پێشەوا قازی موحەممەد لەبەردەم ویژدانی مێژوودا

د . كه‌یوان ئازاد

(مێژوو) ئەو زانستەیە، كە ڕووداوەكانی ڕابردوو وەك خۆی و بێ زیاد و كەم دەگێڕێتەوە. كاتێكیش هەر تۆماری هەر ڕووداوێكی مێژوویی زیاد و كەمی پێوە كرا، ئەوە جێگای گومان نییە، كە لە زانستی مێژوو بەدەرە و دەچێتە خانەیەكی ترەوە، چونكە هیچ تۆمارێك ناچێتە خانەی زانستی مێژووەوە پشت ئەستوور نەبێت بە چەندین بەڵگەی سەلمێنراوی مێژوویی. ئەم بوارەشیان كەمترین تۆمارەكانی مێژووی بەخۆوە گرتووە و كەمترین كاری لەسەر كراوە. بە پێچەوانەوە ئەوەوە تۆماری ئەو ڕووداوانەی تری مێژوو ناچنە ئەو خانە زانستییەوە، بەڵكو وەك كۆمەڵێك بیرەوەری یان بەسەرهات و ڕووداوی ساكار ئاسایی دەمێننەوە. هەر لێرەوەش مێژوو لای بەشێكی زۆری كۆمەڵانی خەڵك دەبێتە تۆماری كۆمەڵە ڕووداوێكی دروستكراو یان هەڵبستراو و پێداهەڵدراو.
یەكێك لە باس و ڕووداوانەی مێژوو هەنووكەش لە نێوان گێڕانەوە و زانستی مێژوودا گیری كردووە و ساڵانە زیاد و كەمی پێوە دەكرێت، ژیان و كەسایەتی یەكەمین سەرۆك كۆماری كوردستان (پێشەوا قازی موحەممەد)ە. ئەوەش بەوەی كۆمەڵێك زیاد لە گەورەیی خۆیی یان بوونی خۆی زیادەڕۆییان پێوە كردووە، كۆمەڵێكی تر خستویانەتە بەر ڕەخنە! بەشێكی ئەو گێڕانەوە و تۆمارانەش بێ بەڵگە و لە دیدێكی بیرەوەری یان قسەی وەرگیراوی كەسێكەوە سەرچاوەیان گرتووە. ئەو تۆمارانەش باش بووبن یان خراپ زیانیان بە واقیعیەتی كەسایەتی ئەو پێشەوا بەرزەی كورد گەیاندووە. لێرەوە بۆ ئەوەی پێناسەیەكی زانستی بۆ كەسایەتی ئەو پێشەوایەكی كورد بكەین، لە (سێ) ڕوانگەی زانستییەوە لە دەرگای ئەو كەسایەتییە دەدەین. ئەوەش لە پەراوێزی (62)مین ساڵیادی لە سێدارەدان و شەهیدبوونی ئەو پێشەوا بەرزەی كورد دا.
1.كەسایەتی پێشەوا:- (قازی موحەممەد كوڕی قازی عەلی) لە (11ی گوڵانی2600كوردی) بەرامبەر بە (1ی مایس1900زایینی) لە شاری مەهابادی مەڵبەندی ناوچەی موكریانی لە كوردستانی خۆرهەڵات لەدایك بووە. باوكی (قازی عەلی) مامۆستایەك و زانایەكی ئایینی ناسراوی سەردەمەكەی بوو، كە كوڕەكەی لە لای ئەو خوێندنی ئایینی تەواو كرد و لەسەر دەستی ئەو مۆڵەتی وەرگرت. ئەوەش بەو مانایەی لە خێزان و بنەماڵەیەكی دیار و ئایینی ناسراوی ناوچەی موكریان پەروەردە و فێركرا. لە تەمەنی (23)ساڵی واتە لە ساڵی (1923ز) و لە دوا ساڵەكانی تەمەنی دەسەڵاتدارێتی دەوڵەتی قاجاریدا، بووە بەرپرسی كارگێڕی و ڕۆشنبیری ئەوقافی شاری مەهاباد و تا ساڵی (1925) لەو پۆستەدا مایەوە. لابردنیشی لەو پۆستە لە لایەك بۆ ئەو كودەتایە گەڕایەوە، كە (ڕەزا خان)ی وەزیری جەنگی دەوڵەتی قاجاری لە (ئەحمەد خانی قاجار)ی دوایەمین پادشای ئەو دەوڵەتەی كرد( ). لە لایەكی ترەوە بۆ كۆچی دوایی مامی (میرزا ئەلحەسەنی سەیفولقوزات) گەڕایەوە، كە چوونە شوێنی مامی و كرایە بەرپرسی ئەوقافی شاری مەهاباد و دادوەری شارەكە. لە (25ی گەلاوێژی2645كوردی) بەرامبەر بە (16ی ئابی1945زایینی) بەهۆی داواكاری زۆربەی ئەندامانی دامەزرێنەری (حیزبی دیموكراتی كوردستان)ەوە، كرایە سكرتێری ئەو حیزبە. لە (2ی رێبەندانی2646كوردی) بەرامبەر بە (22ی كانونی دووەمی1946زایینی) بووە یەكەمین سەرۆك كۆماری كوردستان( ). بەوەش پێشەوا لە ماوەی (46) ساڵی تەمەنیدا چەندین پۆستی یەك لە دوایەكی بڕی. هەر یەكیش لەو پۆستانە بۆ كات و سەردمی خۆی گەورە و بایەخدار بوو. ئەوەش دەرخەرێكی ڕاستەقینەی كەسایەتی پێشەوا بوو. بە تایبەت بوونی زانایەكی ئایینی بە سكرتێری پارتێكی دیموكراتی لایەنگری یەكێتی سۆڤیەت، كە ڕابەڕایەتی بەرەی سۆشیالیستی بۆ ئەو سەردەمە بۆ (45)ساڵی دواتر كرد.
2. سیستەمی سیاسی كۆمار:- بوونی پێشەوا بە سەرۆك كۆماری كوردستان لە سەردەمێكدا بوو، كە لە سەراپای ڕووی زەوی بە (كۆمارەكانی یەكێتی سۆڤیەت) تەنیا (37) دەوڵەتی كۆماری هەبوون. بەمەش (كۆماری كوردستان)، بووە (35)مین كۆمار و (پێشەوا قازی موحەممەد)یش بووە (35)مین سەرۆك كۆماری جیهان بوو. لە تەواوی كیشوەری ئاسیاشدا بەدەر لە (كۆمارەكانی یەكێتی سۆڤیەت) تەنیا (پێنج) سیستەمی كۆماری هەبوون. ئەوانیش هەریەك لە كۆمارەكانی (توركیا، لوبنان، كۆریای باشوور، ئەندونیسیا، میللی ئازەربایجان) بووە (شەشەمین) سیستەمی سیاسی كۆمار، بۆیە چ خودی ناوچەی موكریان و چ خودی پێشەوا بوونە دوان لە پێشەواكانی ئەو سیستەمە لە جیهان و ناوچەكە. هەروەها جگە لە (كۆمارەكانی یەكیتی سۆڤیەت)، كە دوای سەركەوتنی شۆڕشی بەلشەویك لە مانگی (تشرینی یەكەم)ی ساڵی (1917ز) دامەزرا و (كۆماری توركیا)ش لە ساڵی (1923ز) دامەزرا، هەریەك لە (كۆماری لوبنان) لە ساڵی (1943ز) و هەردوو كۆمارەكانی (كۆریای باشوور و ئەندونیسیا) لە ساڵی (1945ز) دامەزران( ). گەورەی پێشەواش لەوەدا بوو، كە بووە سەرۆكی كۆمارێك بۆ (10%) ی كۆی ڕووبەری خاكی كوردستانی خۆرهەڵات بوو. ئەمەو جگە لەوەی (90%) دانیشتوانی كۆمار و (95) دانیشتوانی كوردستان نەخوێنەوار و گوندنشین بوون( ). ئەمەو جگە لە هەموو ئەوانەش بە درێژایی مێژووی كورد، ئەوەش یەكەمین سەرۆك كۆماری بوو، ئەویش دوای (330) ڕۆژ سەرۆك كۆماری، شەهید كرا.
3. شارەزابوون لە زمانە بیانییەكاندا:- پێدەچێت بە هەڵەدا نەچین و زۆر زانستی بێت، كە بڵێین، پێشەوا یەكەمین سەرۆك كۆماری سەردەمەكەی و بگرە ئێستاش بێت، زۆرترین زمانی بیانی زانیبێت. ئەوەش بەوەی تا ئاستێكی سەرباری زمانی زگماگی خۆی (كوردی) زۆرباش، شارەزایی زمانەكانی (عەرەبی و فارسی و توركی و ئازەری و ڕووسی و ئینگلیزی) بوو. تا ڕادەیەك شارەزای زمانەكانی (فەڕەنسی و ئەڵمانی)بوو. گەورەیی ئەو شارەزاییەش لەوەدا بوو، كە ئەو زۆر باشتر لە پادشای ئێران (موحەممەد ڕەزای پەهلەوی)، كە تەنیا زمانەكانی (فارسی و ئینگلیزی) دەزانی، وە هەر یەك لە سەرۆك كۆمارەكانی میللی ئازەربایجان زمانەكانی (فارسی و ئازەری) و سەرۆك كۆماری ئازەربایجانی سۆڤیەتیش زمانەكانی (ئازەری و ڕووسی) دەزانی. ئەو (سێ) سەرۆكەش ئەوانە بوون، كە پێویست بوو پێشەوا لە كاتی خۆیدا بۆ لایان بگەڕێتەوە. كەواتە بەم پێوەرەش سەرباری ئەوەی سەرقافلەی ناوچەكە بوو، بەڵكو سەرقافڵەی جیهانیش بوو( )، بەڵام خاڵی گرنگ ئەوە بوو، كە لەو كۆمارەی پێشەوا سەرۆكی بوو، لەوەدا بوو زۆربەی هەرە زۆری نەخوێنەوار و پابەندی سیستەمی هۆزایەتی بوون. بۆ نمونە لە ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی كۆماردا بۆ هەر (100هەزار)كەس (1) پزیشك و بۆ هەر (10هەزار) كەس (1) مامۆستا هەبوو. كۆمەڵگاش (90%) بە سەرەتایترین شێواز سەرقال َی كشتوكاڵ و ئاژەڵداری بوون و تەنیا (10%)سەرقاڵی كاری پیشەی دەست و بازار و بازرگانی بوون. هەروەها (78%) زەوییەكانی كۆمار بە دەست خاوەن موڵك و دەرەبەگەكان و تەنیا (22%) بە دەست دەوڵەت و مامۆستای ئایینی و جوتیارەوە بوو( ). بەمەش یەكەم سەرۆك كۆماری كورد و یەكەم سەرۆك كۆماری زمانزانی جیهانی لە مێژوودا، سەرۆكی كۆمەڵگایەكی تەواو كشتوكاڵی و هۆزایەتی و نەخوێنەوار بوو، بۆیە زۆر باشیش بوو لەو ماوە كەمەدا دەسەڵاتی كۆماری بۆ بەڕٍێوەچوو.
كەواتە كورد لە سەردەمی كۆماردا ئەو نەتەوەیە بوو، كە پێشەواكەی لە هەموو بەرپرسان و ئەندامەكانی خوێنەوارتر و لە هەمووشیان گیان فیدا و قوربانیدەرەتر بوو. ئەوەش بەوەی وەك یەكەمین سەرۆك كۆماری كوردستان، پێش ئەندامەكانی كەوت لە خەبات و قوربانیداندا. قوربانییەكەشی چوونە بەر پەتی سێدارەی دوژمن بوو لە گۆڕەپانی (چوار چرا)ی شاری مەهاباد. لەو شوێنەی بۆ یەكەمی جار بانگەشەی كۆماری تێدا كرا و ئاڵای كوردستانی تێدا هەڵكرا. دواتر یەكەمین وتاری وەك سەرۆك كۆمار لێ خوێندەوە. ئەوەش لەبەرەبەیانی (10ی خاكە لێوەی 2647كوردی) بەرامبەر بە (31ی ئازاری1947زایینی) بوو، لەگەڵ هەردوو كەسایەتی بنەماڵەكەی (موحەممەد حوسێنە خانی سەیفی قازی)ی ئامۆزای و وەزیری جەنگی كۆمار و (سەدی قازی) برای نوێنەری شاری مەهاباد لە ئەنجومەنی نیشتمانی ئێران( )، بۆیە هەڵە نییە گەر بڵێین ئەو خەسڵەتەش هۆكارێكی گرنگی نەمری كۆماری كوردستان بوو. واتە سەرباری ئەو هەموو شاڵاوە داگیركارییە بۆ سەر خاكی كوردستان و پیادەكردنی سەدان سیاسەتی ڕاگواستن و چەوسانەوە، هەنوكەش نەتەوەیی كورد درێژە بە ژیانی ئاسایی خۆی دەدات و ململانێ لەگەڵ كاروانی پێشكەوتن دەكات، بۆیە لە دوا پەیڤدا دەبێت بڵێین ‌‌ سڵاو بۆ ئەو كەسایەتییەی بە زەحمەت لە بیری زۆربەی تاكەكانی كوردا زیندووە، كە نەدەبوا وا بوایە‘‘.

.علی اصغر شمیم: ایران در دورە سلگنت قاجار، چاپ یازدەهم، مۆسسە انتشارات مدبر-تهران، ایران، 1384ه.ق، ص655، د.كمال مڤهر احمد: دراسات فی تاریخ ایران الحدیپ و المعاصر، الگبعە الاولی، بغداد، العراق، 1985م، ص103.
. بۆ ئەم مەبەستە، بڕوانە: ((حەمید ڕٍەزا جەلالی پوور: قازی محەمەد، وەڕگێڕانی: ئەحمەدی وەرتێ، چاپی یەكەم، ئینتشاراتی تەوكلی-تاران، ئێران،1383هەتاوی، لل(25-50)، سەعیدی هومایۆن: پێشەوای ڕابوون-بیرەوەرییەكانی سەعیدی هومایۆن، كۆكردنەوە و ئامادە كردنی: هاشمی سەلیمی، وەڕگێڕانی: ڕەسووڵ سوڵتانی:چاپی یەكەم، هەولێر، هەرێمی كوردستانی عێرلق-عێراق، 2007ز، لل(17-73))).
. بۆ ئەم مەبەستە، بڕوانە، بڕوانە: ((نچكینا و دیگران: تاریخ مختصر جهان، ترجمە: محمد تقی فرامرزی، جلد پنجم، چاپ اول، نشر بین الملل-تهران، ایران، 1360ه.ق، اگلس جامع گیتا شناسی(86-87)، چاپ اول، تهران، ایران، 1386ه.ش، صص(80-96) )).
. بۆ ئەم مەبەستە و بۆ زیاتر زانیاری، بڕوانە ((د.عبدالرحمن قاسملو: أربعون عاماً من الكفاح من أجل الحریە، ترجمە: د.عزالدین مصگفی رسول، الگبعە الاولی، اربیل، اقلیم كردستان العراق، العراق، 1995م، صص(3-5)، نەوشیروان مستەفا أمین: حكومەتی كوردستان- كورد لە گەمەی سۆڤیەتیدا، چاپی دووەم، سلێمانی، هەرێمی كوردستانی عێراق، عێراق، 2006ز، لل(41-86) )).
. نچكینا و دیگران: س.پ، بەرگی پێنجەم.
. د.عبدالرحمن قاسملو: س.پ، لل(3-5).
. علا‌و الدین سجادی: شۆڕشەكانی كورد و كورد و كۆماری عێراق، چاپی یەكەم، چاپخانەی مەعاریف-بەغداد، عێراق، 1959ز، ل317، مەحموود مەلا عززەت: جمهوریتی كوردستان (لێكۆڵینەوەیەكی مێژوویی و سیاسییە)، چاپی یەكەم، سلێمانی، هەرێمی كوردستانی عێراق، عێراق، 2001ز، ل308.

سەرچاوەكان

ا.بە زمانی كوردی:-
1. جەلالی پوور، حەمید ڕٍەزا: قازی محەمەد، وەڕگێڕانی: ئەحمەدی وەرتێ، چاپی یەكەم، ئینتشاراتی تەوكلی-تاران، ئێران، 1383هەتاوی
2. سجادی، علا‌و الدین: شۆڕشەكانی كورد و كورد و كۆماری عێراق، چاپی یەكەم، چاپخانەی مەعاریف-بەغداد، عێراق، 1959ز
3. مەحموود مەلا عززەت: جمهوریتی كوردستان (لێكۆڵینەوەیەكی مێژوویی و سیاسییە)، چاپی یەكەم، سلێمانی، هەرێمی كوردستانی عێراق، عێراق، 2001ز.
4. نەوشیروان مستەفا أمین: حكومەتی كوردستان- كورد لە گەمەی سۆڤیەتیدا، چاپی دووەم، سلێمانی، هەرێمی كوردستانی عێراق، عێراق، 2006ز.
5. هومایۆن، سەعید: پێشەوای ڕابوون-بیرەوەرییەكانی سەعیدی هومایۆن، كۆكردنەوە و ئامادە كردنی: هاشمی سەلیمی، وەڕگێڕانی: ڕەسووڵ سوڵتانی:چاپی یەكەم، هەولێر، هەرێمی كوردستانی عێراق، عێراق، 2007ز.
ب. بە زمانی فارسی:-
6. شمیم، علی اصغر: ایران در دورە سلگنت قاجار، چاپ یازدەهم، مۆسسە انتشارات مدبر-تهران، ایران، 1384ه.ق
7. نچكینا و دیگران: تاریخ مختصر جهان، ترجمە: محمد تقی فرامرزی، جلد پنجم، چاپ اول، نشر بین الملل-تهران، ایران، 1360ه.ق.
8. مجموعە جفرافی شناس: اگلس جامع گیتا شناسی(86-87)، چاپ اول، تهران، ایران، 1386ه.ش.
ج.بە زمانی عەرەبی:-
9. د.كمال مڤهر احمد: دراسات فی تاریخ ایران الحدیپ و المعاصر، الگبعە الاولی، بغداد، العراق، 1985م.
10. د.عبدالرحمن قاسملو: أربعون عاماً من الكفاح من أجل الحریە، ترجمە: د.عزالدین مصگفی رسول، الگبعە الاولی، اربیل، اقلیم كردستان العراق، 1995م.