Home / بەشی مێژووی كورد / جینۆسایدی ئەنفال: پەلاماری سڕینەوەی نەتەوەو شوناس

جینۆسایدی ئەنفال: پەلاماری سڕینەوەی نەتەوەو شوناس

60E37C9C-F037-479A-9441-6DC79DB9460F_w1023_r1_s

ته‌ها سلێمان

پێشەكی
جینۆساید، لەسەر ئاستی فەلسەفی و فیكری و سیاسی، كلتووری و دواجاریش لە رووی یاساییەوە، مشت و مڕێكی زۆر هەڵدەكرێ و هاوكات لێدوان و قسە كردن لە سەر سیستەم و پێك هاتی جوگرافی و سیاسی ئەمڕۆ و داهاتووی ئەو نەتەوەو میلەتانە پێك دێنێت، كە قوربانی ئەم تاوانەن.. بە مانایەكی تر قسە كردن و خوێندنەوەی رەهەندەكانی جینۆساید، تەنیا هەوڵێك نیە بۆ ناسین و راڤەكرن و بەس، بەڵكو قسەیە لە ئایندەو پاشە رۆژی سیاسی و بەرگرتن لە دووبارە بوونەوەی. هەروەك دەبێ زۆر دژی ئەو رەهەندەبین كە راگوزەرانە جینۆساید دەخوێنێتەوەو پیشی وایە بەو خوێندنەوە، راگوزەرییانە ئیتر گرنگی و بارستایەك بۆ قسە و لۆژیكی خوێندنەوەی نامێنێ، یان تاقە هەوڵێك لە رێگای خوێندنەوەی جینۆساید بە”بەس” دەزانێ و پێی وایە دوای ئەو تەنها هەوڵە ئیتر نابێت قسەی لەسەر بكرێ.
جینۆسایدی گەلی كورد چەندین رەهەندی جۆراو جۆری هەیە لە ڕووی “فەلسەفی، فیكری، سیاسی،كۆمەڵایەتی، كلتووری، ئابوری” و هتد.. پرسیارەكە ئەوەیە ئایا كاتێ كە بمانەوێ دەست بۆ یەكێ لەو لایەنانە ببەین وقسەی لەسەربكەین، نەك پڕاوپڕ وڵامیان دراوەتەوە، بەڵكو كەرەستەی پێویستمان لە بەردەستە تا لێكۆڵینەوەی وردییان لە سەر ئەنجام بدەین؟ یان جینۆساید لای ناوەندە ئەكادیمی و زانستی و رووناكبیرییەكانی كورد بوەتە ئەو پرسیارە جدییەو رەهەندی نیشتمانی و نەتەوەیی وەرگرتوە؟ ئایا كورد توانیویەتی لە رێگای ناسینی داگیركەرانی كوردستان، كردەی جینۆساید بناسێ و بیانخاتە ژێر جەدەل و گفتوگۆوە؟ یان كۆی رۆشنبیرو سیاسەتوان و تاكی كوردی جەستەو هۆش و بیرێكی داهێزراون لە ئاست ئەم پرسەدا؟ من وای دەبینم كە تا هەنووكە جینۆساید لە چوارچێوەی گوتاری كوردیدا لە بازنەی دروشمێكی “سیاسی موجەڕِەد” نەچوەتە دەرەوەو هەرچی هەوڵە كانیشە لەئاستی پێویستی خوێندنەوەو راڤە كردنی جینۆسایدو رەهەندو لایەنە جیاجیاكانی نین.
دەبێ بە لایەنی كەم ئێمە بتوانین جینۆساید كردنی گەلەكەمان، لە دروشمە سادەكانەوە: ئەنفال یان كیمیابارنی هەڵەبجە یان جینۆسایدی فەیلییەكان یاخود جینۆسایدی بارزانیەكان یان جینۆسایدی قەڵادزێ‌ یان جینۆسایدی ئێزدییەكان “پەڵەیەكی رەشە بە نێو چاوی بەعس و داعش و هتد”، بگۆڕین بۆ بابەتێكی سەرەكی و ستراتیژی كە دروست بینای گوتاری ئایندەو كۆمەڵگایەكی تەندروستمان بداتێ. نەك ئەو تێڕوانینە نالۆژیكیەیی كە پێی وایە ڕووخانی بەعس و دەسڵاتەكەی، یان دوای نەمانی داعش، ئیدی پێویستی قسەكردن لە سەر جینۆساید و لایەنە جۆراوجۆرەكانی نامێنێ، كە ئەمەش بۆ خۆی رێك پێچەوانەی قسەكردنمانە بە ئاراستەی ستراتیژی نەتەوەیی و نیشتمانیمان و پاشە رۆژی سیاسیمان. چونكە كورد نەك تەنیا لە باشووری نیشتمانەكەی بەڵكو لە باكورو رۆژئاواو رۆژهەڵاتیش، ئێستاو داهاتووش لەبەردەم دووبارە بوونەوەی تاوانی جینۆسایدە. كە لەبەشەكانی دادێ‌، لەچوارچێوەی سەرگوزشتەی مێژووی جینۆسایدی گەلان، بە كورتی ئاماژە بە جینۆسایدی كورد لە پارچەكانی تری كوردستانیش دەكەین.
لەم توێژینەوەدا، تەركیز لە سەر ئەنفال دەكەین، چونكە یەكێكە لە تاوانە گەورەكانی جینۆساید یان دەتوانین بڵێین ئەنفال لوتكەی جینۆسایدی كوردە لە باشووری كوردستان. بڕوا وایە ئەنفال تا ئەم ساتەوەختەو بۆ داهاتووش ئەو پێگە فەلسەفی و فیكرییە بنەڕەتیەی كە بەعس و رژێمەكەی و هاوشێوەكانی لە سەری راوەستان و لە سەرەمەرگیشابێت، كاربۆ فراوانكردنەوەی پێگەكانی دەكەن، هێشتا بەهێزن. هەرلێرەشەوە بەردەوام پێویستمان بە خوێندنەوەی بەعس و ئەنفال دەبێ و نابێ دەست بەرداری بین، چونكە بەردەوام لەبەردەم مەترسی دووبارە بوونەوەی تاوانی هاوشێوەی ئەنفالداین، ئەگەر لە ماوەی رابوردوو، بەعس كاراكتەری جێبەجێكردن و ئەنجامدانی تاوانی ئەنفال بوو، ئەوا لەئێستاو داهاتوودا هەمان مەترسی بەجدی لە پێشمانەوەیە لەلایەن هاوشێوەكانی بەعسەوە.

بەرخوردێك بۆ چەمكی جینۆساید
ناساندن یان ناوەزدكردنی كۆمەڵكوژی بە(جینۆساید) و بەركارخستنی لەیاسای نێودەوڵەتیدا، بۆیەكەم جار لەدوای جەنگی دووەمی جیهانی هاتەكایەوە، كە تێیدا گرنگترین ماف كەمافی بوون و ژیانە، لە بەندی سێیەم لەجاڕنامەی جیهانی مافەكانی مرۆڤ لەساڵی 1948 پێداگیری لەسەركراوە دەرهەق بە هەندێ‌ گروپ و نەتەوەو كۆمەڵ.
زاراوەی جینۆساید (Genocide) لەدوو بڕگە پێكهاتووە، یەكەمیان (Genos) ی یۆنانی بە واتای رەگەزو دووەم (cide)ی یونانیە یا (caedere)ی لاتینی، واتای كوشتن دەگەیەنێ‌ بەسەریەكەوە، یان مانای كوشتنی رەگەزی مرۆڤ دەبەخشێت و لە چەمك و ماناكەیدا هەڵگر یاخود مەبەستی كوشتنی بەكۆمەڵ یا قڕكردنە.
بۆیەكەمینجارو یەكەمین كەس كەئەم زاراوەیەیی بەكارهێناو جێگیریكرد (RafalLemkeln) بوو كەبەڕەچەڵەك “پۆلۆنی” بوو، هاوكات هەڵگری رەگەزنامەی “ئەمریكی” بوو، لەدوای جەنگی دووەمی جیهانی پلەی راوێژكاری وەزارەتی جەنگی ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكای پێبەخشرابوو. رەنگە ئەوەی زیاتر وای لەو زانایە كردبێ‌ كەبیر لەو زاراوەیە بكاتەوەو بە دیارترین تاوان یان تاوانی تاوانەكان پێناسەی بكات و بیناسێنێت، بەدەرلەوەی كەخۆی شارەزای ئەو بوارەبوە، ئەوەبوبێت كە خانەوادەكەی دوای ئەوەی كەوتنە دەستی “نازییەكان” كۆمەڵكوژكران، وەك سەدان هەزار جولەكە كە جینۆسایدكران.
ئەوبڕیارەی كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان كە ساڵی 1948 دەرچوو دڵنیاییدا، لەسەربنەماكانی نێودەوڵەتی كە دادگای “نوێرنبێرگ”ە دانی پێدا ناوەو داوای دەست نیشانكردنی گشت بنەماكانی كرد كەدانی پێدا ناوە لە”میامی” و دادگای “نوێرنبێرگ”و لەحوكمی “دادگا”وە لەبریاری دووەم.
لەهەمان رۆژدا كۆمەڵەی گشتی نەتەوەیەكگرتووەكان دڵنیاییدا كەجینۆساید لەناوبردنی كۆمەڵگاكانی مرۆڤ و لەناوبردنی مافی ژیانی تاكەكانە لەهەموو توخم و رەگەزەكانی مرۆڤایەتی و لەم بارەشەوە رێكەوتننامەیەك دەربارەی جینۆساید جێبەجێكرا لە 12ی كانونی دووەم ساڵی 1951، “110” دەوڵەت رەزامەندیان لە سەری دەربڕی و لە پێشەكی رێكەوتننامەكەدا دەستنیشانی بڕیاری كۆمەڵەی گشتی نەتەوەیەكگرتووەكانی كردووە لەبەرواری 11/12/1948 كەتیایدا هاتووە “جینۆساید تاوانە لەڕووی یاسای نێودەوڵەتیەوە، وە پێچەوانەیە لەگەڵ ئامانج و مەبەستەكانی
نەتەوەیەكگرتووەكان، هەروەها جیهانی شارستانی حاشای لێكردووە”. كە هەتا ئێستاش لە زۆربەی حاڵەتەكاندا، وەك مەرجێكی سەرەكی و ئیلتزام لەسەرشانی دەوڵەتەكان دادەنرێت.
لە ساڵی 1950 لیژنەی یاسای نێودەوڵەتی كە سەربەنەتەوە یەكگرتووەكانە پرنسیپەكانی یاسای نێودەوڵەتی داڕشت كە پێناسەو شێكردنەوەی بۆ كراوە لە یاسای “نوێرنبێرگ”و ریزبەندی بۆ تاوانی جینۆسایدكردوە، كە لەدژی مرۆڤ و مرۆڤایەتی ئەنجام دراوە، وەك تاوانێك كە بكەرو ئەنجامدەرانی سزای یاسایی دەدرێن بە پێی یاسای نێودەوڵەتی و لەو پرنسیپانە كە باس لە جینۆساید دەكات وەكو تاوانێكی سەربەخۆو دژ بە كۆڕو كۆمەڵ و مرۆڤایەتی.

پێناسەی جینۆساید
لەبەرڕۆشنایی ئەو پێوەرو پێوانانەی كە لەپەیماننامەی پێشگرتن و سزادانی تاوانكاری جینۆسایدا هاتوون لە “9”ی دیسمبەری ساڵی 1948 لەلایەن كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە هاتووە، وەكو بڕیارێكی تایبەت بەژمارە (260) بڵاوكراوەتەوە، دەتوانین كۆی تاوانەكانی دژ بە گەلی كورد وەك “ئەنفال، ئەنفالی بەرزانیەكان، كیمیابارانی هەڵەبجە، كۆمەڵكوژی و راگواستنی فەیلیەكان، راگواستنی پشدەرو دەوروبەری، بۆمبارانكردنی قەڵادزێ‌، راگواستنی سەید سادق، راگواستنی مەخمور، راگواستنی كەركوك و دەوروبەری، بۆردومانی ئۆردوگای زیوێ‌، كۆمەڵكوژی ئەشكەوتی دەكان و گوندی سۆریا”و زۆری ترلەسەردەستی حكومەتەكانی عێراق بەگشتی و بەعس بەتایبەت، و لە نوێترینیان “كۆمەڵكوژی كوردانی ئێزدی و قەزای شەنگال و دەوروبەری لەسەردەستی داعش” بە جینۆساید بناسێنین، بە پێی ماددەی “2”ی ئەو پەیماننامەیە كەبەم شێوەیە باس لە جینۆساید دەكات:
ا-جینۆساید هەموو ئەو كردەوانەی خوارەوە دەگرێتەوە كە مەبەستی لەناوبردنی تەواو یان بەشێك لە گروپێكی نەتەوەیی، ئەتنیكی، ڕەگەزی و ئاینی ئەنجام دەدرێت، بۆنموونە:
1-كوشتنی ئەندامانی گروپەكە.
2-گەیاندنی زیانی گیانی یا ڕۆحی ترسناك بەئەندامانی گروپەكە.
3-بەمەبەست دانانی ئەندامانی گروپەكە لەژێر بارودۆخێكی وادا كەببێتە هۆی فەوتاندنی بەشێك یان تەواوی ئەندامەكانی.
4-پێشگرتن لە زاوزێكردن (منداڵ بوون) لە نێو گروپەكە.
5-دابڕانی بەزۆری منداڵان و گواستنەوەیان لەوگروپە بۆگروپێكی تر”جیاكردنەوەیان لە خانەوادەی خۆیان”.
ئەگەر سەرجەم بڕگەو خاڵەكانی پێناسەكە بۆجینۆساید لێكبدرێتەوە، بەتەواوی و بەڕوونی ئەوەمان بۆدەردەكەوێت كە سەرجەم ئەمانە لە شاڵاوەكانی دژبەگەلی كورد لە “كوشتن، لەناودان، ئەنجامدانی تاوان” كە لەسەرەوە باسمان كردو ناومان هێنا بەرامبەر بەگەلی كورد دەچنە چوارچێوەی تاوانی جینۆساید، دژی مرۆیی، جەنگ”ەوە.
هەروەك لەمادەی “3”ی ڕێككەوتننامەكەدا باس لەو تاوانانە دەكات كە ئەنجام دەدرێن و پێویستە بكەرو ئەنجامدەرانی سزای یاسایی بدرێن و وەربگرن، ئەوانەش ئەم كاراكتەرانەن:
1-پلاندانان بۆ ئەنجامانی جینۆساید “واتا ئەوانەی پلان بۆ ئەنجامدانی تاوانی جینۆساید دادەنێن”.
2-سەپەرشتیكردن و هاندان بۆ ئەنجامدانی جینۆساید “ئەوانەی سەرپەرشتی هاندانی بكەری تاوانی جینۆساید دەكەن”.
3-هەوڵدان بۆ ئەنجامدانی جینۆساید” ئەوانەی هەوڵی ئەنجامدانی تاوانی جینۆساید دەدەن”.
4-پیلان گێڕی لە چوارچێوەی جینۆساید “ئەوانەی پلان دەگێڕن و پاساو بۆ ئەنجامدانی تاوانی جینۆساید دێننەوە”.
بە كورتی و بەپوختی، پێناسەی جینۆساید بەپێی بڕیاری ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان كە بڕیاری ژمارە (96) بوو لە 11/12/1948 دەركرا، سەبارەت بەوەی كەجینۆساید تاوانێكە بنەماكانی یاسای نێودەوڵەتی دەبەزێنێت و دژی ئامانجەكانی نەتەوە یەكگرتووەكانەو لەبەرئەوەی ئەم تاوانە پێشێلكردنی تەواوی مافەكانی مرۆڤەو زۆر ترسناكەو لەدژی مافی ژیانەو تێكدەری ئاشتی و ئاسایشی نێونەتەوەییە، بۆیە بڕیاری ئەوەی لەسەردراوە كە تاوانێكی دڕندانەیە لەدژی مرۆڤایەتی، كۆمەڵەی گشتی ڕێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان كەپشت بەبەندی”6″شەشەمی بنەماكانی دادگای “نوێرنبێرگ”دەبەستێت كەجینۆساید واتە رەتكردنەوەی مافی بوونی سەرجەم كۆمەڵی مرۆڤایەتی، هەروەك چۆن نیشانەی رەتكردنەوەی ماڤی بونی ژیانە، ئەویش رەدكردنەوی دانپێدانانە بەمافی بوون و سوكایەتیكردنە بەسەرجەم مرۆڤایەتی و ژیانێكی پڕلە نەهامەتی بەرهەم دێنێ‌.
هەرلەم بارەیەوە دادگای نێودەوڵەتی “رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان” لە 28-5-1951 دا كە هۆكاری دانانی ئەو پەیماننامەیە ئامانجی رێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكانە كەجینۆساید مەحكوم بكات و سزای بخاتەسەر، وەك تاوانێك لە یاسای نێودەوڵەتیدا. كەواتە جینۆساید تەنیا فەوتاندنی فیزیكی كۆمەڵێ‌ خەڵكی نەتەوەیی و ئیتنیكی و ئاینی و ڕەگەزی نیە بەڵكو هەڕەشەیە بۆ سەركۆی مرۆڤایەتی.
جگە لە رێكەوتننامەی ساڵی 1948، رێكەوتننامەی رۆمای 17ی تەمووزی 1998مان هەیە، كە لە 25ی سیپتەمبەری هەمان ساڵ دەنگی لەسەردراوەو بوە بە بنەما بۆ دامەزراندنی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی، ئەمەش لەبەر رۆشنایی رێكەوتننامەی 1948، دادگای تاوانی نێودەوڵەتی لە ساڵی 2002 هەزار دامەزراوەو دەستی بەكارەكانی كردوەو تا ئێستا زیاتر لە 120 دەوڵەت رێككەوتنامەی رۆمای 1998 ی واژۆكردوە.
ئەوەتانێ‌ لە مادەی “5”ی رێككەوتنامەكەدا، بەم شێوەیە ئەرك و تایبەتمەندییەكانی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی چڕدەكاتەوەو دەست نیشانی دەكات:
یەكەم: تاوانی كۆمەڵكوژی “جینۆساید”
دووەم: تاوانی دژی مرۆڤایەتی
سێیەم: تاوانی جەنگ
چوارەم: تاوانی دووژمنكارانە.
كە هەرەیەك لە تاوانەكانی “جینۆساید، دژی مرۆڤایەتی، جەنگ” لە رێككەوتنامەی ساڵی 1948 بە روونی دەست نیشان كراون و لەسەرەوە ئاماژەمان بۆكرد، بەڵام تاوانی دووژمنكارانە چەمكێكی تازەیە بۆ تاوانێك كە دەوڵەتێك یان لە دەوڵەتێك زیاتر دژی دەوڵەتێكی تر بە شێوەیەكی دووژمنكارانە “عدوانی” ئەنجامی دەدات، بۆ ئەمەش یاساو پێوەر بۆ ناسینەوەی تاوانەكەو سزادانی بكەرەكەی دانراوە.

كورتەیەك
لە مێژووی ئەنجامدانی جینۆساید
لە مێژووی مرۆڤایەتیدا، دەیان وێستگەی ئەنجامدانی جێنۆساید “كۆمەڵكوژی و تاوان” بوونی هەیەو ئەنجامدراوە، رەنگە درووست بێت لێرەدا ئاماژە بە چەند وێستگەیەكیان بكەین لەوانە “جینۆسایدی هندیە سوورەكان كە لە كۆی زیاتر لە “50” ملیۆن بۆ “90” ملیۆن كەس ئێستا لە سەرتاسەری جیهان نزیكەی “4 بۆ 5” ملیۆن كەسیان لێماوەتەوە، یان هۆڵۆكۆست كە جینۆسایدی جولەكەكانە چەندین ملیۆن كەسیان لەلایەن نازییەكانەوە لێ كۆمەڵكوژكراوە، بۆ نموونە تەنها لە وڵاتی پۆلۆنیاو لە شاری “ئاوش فێچ” زیاتر لە “1” ملیۆن كەسیان لێكۆمەڵكوژو بە سەدان هەزاریان لێ كەم ئەندام كراوە، ئەمە جگەلە شوێنەكانی تر وەك “ئەڵمانیاو سویدو نەمسا”و هتد. هێرشی كیمیاوی بۆ سەر هێرۆشیماو ناكازاكی، یان جینۆسایدی هێرۆشیماو ناكازاكی كەلەلایەن وڵاتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا بۆ سەر وڵاتی یابان ئەنجامدراو زیاتر “140” هەزار كەس لە هێرۆشیما، 80 هەزار كەس لە ناكازاكی بوون بە قوربانی. یان جینۆسایدی ئاشوریەكان لە عێراق كە ژێدەرو سەرچاوەكان ئاماژە بە كۆمەڵكوژكردنی زیاتر لە “60” هەزار ئاشوری دەكەن لە سەرەتای ساڵانی سییەكاندا، تەنها لە بەر هۆكاری ئاین و زمان و جیاوازییان. یان جینۆسایدی ئەرمەنەكان لەلایەن دەوڵەتی عوسمانی لە ساڵی 1915و دوای جەنگی جیهانی یەكەم كە خۆی لە زیاتر لە یەك ملیۆن و نیو دەدا. هەروەك لە مانگی 3و 4-1994 كۆمەڵێك لە سەركردەی تووندڕەو لە كۆمەڵەی “هۆتۆ”، كە نوێنەرایەتی زۆرینەیان لە رواندا دەكرد، شاڵاوی كۆمەڵكوژی “جینۆساید”یان لە دژی كەمینەی ئەو وڵاتە “توتسی” دەست پێكردو لە ماوەیەكی دیاریكراو كە “100” رۆژی تێپەڕنەكرد، نزیكەی “000، 800” هەزاركەسیان كوشت و بەهەزاران ئافرەت روو بە ڕووی ئازارو ئەشكەنجەو دەست درێژی سیكسی بوونەوە. كۆمیتەی دەنگی ویژدان كە سەربە مۆنۆمێنتی هۆڵۆكۆستە لە وڵاتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا، رۆشنایی خستە سەر كۆمەڵكوژی “جینۆساید” لە رواندا كە دەكەوێتە ناوەڕاستی ئەفریقیا. ئەمانەو چەندین وێستگەی تری جێنۆساید لە جیهان و وڵاتاندا ئەنجامدراوەو بە ملیۆنان مرۆڤی لە دوو توێی ئامانجەكانی خۆیدا كردوەتە قوربانی.
مەعلومیشە گەلی كوردستان لە هەرچوارپارچەكەی “باشوور، باكوور، رۆژهەڵات، رۆژئاوا” قوربانی سیاسەتی جینۆسایدی رژێمە داگیركەرەكانی بوە وەك “عێراق، ئێران، توركیا، سوریا”.
لە عێراقدا “باشووری كوردستان” جگە لە ڕاگواستن و دەربەدەركردنی سەدان هەزار خێزان لە شاروشارۆچكەكانی “كەركوك، خانەقین، موسڵ، شەنگال، بەدرەو جەسان، خوورماتوو، مەخموور”و تێك و پێكدانی هەزاران گووند، دیارترین و ترسناكترین وێستگەكانی جینۆساید ئەمانەی خوارەوە بوون “ئەنفال و جینۆسایدی بەرزانیەكان كە زیاتر لە “9000” هەزاركەسیان لێ‌ جینۆسایدكرا، جینۆسایدو دەربەدەركردنی كوردانی فەیلی كە بە “700” حەودسەد هەزار كەس ئەژمارو تۆماركراون، كیمیابارانكردنی هەڵەبجە كەجگە لەجینۆسایدكردنی “5000” هەزار كەس، بە هەزارانی تریشی كەم ئەندام كرد، شاڵاوەكانی ئەنفالی 1988 كە “182” هەزار مرۆڤی زیندە بەچاڵ و جینۆسایدكرد”، ئەمە جگە لە چەندین شاڵاوی تری جینۆساید كە قوربانییەكانی بە دەیان هەزار ئەژمارو تۆماركراون.
لە توركیاشدا “باكوری كوردستان” تەنها لە ساڵی 1925 بۆ 1928 لە “12” ناوچەی كورد نشین “8243” هەشت هەزارو دووسەدوچل و سێ‌ گووند خاپوورو وێران كراون و “13788” سیانزە هەزارو حەوسەدو هەشتاو هەشت كەسیش جینۆسایدكراون. لە ساڵی 1937 “10” هەزار هاوڵاتی و لە ساڵی 1938 “6” شەش هەزارو “868” كەس جینۆسایكراون، كە ئەمە بەجینۆسایدی “دەرسیم” ناوبانگی دەركردوە. ئەمەجگە لە جینۆسایدی “خاك و كلتوورو زمان” كە لە 1914وە بۆ ئێستا بە شێوەیەكی سیستماتیك و بەرنامە بۆداڕێژراو بەردەوامی هەیە.
لە سوریادا “رۆژئاوای كوردستان” لە ساڵی 1946وە بە شێوەیەكی سیستماتیك جینۆسایدی گەلی كورد دەستی پێكردوە، بۆنموونە هەرلەوساڵەدا “150” هەزار كورد بە بێگانە لە قەڵەم دران و ناسنامەیان لێسەندرایەوەو لە ساڵی 1945 تا 1958 “15000” هەزار خێزانی عەرەب دەهێنرێتە ناوچە كوردییەكان و نیشتەجێدەكرێن، ئەمە جگە لەوەی لە “90%ی خێزانە كوردییەكان ناسنامەی كوردبوونیان لێوەردەگیرێتەوەو بە زۆر دەكرێن بە عەرەب، بۆنموونە لە پارێزگای جەزیرەدا “200” هەزار كورد ناسنامەی نەتەوەییان لێدەسەنرێـتەوە، هاوكات بە بیانووی پشتێنەی ئەمنی سنوور “60” هەزار كوردی تر بێناسنامە دەكرێن، بەهەزاران جوتیاری كورد لە گوندەكان بە زۆرە ملێ‌ هەڵكەندراون و راگوێزراون و شوێن و جێگاكانیان بە عەرەب پڕ كراوەتەوە.
ئەگەریش بمانەوێ‌ نموونە ئێران “رۆژهەڵاتی كوردستان” وەربگرین ئەوە بەسە كە ئەوە بخەینە روو، تەنها لە ماوەی دەسڵاتی “12” ساڵی كۆماری ئیسلامی ئێراندا “لە 1079 بۆ 1991 “50” هەزار كورد بە تاك و كۆمەڵ و گرووپ كوژراون و جینۆساید كراون، لە ساڵی 1991 بۆ ئێستا 2014 زیاتر لە “100” هەزاركەس لە سێدارەدراون و كۆمەڵكوژكراون، ئەمە جگە لە سیاسەتی چۆڵكردن و راگواستنی ناوچە كوردستانیەكان كە بە هەزاران كوند ئەژماردەكرێن و تۆماركراون و دانیشتوانەكەشی ناچاری جۆرەها سیاسەتی كوشتن و بڕین و برسیكردن و ڕاگواستن و هەڵاتن كراونەتەوە.
نوێترین كردەی جینۆساید لەدژی ئێزدییەكان لە سەرەتای مانگی 8-2014 لەلایەن دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام “داعش” لە ناوچەی شەنگال و دەوربەری ئەنجامدرا، تا ئێستا جگە لەو ناوو لیستانەی لەم كتێبە لە بەردەستدان، ئامارێكی تری وردو پوخت نیە بتوانێ‌ وەك پێویست ئامارو داتاكانمان بۆ ساغ بكاتەوە، ئەوەی لە بەردەستە تەنها ئەو لیستانەیە، بۆ زانیاری لە بارەیانەوە بڕوانە یەك بە یەكی لیستەكان كە بەوردی و رۆشنی ژمارەكانیان تێدایە بە ژمارە “1” دەست پێدەكات و بە ژمارە”22″ كۆتایی دێت، كە بێگومان دوای تەواوكردنی ئەم كتێبە زانیاری نوێ‌ دەردەكەون لە بارەی جینۆسایدی ئێزدییەكان، هەروەك لەم كتێبەو پێش لیستی ناوی قوربانیەكان، سەبارەت بە كردەوەی جینۆساید دژی ئێزدییەكان كۆمەڵێك چیرۆكی راستەقینەو تاڵی دەربازبوانی بەشێك لە قوربانییەكان لە چوارچێوەی كۆمەڵكوژی و كوشتارگەكان دەخوێننەوە، كە ئەوانیش بەڵگەو دێكۆمێنتێكی تری گرنگی سەلماندنی تاوانەكەن.

مێژووی قۆناغەكانی شاڵاوەكانی تاوانی ئەنفال
تاوانی ئەنفال، یەكێكە لە تاوانە گەورەو ترسناكەكانی رژێمی لە گۆڕنراوی بەعس، كە بە پێی نەخشەو پلانێكی تۆكمەو بە هەشت قۆناغی یەك لە دوای یەك لە ساڵی 1988 ئەنجامدرا، لە چوارچێوەی ئەم تاوانەدا، كە لە دوای رووخانی رژێمی بەعس وەك یەكێك لە تاوانەكانی جینۆساید دژ بە گەلی كوردو كوردستان لەلایەن دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق ناسێنرا، چەندین تاوانی جۆراو جۆرو ترسناك ئەنجامدراون.
لە پێشدا، وەك پێویست باسی بەعس و فەلسەفەی تاوانەكەو بەشێك لە باگراوەندو رەهەندەكانیمان كردو چەندین نموونەشمان هێنایەوە. هەروەك لەپێشەكەیەكەشدا ئامانجی ئەم ئیشەمان روونكردەوە، لێرەوە، هەر قۆناغێك بە پێی ئەوەی لە بەڵگەنامەكانی دادگای باڵای تاوانەكاندا هاتوە، دەناسێنین و دەخەینە ڕوو، ئەگەر چی لە دەرەوەی بەڵگەنامەكانی دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق، راو سەرنجی جیاواز لە بەروارو كات و شوێنی قۆناغەكانی شاڵاوەكانی تاوانەكەو ئەنجامدانی هەیە، هەروەك بەشێك لە بیروبۆچونەكانیش نزیكن لەوەی كە لە لایەن دادگاوە سەلمێنراوەو پشتڕاست كراونەتەوە.

قۆناغی یەكەم 9-2-1988 تا 23-2-1988
قۆناغی یەكەمی شاڵاوی تاوانی ئەنفال، بە پێی بەڵگەنامەكانی دادگای باڵای تاوان لە عێراق، لە ناوچەی “سەرگەڵو، بەرگەڵو” لە 9-2 1988 تا 23-2-1988 ئەنجامدراوە، واتە 23-2 كۆتایی شاڵاوی قۆناغی یەكەمی تاوانەكەیە. شوێنی ئەنجامدانی تاوانەكە ناوچەی “سەرگەڵو، بەرگەڵو” ناوچەیەكی شاخاوییەو دەكەوێتە سنووری شارۆچكەی سوورداش سەر بە قەزای دۆكان، گوندەكانی ئەم سنوورە لە “150” گوند پێكدێت و ناوچەیەكی شاخاوی و سەختە، ئەم هێزو یەكانەی خوارەوە بە سەركردایەتی تاوانبار ” سوڵتان هاشم ئەحمەد” بەشدارییان لەم تاوانەدا كردوەو ئەمەش لەلایەن دادگای باڵای تاوانەكانەوە پشتڕاست كراونەتەوە. بۆ ئەوەی هیچ گومان یان دڕدۆنگیەك نەخرێـتە سەر راستێنەی قسەكردن لەم لایەنەی ئەم ئیشە، بەڵگەنامەكانی دادگا وەك خۆیان دادەنێینەوە.
قۆناغی یەكەمی شاڵاوی تاوانی ئەنفال، بە سەركردایەتی تاوانبار “سوڵتان هاشم ئەحمەد” ئەنجامدراو ئەم یەكە سەربازییانە بەشدارییان تێكرد، لە ژێر چەتری فەیلەقی یەكەمی سوپادا:
-فیرقەی زەمینی “38” هێزەكانی “عومەر عەبدل عەزیز” كە پێك هاتبوون لە ” لیوای زەمینی 18، لیوای زەمینی 48، لیوای زەمینی 130، یەكەی تۆپهاوێژو فەوجی مغاویر”.
-فیرقەی ئالی هێزەكانی “مەحمەد قاسم” كە پێكهاتبوون لەم یەكانەی خوارەوە “لمش21و 15و لمش 20و لمع 2”.
-فیرقەی زەمینی م دووەم، “هێزەكانی موسەنا”، كە پێكهاتبوون لە “لمش 22، لمش 48، لمش 44”.
-سێ‌ لیوای گاردی كۆماری بە چەكی پێشكەوتوو پێداویستی تەواوەوە.
-هێزەكانی بەدر.
-فیرقەی زەمینی چوارەم، “قەعقاع”.
-فیرقەی 33
-هێزەكانی موعتەسەم
-چەندین یەكەی تر وەك “یەكەی كیمیاوی، یەكەی فڕۆكەوانی، هێزی ئاسمانی، یەكەی شەڕكەر لە فیرقەی پێنج، یەكەی ئەندازەیی بۆ تێكدانی گوندەكان، یەكەی رێگاو بانی سەربازی، یەكەی هەواڵگری سوپا”.
هەریەك لە “بەڵگەنامەكان بڕیاری ژمارە “160” 29-3-1987ی ئەنجومەنی سەركردایەتی بەناو شۆڕش و بڕیاری ژمارە “4008” 20-6-1987ی نوسینگەی باكور “كوردستان” لەلایەن عەلی حەسەن مەجید، هەروەها چەندین بەڵگەنامەی تری سەربازی سەركردایەتی گشتی هێزە چەكدارەكان و ئەركانی سوپا، لە گەڵ چەندین تۆماری دەنگی و بەڵگەنامەی تری تایبەت بە بەكارهێنانی چەكی كیمیاوی و قەدەغەكراو، هاوكات بەڵگەنامەكانی هەردوو رێكخراوی رۆژهەڵات كە لەلایەن هەواڵگری سەربازییەوە بەرێوە دەبرا، هەروەها بەڵگەنامەیەكی تر بەناونیشانی “ش3، ق 2/122، لە بەرواری 1-3-1988 لەلایەن رێكخراوی هەواڵگری رۆژئاواو كە لەلایەن تاوانبار”فەرحان موتڵەگ جبوری” واژۆكراوەو بۆ بەشی هەواڵگری شوعبەی سێیەم نێردراوەو روون كراوەتەوە كە تەنها لەم قۆناغەدا نزیكەی “120100” دوانزە هەزارو سەدكەس بەهۆی چەكی كیمیاوی كوژراون یان بریندار بوون لە قۆناغی یەكەم و دووەمی شاڵاوەكە”، ئەو بەڵگانەی سەرەوەو دانپیانانەكانی هەریەك لە “عەلی حەسەن مەجید، سوڵتان هاشم ئەحمەد، حوسێن رەشید تكریتی، سابر عەبدل عەزیز ئەلدووری، فەرحان موتڵەگ جبوری، تاهر تۆفیق ئەلعانی”، و هاوكات سكاڵاكارو شاهید حاڵەكانی تاوانەكە، تاوانی قۆناغی یەكەمی شاڵاوەكانی ئەنفال پشتڕاستكراونەتەوە.
بەشێكی تر لە بەڵگەنامەكانی سەلماندنی قۆناغی یەكەمی تاوانی ئەنفال، راپۆرتێكی شارەزایانی نێودەوڵەتیە، كە لەو راپۆرتەدا بۆ دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق لە 30-11- 2006سووڕی “26”ی دانیشتنەكان روون كراوەتەوەو هاتوە”: یەكەم، دۆزینەوەی 123 رووفات كە هەموویان بە فیشەك كوژرابوون، دووەم، دەست نیشانكردنی 25 بیست وپێنج رووفاتی ئافرەت، سێیەم، دەست نیشانكردنی 98 نەوەدو هەشت رووفاتی ئافرەت، چوارەم، لە 90%ی رووفاتەكان مناڵ بوون لە خوار تەمەنی 13 ساڵیەوە”.
شارەزایەكی نێودەوڵەتی بۆ دادگای روونكردوەتەوە كە “: 69% قوربانیەكان چاویان لە دەستدابوو، 69% لە سەریان درابوو، 72% لە بڕبڕەی پشتیان درابوو، 66% لە دەست و قاچیان درابوو”، هەروەك شارەزایەكە بۆ دادگاشی روون كردوەتەوە كە كە لەنێو گۆڕە بە كۆمەڵەكەدا، چەندین ناسنامەو بەڵگە دۆزراونەتەوە كە هی دانیشتوانی گوندە بەركەوتوەكانی قۆناغی یەكەمی شاڵاوو تاوانی ئەنفال بوون.
بەم شێوەیەیی كە لە سەرەوە باسمان كرد، شاڵاوی قۆناغی یەكەمی پەلاماری ئەنفال دەستی پێكردو تاوانەكە ئەنجامدراو دواتریش وەك دەستپێكی دۆسیەكە لە دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق پشتڕاست كرایەوەو سەلمێنرا.

پەراوێز:

تا ئێستا 22ی شوبات 1988 بە مێژووی دەست پێكی شاڵاوەكانی قۆناغی یەكەمی ئەنفال دیاریكراوە، بەڵام بە پێی بەڵگەنامە پشڕاستكراوەكانی دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق و ئەو بەڵگەنامانەی بەردەستی كەوتوون، مێژووی ئەنجامدانی شاڵاوەكە دەگەرێتەوە بۆ پێش ئەو بەروارەوەو لە 9-2-1988 تا 23-2-1988ی خایاندەوە، رایەكی تریش هەیە كە پێی وایە 17ی شوبات مێژووی دەستپێكردنی قۆناغی یەكەمی شاڵاوی ئەنفالە، ئەم رایە لەلایەن عومەر مەحمەد نووسەرو لێكۆڵەری بواری جینۆسایدو ئەنفال مكوڕی لەسەر دەكری. پێچەوانەی بۆچوونی راست كتێبەكەی شۆڕش رەسول حاجی، كە ئەویش بە پشت بەستن بە كۆمەڵێك سەرچاوە 22و 23ی شوباتی 1988 وەك دەست پێكی شاڵاوی یەكەمی تاوانەكە دەست نیشان دەكەن، وەك وتمان دادگا بە پشت بەستن بە بەڵگەنامەی تەندروست ئەو هەڵەیەی راست كردوەتەوە.
هەریەك لە تاوانبار “عەلی حەسەن مەجید، سوڵتان هاشم، حوسێن رەشید تكریتی، سابر عەزیز ئەل دووری، فەرحان موتڵەگ، تاهیر تۆفیق ئەل عانی” ئەنجامدانی قۆناغی یەكەمی تاوانی ئەنفالیان پشتڕاست كردوەو سەلماندوویانە.
لەلایەكی تریشەوە ئەو بەڵگەنامانەی لەبەردەستن وەك “بڕیاری ئەنجومەنی بەناو سەركردایەتی شۆڕش لە بەرواری 29-3-1987 ژمارە 160، بەڵگەنامەی نوسینگەی كوردستانی حزبی بەعس لە بەرواری 20-6-1987 بەواژۆی عەلی حەسەن مەجید، بەڵگەنامەی دەزگای هەواڵگری رۆژئاوای عێراق بە واژۆی فەرحان موتڵەگ” و چەندین بەڵگەنامەی تری سوپاو هێزە چەكدارەكانی عێراق، قۆناغی یەكەمی تاوانەكەو ئەنجامدانی دەسەلمێنن.
لە راپۆرتێكی شارەزایەكی ئەمریكیش “مایكل كۆمفر تریمبل”، بە پێی لێكۆڵینەوەی پزیشكی دادوەری، كە لە جەلسەی “26” ی رۆژی 30-11-2006 پێشكەشی دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق كراوە، باسی سێ‌ گۆڕی بەكۆمەڵ دەكات كە “123” رووفاتی تێدا بوەو “25”یان ئافرەت بوون و “98”یان مناڵ بوون لە خوار تەمەنی “13” ساڵیەوە. هەر لەو راپۆرتەدا بەم شێوەیە شێوازی كوشتنەكەیان دیاریدەكات بەم شێویە: لێدان لەچاو، لێدان لەسەر، لێدان لە فەقەرات، لێدان لە دەست و قاچ.
لەهەمانكاتدا، سەركردایەتی هێزە چەكدارەكانی عێراق بە بەیانی ژمارە “3087” كۆتایی شاڵاوی یەكەمی ئەنفالی پشتڕاست كردوەتەوە.
بڕوانە:
-بەڵگەنامەكانی دۆسیەی تاوانی ئەنفال، لە دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق، “43” فایل 2006 بۆ كۆتایی 2007
-لە دادگای باڵای تاوانەكانی عێراقەوە “دۆسیەی ئەنفال” تەها سلێمان، چاپی یەكەم، 2015 ل12
-اڵانفال، قرار محكمە، اشراف واعداد، الحقوقی بهزاد علی ادم، الگبعە اولی، 2014 ل 281 تا 286
-پەلامارە سەربازییەكانی ئەنفال لەهەشت قۆناغدا عومەر مەحمەد، چاپی یەكەم 2013 ل 25 تا 32

About دیدار عثمان

Check Also

شۆڕشی دوەمی بارزان ١٩٤٣_١٩٤٥

بێگەرد عەلیبەشی مێژوو-زانكۆی سۆران شۆڕشی دووەمی بارزان بەسەرۆکایەتی مەلا مستەفای بارزان یەکێکە لەو شۆڕشە نیشتیمانیانەی …