی محمد

‎عەمار خالد یوسف
‎قۆناغی چوار-بەشی مێژوو
‎زانكۆی سۆران
‎قازی محمد (١٨٩٣-١٩٤٧): پاڵەوانی ماف و چارەی خۆنووسینی کورد
‎قازی محەممەد، سەرکردەیەکی دیاری ئایینی و سیاسیی کورد، جێپەنجەیەکی نەسڕاوەی لەسەر مێژووی کوردستان و خەبات بۆ ماف و چارەی خۆنووسینی کورد بەجێهێشت. قازی محەممەد لە 1ی ئایاری ساڵی 1893 لە ناوچەی موکریان لە کوردستان لە دایک بووە، لە پاشخانێکی ئیمتیازداردا گەورە بووە، بە هەستێکی قووڵی شوناس و پێزانینێکی قووڵ بۆ ڕەگ و ڕیشەی کولتووری خۆی. پەروەردەکردنی پەیوەندییەکی بەهێزی بە تێکۆشانی گەلەکەیەوە چ لە بابەتی ئایینی و چ لە بابەتی عەلمانی و هاوسۆزییەکی قووڵی بۆ جەماوەری کورد چاند.
‎قازی محەممەد خوێندنێکی نەریتی کوردی وەرگرت کە بابەتی ئایینی و عەلمانی لەخۆگرتبوو، زەمینەی داڕشت بۆ داهاتووی خۆی وەک سەرکردە و داکۆکیکار لە مافەکانی کورد. تێگەیشتنی لە پرسی کورد لە ماوەی ساڵانی ١٩٣٠دا زیاتر بەرفراوانتر بوو، لە ڕێگەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ پارتی ‘خیۆبون’ لە سوریا، ئەمەش هەستی بەرپرسیارێتی لە بەرامبەر کۆمەڵگەی فراوانتری کورد قووڵتر کرد. ئەم ئەزموونە بناغەی بەشدارییە سیاسییەکانی داهاتووی دانا و وەک کەسایەتییەکی دیار لە خەباتی بەردەوامی مافەکانی کورد و چارەنووسی کورد لە کوردستانی گەورەدا پێگەی دا.
‎قازی محەممەد لە ساڵی ١٩٤٦ بوو بە سەرۆک کۆماری مەهاباد، کە دەوڵەتێکی کورتخایەنی کوردە و لە لایەن سۆڤیەت پاڵپشتی دەکرا. لە ماوەی سەرۆکایەتییەکەیدا ماندوونەناسانە کاری بۆ پێشخستنی دۆزی ئۆتۆنۆمی و خۆبەڕێوەبەریی کورد کردووە. سەرکردایەتی و دیدگای ئەو ئیلهامبەخش بوو بۆ هیوا و خۆڕاگری لای گەلی کورد، بەو پێیەی هەوڵی دامەزراندنی کۆمەڵگەیەکی دادپەروەر و دادپەروەرانەی دەدا کە ماف و شوناسی کولتووری کورد تێیدا ڕێز لێبگیرێت و بپارێزرێت.

‎بەداخەوە لە ٣١ی ئازاری ١٩٤٧دا، دوای دادگایییەکی ساختە، قازی محەممەد لەگەڵ چەند سەرکردە و چەکدارێکی کورد، لە گۆڕەپانی ‘چار چرا’ی شاری مێهاباد، چارەنووسێکی دڵتەزێنیان بەخۆوە بینی. لەسێدارەدانی ئەو، بیرهێنانەوەی توند بوو بۆ ئەو تەحەددای و قوربانیدانانەی کە ڕووبەڕووی ئەو کەسانە بووەوە کە بوێریان هەبوو تەحەدای دۆخی ئێستا بکەن و داکۆکی لە مافەکانی گەلەکەیان بکەن.
‎میراتی قازی محەممەد تا ئەمڕۆش بەردەوامە لە دەنگدانەوە و وەک سەرچاوەی ئیلهام بۆ گەلی کورد و هێمای خۆڕاگری و ئیرادە لە بەرامبەر ناخۆشیەکاندا خزمەت دەکات. پابەندبوونی بێ چەواشەکاری بە دۆزی کورد و دیدگای بۆ کوردستانێکی ئازاد و شکۆمەند وەک چرایەکی ڕێنوێنی بۆ نەوەکانی داهاتوو دەمێنێتەوە.
‎لە کۆتاییدا ژیان و میراتی قازی محەممەد نموونەی خەباتی هەمیشەیی بۆ ماف و چارەنووسی کوردە. سەرکردایەتی و داکۆکی و فیداکارییەکەی جێپەنجەیەکی نەسڕاوەی لەسەر مێژووی کوردستان بەجێهێشتووە، ئیلهامبەخشی هیوا و خۆڕاگری لای گەلی کورد بووە. لە کاتێکدا بیر لە ژیان و بەشدارییەکانی دەکەینەوە، با ڕێز لە یادی ئەو بگرین بە بەردەوامبوون لە کارکردن بۆ ئایندەیەککە گەلی کورد بتوانێت بە ئازادی و کەرامەت و ئاشتی بژی.
‎کۆماری مەهاباد دەوڵەتێکی کورتخایەنی خۆبەڕێوەبەری کورد بوو لە ئێرانی ئێستا، لە ٢٢ی ڕێبەندان تا ١٥ی کانوونی دووەمی ١٩٤٦.هەروەها بە کۆماری کوردستان ناودەبرا و دەوڵەتێکی بوکەڵەیی یەکێتی سۆڤیەت بوو. کۆماری مەهاباد ئامانجی دابینکردنی ئۆتۆنۆمی بۆ کوردانی ئێران لە چوارچێوەی دەوڵەتی ئێران بوو. بەڵام حکوومەتی ئێران بزووتنەوەی نەتەوەیی کوردی لەتک کرد و قازی محەمەد، سەرۆکی کۆماری مەهاباد، لە لایەن دادگای نیزامیی ئێرانەوە حوکمی ئێعدامی بەسەردا و لە مەیدانی چوارچیرەی ناوەندی شاری مەهاباد لە 30ی ئاداری 2017 هەڵواسرا. 1947. بەشدارییەکانی کۆماری مەهاباد و قازی محەممەد لە بزووتنەوەی ناسیۆنالیستی کورددا گرنگییەکی مێژوویییان بەردەوامە و میراتەکەی وەک ڕێبەرێکی ناسیۆنالیست و ئایینی وەک بەشێکی گرنگی مێژووی کورد و خەبات بۆ ماف و ئۆتۆنۆمی کورد لە چوارچێوەی ئێراندا دەمێنێتەوە .

‎سەرچاوەكان
‎١-خزمەتکاری گەل و نیشتمان : قازی محمد ، کۆماری کوردستان)
‎وەرگیراوه لە نێچیروان حمید قاجری
‎٢-دەقی دادگاییکردنی پێشەوا قازی محەممەد و سەدر و سەیفی قازی / ئامادەکردنی بەدرەدین ساڵح / وەرگێڕاوی بەڵگەکانی نووسراوە سەروان کەیومەرس ساڵح / ھەولێر ٢٠٠١
‎٣-دراسات حول القضية الكردية ومستقبل العراق) للمؤلف: د.منذر الفضل.