بزووتنەوەی حەقە لە هەرێمی كوردستان

بزووتنەوەی حەقە لە هەرێمی كوردستان

د. بەهادین ئەحمەد
پێشەكی
بە درێژایی مێژوو لە هەرێمی كوردستاندا گەلێك بزووتنەوەی ئایینی و سیاسی و كۆمەڵایەتی سەریانهەڵداوە، كە هەریەكەیان پەیوەندیداربووە بە هەلومەرج و بارودۆخی ئەو سەردەمەی، كە تێیدا سەریهەڵداوە و درووستبووە، بەڵام تێكڕای ئەو بزووتنەوانە، كە یەكێكیان بزووتنەوەی (حەقە)یە، زۆر بەكەمی لەسەریان نووسراوە و توێژینەوەی زانستی و ئەكادیمی تایبەتی و سەربەخۆیان لەسەر ئەنجامدراوە.
لە ڕاستیدا ئەنجامدانی توێژینەوەیەكی ئەكادیمی لەسەر ئەم بزووتنەوەیە، كە بە هۆی گۆڕانی بارودۆخ و گۆرانكارییەكان، وێڕای داخراوی بزووتنەوەكە لە ڕووی كۆمەڵایەتی و بوونی تەمومژ و گومان و قسە و باسی هەمەجۆر لەسەریان لەلایەك و كەمی كتێب و سەرچاوەی زانستی و زانیاری ورد و تەواو و باوەڕپێكراو لەسەر بزووتنەوەكە، وای كردووە ئەنجامدانی توێژینەوەكە كارێكی قورس و پڕ زەحمەت بێت.

بەشی یەكەم: چەمكی سۆفیگەری (تەسەوف) و سەرهەڵدانی لە هەرێمی كوردستان
باسی یەكەم: چەمك و پێناسەی سۆفیگەری (تەسەوف)

       سەبارەت بە سەرەتای دەركەوتنی سۆفیگەری و ڕەگ و ریشەی و پەیوەندی بە بیروباوەڕە ئایینییەكانەوە و بوونی پێناسەیەكی گشتگیر و هەمەلایەنە و یەكگرتوو بۆ چەمكی تەسەوف (سۆفیزم)، نووسەر و لێكۆڵەر و مێژوونووسان یەك ڕا و بۆچوون نین، هەریەكەیان لە دید و تێڕوانینی تایبەتی خۆیەوە ڕەگ و ڕیشەی چەمكی سۆفیگەری لە مێژوودا و لە كۆمەڵگە جیاوازەكانی تایبەت بە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هێناوە و پێناسەی تایبەتی بۆ ئەم چەمكە قووڵ و فراوانە كردووە.
د. ئیبراهیم شوانی پێی وایە: سۆفیزم وەك دیاردەیەكی ڕووحانی كۆمەڵایەتی، كاریگەری بەرچاوی هەبووە و هەیە بەسەر ڕەوتی ژیانی ئایینی و ڕووحانی و كۆمەڵایەتییەوە لە كۆمەڵگەیەكی دیاریكراودا بە ئامانجی بونیادنانی پەیوەندییەكی ڕۆحانی و پەرستشی نێوان مرۆڤ و خودا و لەبەرایی مێژووەوە هەبووە (1).
بە ڕای نووسەر (محەمەد عەبدولهادی ئەبو زەیدە)،  سۆفیگەری لە بنەڕەتدا  لە گیانی ئایینی ئیسلام دوورە و لەپێش هاتنی ئایینی ئیسلام دا لەناو ئایینی جولەكە و مەسیحی دا هەبووە، پاشان لە ڕێگەی فارسەكانەوە لە كاتێكدا ئیسلام لەناو خاكی ئێران بڵاوبوویەوە و سوپای ئیسلام چووە خاكی ئەو وڵاتەوە، لە ڕێگەی هندستانەوە بە ڕێگەی ئێران دا گەیشتۆتە دوورگەی عەرەبی و ناو ڕیزی موسوڵمانان(2).
هەروەها مێژوونووسی ناوداری ئێرانی (د. حشمە الله طبیعی) پێی وایە، پەیدابوونی سۆفیزم دەگەڕێتەوە بۆ كۆمەڵی (سۆفیستاییەكان)ی سەردەمی یۆنانییەكان، هەندێكی تریش بۆ بنەماكانی ئایینەكانی زەردەشتی و مانی ئەگێڕنەوە. هەروەك گرووپێكی تریش پێیان وایە ئەم ڕێبازە پەیوەندی بە ئایینی (بودا) و عیرفانیی هندۆسەكانەوە هەیە و بەشێكە لە خوداناسی، لە زۆربەی ئایینەكانی پێش ئیسلامدا هەبووە(3).
هەروەك تەسەوف كارێكی تایبەتی و تاكەكەسی مرۆڤە بۆ پاككردنەوەی دڵ و دەروون لە گوناهـ و تاوانەكان و بواری عیرفانی و پەرستش و خواناسی، بۆیە ناكرێت تەسەوف و عیرفان كە بەشێكە لە پاككردنەوەی دڵ و دەروون (تزكیە النفس) لە ئایینی ئیسلام دا و ناوەرۆكی پەیامەكەی و مانا ڕاستەقینەكەی جیابكەینەوە، هەروەك ڕای توێژەریش وایە و لەگەڵ ڕای ژمارەیەك رۆژهەڵاتناسی بیانی دا یەك دەگرێتەوە لەوانە: (نیكلسۆنة ماسینۆن و مارتن ڤان برۆنەسن) كە پێیان وایە: سۆفیگەری دیاردەیەكی ئیسلامییە و دەرەنجامی ڕەوتی گەشەكردنی سرووشتی ڕوانگە جۆراوجۆرەكانی خواناسییە و لەسەدەی یەكەمی كۆچیدا لەكۆمەڵگەی ئیسلامیدا سەریهەڵداوە (4).
لە ڕاستیدا بابەتی تەسەوف (سۆفیزم) لە ئایینی پیرۆزی ئیسلامدا و لەناو جیهانی ئیسلامیشدا، یەكێكە لەو بابەت و مەسەلانەی،  كە بە درێژای مێژووی ئیسلامی، جێی گرنگی و بایەخ و مشتومڕ و هەستیاری (حەساس) بووە لە نێوان زانایان و شەرعناسان و فەیلەسوف و نووسەران دا، جێگەی تێڕامان و قسە لەسەر كردنی زیاترە و بیر و بۆچوونی جیاوازە و لەرابردووشدا ڕاڤە و لێكدانەوەی جیاوازی بۆ كراوە.

چەمكی تەسەوف (سۆفیزم) لەڕوانگەی زمان و زاراوەسازییەوە
سەبارەت بە ڕەگ و ڕیشەی سۆفیگەری (سۆفیزم) وەكو هەر چەمكێكی تر، زۆر بیروڕای جیاواز هەیە، لەوانە د. جەعفەر عەلی دەڵێت: “بناغەی وشە و زاراوەی سۆفییەت (تەسەوف) لە وشەی (سوف) خوری یەوە هاتووە، چونكە سۆفییەكان پێیان وایە جلوبەرگی خوری جلوبەرگی پێغەمبەرانە (دروودی خوایان لێ‌ بێت) و دروشم و هێمای وەلی و پیاوچاكان بووە و هەمیشە لەبەریان كردووە “(5).
ڕایەكی تر هەیە، كە وشەی (التصوف) لە (صفا‌ء)ەوە هاتووە و بەڵگەشیان ئەم فەرموودە پیرۆزەی پێغەمبەرە (دروودی خوای لێ‌ بێت)، كە دەفەرموێت : ” ذهب صفو الدنيا ويبقي الكدر”.
بۆ چوونێكی تریش هەیە، كە وشەكە یۆنانییە و لە بنەڕەتدا لە وشەی (سۆفیا)وە هاتووە، كە بە مانای زانین دێت(6)، بەڵام (شێخ عبدالكریم القشیری) لەكتیبەكەیدا ڕای وایە: بناغەی وشەكە دەگەڕێتەوە سەر ناوی (صفە)ی مزگەوتی پێغەمبەر (دروودی خوای لێ‌ بێت(7)، هەوەك دەشبێت زاراوەی تەسەوف لە وشەی (صف)ی ڕیزی جەماعەتی نوێژی بەكۆمەڵەوە وەرگیرابێت، ئەوانەی بەتایبەت لە ڕیزی یەكەمی خواپەرستی و نوێژدا لەپێشەوەن(8)
هەروەك هەندێك دەڵێن وشەی (تەسەوف) لە چوار پیت پێكهاتووە و هەر پیتێكی واتایەكی سەربەخۆ و تایبەتی هەیە، بەشێوەیەك پیتی (ت) واتای تەوبە و گەڕانەوە بۆ لای خوا، پیتی (س) بە واتای پاككردنەوە (سەفا)ی ڕۆح و دڵ و دەروون، پیتی (و) بە واتای (ویلایەت) پشتگیری و گەردنكەچی، پیتی (ف) واتای (فەنابوون بۆ خوا) و لەپێناوی خودا و عەشقی خودایی، كە بەرزترین پلەی سۆفییەتە(9).

باسی دووەم: ڕێباز (تەریقەت)ی نەقشبەندی، سەرهەڵدان و بڵاوبوونەوەی لە هەرێمی كوردستان
دوابەدوای دەركەوتنی سۆفیزم وەك بیروباوەڕێكی ئایینی بەهێز، چەندین ڕێبازی تەسەوف سەریانهەڵدا، كە یەكێك لە ڕێبازە دیار و بەرچاوانە ڕێبازی نەقشبەندی بوو، ناوچەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە لانكە و كانگای سەرهەڵدان و بڵاوبوونەوەی ئەم ڕێبازە دادەنرێت، لەگەڵ باسكردنی ڕێبازی نەقشبەندی دا ناوی (مەولانا خالیدی نەقشبەندی) دەهێنرێت، بەڵام لەڕاستیدا ئەم تەریقەتە لەسەر دەستی (شێخ بەهائەددینی نەقشبەندی) دامەزراوە، بەڵام دواتر لەلایەن (شێخ عەبدولخالقی گۆجەوانی)یەوە یاسا و ڕێسا و ڕێنماییەكانی بۆ دادەنرێت.
پاش ئەوەی (شێخ مەولانا خالدی نەقشبەندی) لەساڵی (1808ز) لە تەمەنی سی ساڵیدا ڕوودەكاتە هندستان و لەشاری (دەلهی) چەندین ساڵ  لەبەردەستی (شێخ عەبدوڵڵای دەهلەوی)دا دەخوێنێت، تەمەسووكی پێوە دەكات و ئیرشادی تەریقەتەكەی لێ‌ وەردەگرێت، لەساڵی (1811ز) دەگەڕێتەوە بۆ عێراق بە مەبەستی ئیرشاد و ڕێنموونیكردنی موسوڵمانان و لەنێوان سلێمانی و بەغدادا جێگۆڕكێ‌ دەكات(10).
مامۆستا مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیس لە كتێبەكەیدا دەنووسێت: (هەرچەندە لە زەمانی كۆندا تەریقەتی نەقشبەندی لە كوردستاندا لە پێش هاتنەوەی (مەولانا خالدی نەقشبەندی) لە هندستان نیشانەی هەبووە، بەڵام لەو سەردەمانەدا وەك تەریقەتێكی ناسراو نەبووە و لەناو خەڵكیدا ناوبانگی نەبووە(11). دەتوانین تەریقەتەكانی سۆفیگەری لەناو نەتەوەی كورددا بەشێوەیەكی گشتی بۆ ئەم بەشانە دابەش و پۆلێن بكەین(12):
یەكەم: تەریقەتەكانی كوردی شیعە، كە نیعمەت ئیلاهی و خاكسالاری دەگرێتەوە.
دووەم:  تەریقەتەكانی كوردی سوننە، كە (قادری و نەقشبەندی) دەگرێتەوە.
بێگومان، كە خاكی كوردستان پارچەیەكی زیندووی جیهانی ئیسلامی بووە، هەر لە كۆنەوە خەڵكەكەی باوەڕیان بە ئایینی پیرۆزی ئیسلام هێناوە و موسوڵمان بوون، ئەمەش زەمینەیەكی باش و گونجاوبوو بۆ سەرهەڵدانی چەندین جۆری جیاوازی وەكو تەریقەتی (قادری و نەقشبەندی) لەسەر دەستی شێخ و رێبەرە ئایینیەكانی ناوچەكە، وەكو سەرهەڵدانی ڕێبازی (قادری) لەسەر دەستی (شێخ مارفی نۆدێ‌)، ڕێبازی (نەقشبەندی) لەسەر دەستی (شێخ مەولانا خالیدی نەقشبەندی).
مەولانا خالیدی نەقشبەندی بەهۆی فیراسەتی ئیمانداری و ئارامگرتن و هەڵكەوتووی خۆیەوە، دواتر پشوودرێژی بۆ بڵاوكردنەوەی رێبازەكەی لە چەقی (تەریقەتی قادری)دا، كە شاری سلێمانی بوو، توانی هەردوو شێخی قادری (شێخ عەبدوڵڵا) و (شێخ ئەحمەدی سەردار)، كەسەر بە لقی ناوچەی (سەرگەڵوو)ی بنەماڵەی شێخانەی بەرزنجە بووە، بخاتە ژێر هەژموون و ركێفی تەریقەتە نوێیەكەیەوە و پەیوەندی پێوە بكەن(13).
پێویستە بزانین، كە ساڵانی (1811-1820ز) بە پڕ بەرهەمترین ڕۆژانی رێبازی نەقشبەندی لەكوردستاندا دەژمێردرێن، ئەم ڕێبازە نوێیە پشتیوانییەكی جەماوەری بەرفراوانی لێ‌ كرا. سەرباری ئەوەی، كە بەردەوام ڕووبەڕووی دوژمنایەتی قادرییەكان و ناو بەناو دوژمنایەتی میرانی بابان لەسلێمانی دەبۆوە(14).
بەڕای (میهرداد ئیزەدی) هەڵمەتی بانگەشەی (مەولانا خالیدی نەقشبەندی) بۆ ڕێبازەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی (1779ز)، هەروەكو لە كتێبەكەیدا نووسیوێتی: “مەولانا ساڵی 1779زایینی هەڵمەتێكی بۆ پەیداكردنی لایەنگر لە رێگەی دیاریكردنی ژمارەیەكی زۆر نوێنەران (خەلیفە) لە كوردستان و ئەو دیوی كوردستاندا دەستپێكرد”(15).
لە بارەی ژمارەی خەلیفەكانی (مەولانا خالیدی نەقشبەندی)ەوە، مامۆستا مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیس لە كتێبی (یادی مەردان)دا، ژمارەی خەلیفە كوردەكانی مەولاناخالیدی بە (34) خەلیفە و خەلیفە بێگانەكانیشی بە (33) خەلیفە داناوە(16).
هەروەها سەبارەت بە ژمارەی مورید و لایەنگرانی، (مستەر ڕیچ) لە كتێبەكەیدا، ژمارەی موریدەكانی مەولانای لە ساڵی (1820ز)دا-كە هاوكاتی ساڵی سەردانەكەی بووە بۆ كوردستان- بە (12000) مورید دادەنێت(17).
مامۆستا عەباس عەزاویش لە بابەتێكیدا، موریدانی تەریقەتی نەقشبەندی لە عێراقدا لەسەردەمی حوكمڕانی كۆماریدا بە (20000) كەس دادەنێت(18).
مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیس دەڵێت: “لەناو خەڵكیدا واباوە، كە (شێخ مارفی نۆدێ‌) بووە بە ناحەز و دژی مەولانا خالید، ئەمەش وایكردووە مەولانا لە سلێمانی دەرچێت و بەرەو بەغداد كۆچ بكات”(19) .
تەنانەت شێخ مارف دووجار كاك ئەحمەدی شێخی كوڕی و عەبدوڕەحمان تاڵەبانی خەلیفەی خۆی بۆ كوشتنی دەنێرێت، بەڵام كاری كوشتنەكەیان بۆ جێبەجێ‌ ناكرێت و دەگەڕێنەوە(20)، بۆیە مەولانا خالیدی نەقشبەندی ناچار دەبێت هەڵبێت، كە ئەم ڕووداوەش هاوكات بووە لەگەڵ گەشتە بەناوبانگەكەی (مستەر ڕیچ) بۆ كوردستان لە نێوان ساڵانی (1820-1823ز)، ناوبراو لە یاداشتەكانیدا بەم جۆرە ڕووداوەكەی تۆماركردووە و نووسیوێتی: “ئەم بەیانییە شێخ خالیدی بەناوبانگ هەڵهات. لەگەڵ ئەوەشدا، كە هەڵهاتنەكەی نهێنی و بەپەلەبوو، بەڵام توانی هەر چوار ژنەكەی لەگەڵ خۆیدا بەرێت. هێشتا نەزانراوە بەرەوكوێ‌ ڕۆیشتوە؟ چەند رۆژێك لەمەوبەر كوردەكان لە پلەیەكی بەرزتر لە عەبدولقادر- مەبەستی شێخ عەبدولقادری گەیلانی یە- دایان دەنا . پاشا – مەبەستی میرانی بابانە لە سلێمانی – عادەتی وابوو لەبەردەمیدا ڕادەوەستا و قلیانی بۆ تێدەكرد، كەچی ئەمڕۆ پێی دەڵێن: كافر و داستانی زۆر لەبارەی فیز و كافری و زەندیقییەوە دەگێڕنەوە؟! لەبارەی هۆی هەڵهاتنیەوە قسەی جۆرا و جۆر دەكرێت. هەندێك دەڵێن: دەستی كردبووە ئاژاوەنانەوە لەنێوان پاشا و براكانیدا، كە ویستبوویان لای پاشا لەگەڵیدا ڕووبەڕوو ببنەوە، هەندێكی تریش دەڵێن: دەستی كردبوو بە دانانی بناغەی مەزهەبێكی نوێ‌ و دەیویست خۆی بكات بە گەورەی دنیایی وڵاتەكە. گومانی تێدا نییە، كە زۆر شتی لەبارەوە وتراوە و شتی زۆر لەمانە زۆرتری دراوەتە پاڵ. مەلا و سەیدەكان لە سەرووی هەمووشیانەوە شێخ مارف – مەبەستی شێخ مارفی نۆدێیە -، هەموو ڕقیان لە شێخ خالیدە و ئەویش كاتێك كە دەسەڵاتی هەبوو، هەموو ئەمانەی بەزاندبوو”(21).

باسی سێیەم: خەسڵەت و بنەماكانی ڕێبازی نەقشبەندی
ڕێبازی نەقشبەندی وەكو ڕێبازێكی ئایینی ئیسلام، كۆمەڵێك بنەمای سەرەكی و گرنگی هەیە، كە لە یانزدە بنەمادا دەتوانین ئاماژەیان پێ‌ بكەین.
لە ڕاستیدا دامەزرێنەری ڕێبازەكەوە، كە خواجە (عەبدولخالق گۆجەوانی)یە هەشت بنەمای بۆ دانراوە، هەروەكو نووسەری كتێبی (مەولانا خالید و تەریقەتی نەقشبەندی) سەید تاهیری هاشمی ئاماژەی پێداوە، بەڵام دواتر، كە (مەولانا خالیدی نەقشبەندی) گەشەی بەم ڕێبازە ئایینیە داوە و سێ‌ بنەمای تری بۆ زیاد كردووە.
هەشت بنەماكانیش بریتیین لە(22):
1-هۆشی هەنووكەیی: واتا نابێت بیئاگایی و غافڵبوون زەفەر بەكار و كردەوە و تەنانەت هەستەكانیشی بەرێت.
2-سەربەرزكردنەوە: بە مەبەستی دووركەوتنەوە لە ڕوانینی حەرام، پێویستە پەیڕەوكاری نەقشبەندی سەیری بەردەمی خۆی بكات و سەیری ئەملا و ئەو لای خۆی نەكات تا بیری بەلای شتی ترەوە بچێت.
3-گەشت لە نیشتمان: واتا پێویست نییە پەیڕەوكاری ئەم ڕێبازە گەشت بكات بۆ وڵاتی غەریبی لەپێناوی مەرامەكانیدا، بەڵكو پێویستە لە كردار و ئاكاری ناپەسەندەوە بۆ ڕەوشت پەسەندەوە گەشت بكات و لەماڵی خۆی دابنیشێت و خۆی تووشی غەمی دوورە وڵاتی نەكات.
4-تەنیایی لەناو كۆڕدا: واتا پێویستە بە ڕووخسار و ڕواڵەت لەناو كۆمەڵ و مەجلیسدا بێت، بەڵام بە ناوەرۆك و دڵ لەگەڵ خوادا بێت.
5-یادكردن (زیكر): بریتییە لە یاد (زیكر)كردنی خوای گەورە بە زارەكی یان بە دڵ.
6-گەڕانەوە: ئەو كەسەی، كە یادی خوا دەكات، پێویستە بەردەوام ئەوەی لەدڵیدا بێت، كە خودایە من لەو یادكردنە تەنها مەبەستم ڕەزامەندی تۆیە و بەردەوام بگەڕێتەوە بۆ لای خودا و تەنها مەبەستی زاتی ئەو بێت.
7-پارێزگاری: مەبەست پارێزگاریكردنە لەو یاد (زیكر)ە، بەوەی كە لە ساتێكدا چەند جار ئەو ویردە دووبارە بكاتەوە بۆ ئەوەی بیر و هۆشی بەلای شتی تردا نەڕوات، پارێزگاری لەو ئاراستەیە بكات كە گرتوویەتیەبەر.
8-بیرهێنانەوە: پێویستە پەیڕەوكاری نەقشبەندی (سۆفیزم) بەردەوام وشە و ویردەكان لەڕووی هۆشداری و بە ئاگاییەوە بڵێت و لە هەموو كاتێكدا بزانێت كە ئەو لە بارەگای خوای گەورەدایە.
ئەمانە ئەو بنەمایانە بوون، كە پێشتر ئاماژەمان پێكرد، كە لەلایەن (خواجە عەبدولخالق گۆجەوانی)یەوە دامەزرێنەری ڕێبازی نەقشبەندی (سۆفیزم) لەجیهاندا بۆ ڕێبازەكەی دایناوە، كە بنەمای تۆكمە و گرنگ و ڕاست و درووستی ڕێبازەكەین، وەكو خەسڵەت و سیما و بنەمای ئەو ڕێبازە دەناسرێت، هەڵگری ڕێبازەكەی (سۆفی) پێ‌ دەناسرێتەوە و هەموویان هەڵقوڵاوی شەریعەتی ئیسلامن.
سەبارەت بەو بنەمایانەی، كە لە دوای ناوبراو، (شێخ مەولانا خالیدی نەقشبەندی) بۆ ڕێبازەكەی وەكو بنەما زیادكردووە، بریتیین لە(23):
1-    وەستانی كاتی: مەبەست لەوەیە كە پەیڕەوكاری نەقشبەندی لەگەڵ خوای خۆیدا چەند كاتێك گفتووگۆ بكات و بزانێت لە دۆخی بێئاگایی یان ئاگایی دایە.
2-    وەستانی ژمارەیی: واتا یادكەرەوە پێویستە لەكاتی یادكردنەوە (زیكر)دا ڕەچاوی ژمارەی زیكر و یادكردنەوەكانی بكات لە هەر هەناسەیەكیدا لە سێ‌ یان پێنج یان حەوت تاوەكو بیست و یەك جار بەردەوام بێت.
3-    وەستان لە دڵدا: واتا لەكاتی یادكردنەوە (زیكر)دا دڵت لای خودا بێت و دڵ بەردەوام هوشیار و بە ئاگا و ئامادەی یادی خوا بێت، بەبێ‌ سەرقاڵبوونی زیاد لەپێویست بەدنیاوە.

بەشی دووەم: بزووتنەوەی حەقە لە هەرێمی كوردستان
باسی یەكەم: چەمك و پێناسەی حەقە
وشەی (الحق) یەكێكە لەناو و سیفەتەكانی خوای پەروەردگار، لە زمانی كوردیشدا هەق (حەق) هەروەكو لە فەرهەنگە كوردییەكاندا بەواتای (ڕەوا، كرێ‌، بەش، ڕاست و درووست، كۆڵین و دانەوە) هاتووە (24).
لە قورئانی پیرۆزدا (194) جار ئەم وشەیە هاتووە، كە بەواتای جیا جیا هاتوون، لەوانە خوای گەورە، موسوڵمانان، ڕێبازی ئیسلام، قورئان، ڕاستی و ماف و … هتد (25).
بەڵگەی ئایەتە پیرۆزەكانی قورئان هەروەكو خوای گەورە دەفەرموێت:
1- (ذلك بأن الله هو الحق)(26) .(الحق) لێرەدا مەبەست (الله) جل جلالە.
2- (ألم يأن للذين آمنوا أن تخشع قلوبهم لذكر الله وما نزل من الحق)(27) .(الحق)  مەبەست (القرآن)ة.
3- (ذلك بأن الذين كفروا اتبعوا الباطل وإن الذين آمنوا اتبعوا الحق من ربهم)(28) .(الحق) ليَرةدا مةبةست ليَى رَيَبازى ئيسلام و موسولَمانانة.
4- (فلما أنجاهم إذا هم يبغون في الأرض بغير الحق)(29) . (الحق) لێرەدا بەواتای (ماف و ڕاستی و درووستییە).
5- (له دعوة الحق)(30). لێرەدا (الحق) بەواتای بانگەواز بۆ ڕێبازی ئیسلام دێت.
سەبارەت بە پەیوەندی ڕێبازی حەقە بە ئیسلامەوە لەوەوە هاتووە، كە شوێنكەوتووانی ئەم ڕێبازە بۆ هەر شتێك وشەی (حەق)یان بەكارهێناوە (واتە: كارەكە ڕاست و ڕەوانە)، پێیان وابووە كە ڕێبازەكەیان لە ئایینی ئیسلام وەرگیراوە، كە ڕێبازێكی حەق و ڕاستە(31)، بەڵام (د. حوسێن خەلیقی) پێی وایە: (حەقە لە سەرەتادا زۆرتر ئەم زاراوەیە لای ئەوانەوە دەركەوتووە و بەكارهاتووە، كە لە حاڵەتی زیكری نهێنی و خۆتەرخانكردن بۆ بەندایەتی خوا، لە خەیاڵێكی قووڵ دا بوون. ئەمانە، كەوتوونەتە حاڵەتێكی بێهۆشی و بێئاگایی لەخۆیان و لەدەوروبەریان)(32).
لە بەرامبەردا (محەمەدی مەلا كەریم) دەنووسێت: (من وای بۆ دەچم ناونانی كۆمەڵەكە بە (هەقە)، لە شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵەوە بووبێت، ناونانەكەشی پەیوەندییەكی بە پاشماوەی (ئەهلی هەق)ەوە هەبێت، كە ئێستا لە گەلێ‌ لای كوردستانی ئێراق و ئێراندا هەن. لە هەموو ئەمەش زۆرتر، وشەی (هەقە) تێكڕا بەسەر زمانی پێشەوایانی تەسەوفەوە بووە)(33).
هەروەها مستەفا عەسكەریش پێی وایە، كە وشەی (هەقە) لە زۆری بەكارهێنانی وشەكەوە لەلایەن (هەقەكان)ەوە هاتووە، كە دەڵێت: “هەر قسەیەكی ڕاستیان بیستبێ‌ و هەر كردەوەیەكی بەجێیان دیبێ‌، وتوویانە (هەقە)، ئیتر وردە وردە ناوی (هەقە)یان بەبەردا بڕاوە “(34).
دیارە ڕێبازی حەقە بەشێكە لە ڕێبازی نەقشبەندی، كە ئەوانیش پەیڕەوی (تەسەوف) دەكەن، چەمكی (هەق) لە بیروباوەڕی تەسەوفدا پانتایەكی بەرفراوانی هەیە، ئەگەر لای خەڵكی ئاسایی هەق چەند مانایەكی هەبێت، ئەوا لای سۆفی، هەموو هەقیقەتەكان لەئەنجامدا دەچنەوە سەریەك هەقیقەت، كە ئەویش بەمانای خوای پەروەردگار دێت(35).

پێناسەی بزووتنەوەی حەقە:
سەبارەت بە پێناسەیەكی دیاریكراو بۆ بزووتنەوەی حەقە تەنیا پێناسەیەكمان نییە، بەڵكو راو بۆچوونی جیاواز و پێناسەی هەمەجۆر بۆ ئەم كۆمەڵەیە كراوە لەلایەن نووسەر و مێژوونووس و توێژەرانەوە، كە لێرەدا هەندێكیان بەم شێوەی لای خوارەوە دەخەینەڕوو:
مستەفا عەسكەری پێناسەی بزووتنەوەی حەقە دەكات و دەڵێت: “وەچەیەكی ڕێبازی سۆفییە، كە ئەگەڕێتەوە سەر تەریقەتی نەقشبەندی، كە بەهۆی مەولانا خالیدی نەقشبەندییەوە لە كوردستاندا بڵاوبۆوە” (36) .
هاوڕێ‌ مەحمودیش بەم جۆرە پێناسەی دەكات و دەڵێت: “بزووتنەوەی حەقە یەكێكە لە وەچەكانی تەریقەتی نەقشبەندی و بزووتنەوە ئایینی و نیشتمانییەكانی سەرەتای سەدەی نۆزدەیەم لە كوردستان و خاوەنی تێڕوانینی تایبەت بەخۆیانن و تا ئێستاش لە فۆرمێكی جیاواز لە ڕابردوویاندا شوێنەوار و تەكیە و خانەقایان لە كوردستاندا ماوە “(37)، بەڵام مامۆستا شاكر فەتاح ڕایەكی تری هەیە و دەڵێت: “حەقەكان ڕێڕەوی نەقشبەندیان گۆڕی و خستیانە شێوەی ڕێڕەوی حەقە، كە تڵپەی ڕێ‌ ڕەوی نەقشبەندی یە. ئەگەر هیچی نەڵێین ئەوە دەڵێین، كە بووەتە هۆی بێ‌ كار و فرمانی و گێژ و وێژی و نەزانی. لەبەرئەوە پێویستە بەهەموو هێزێكمانەوە كۆشش و خەبات بكەین ئەمانەی بوون بە حەقە بیانخەینەوە سەر ئایینە پاكەكەی ئیسلام..”(38).

باسی دووەم: ڕێبازی حەقە،  بنچینە و پەیدابوونی، زنجیرەی تەریقەت و سنووری نیشتەجێبوونی جوگرافیان
دوای دەركەوتنی ناووبانگی (شێخ مەولانا خالیدی نەقشبەندی) و هەژموونی تەریقەتی نەقشبەندی لەكوردستاندا، بنچینەی سۆفیگەرییانەی هەقە بەوەرگرتنی تەریقەتەكە لەلایەن (شێخ ئەحمەدی سەردار)ی سەرگەڵووییەوە لە (مەولانا خالد) دەستیپێكرد، هەرچەندە جێی باسە لەسەرەتادا (شێخ ئەحمەدی سەردار) خەلیفەی تەریقەتی قادری بووە و موریدی (شێخ مارفی نۆدێ‌) بووە لە شاری سلێمانی، كە ڕێبەری تەریقەتی قادری لە كوردستاندا كردووە (39).
دوای ئەوەی (مەولانا خالید) تەریقەتی دا بە (شێخ ئەحمەدی سەردار)، لێرەوە بنچینە و ئەسڵی تەریقەتی نەقشبەندی لە ناوچەی سورداشی نزیك بە شاری سلێمانی دەستپێدەكات لە دەوروبەری ساڵانی (1811-1815ز).
پاش ئەویش شێخ قادری كوڕی ناسراو بە (شێخ قادرە سوور) تەریقەتی خەڵكی داداوە، ئەمیش شێخ موحەممەدی ئیلەڵڵای كردووە بەجێگری خۆی. لەدوای ئەویش حاجی شێخ مستەفای كوڕی حاجی شێخ ڕەزا تا كۆچی دوایی كردنی لە ساڵی (1915ز)دا تەریقەتی داداوە، لەسەر وەسێتی خۆی شێخ مەلا ئەحمەدی گەڵنێری تەریقەتی خەڵكی داداوە و بووەتە جێگری ناوبراو تا لە ساڵی (1919ز)دا كۆچی دوایی كردووە. لەسەر وەسیەتی ئەم زاتەش تەریقەتەكە دراوە بە شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە لە ساڵی (1920ز)دا لە ناوچەی سەرگەڵووی سورداش بووەتە شێخی ئیرشاد و تەریقەتی خەڵكی ناوچەكەی داوە.
لە سەردەمی (شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە)دا، بزووتنەوەیەكی ئایینی- كۆمەڵایەتی بەناوی (هەقە) سەرهەڵدەدات، كە خودی شێخی ناوبراو (واتە: شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە) ڕێبەری دەكات و بەردەوام لەفراوانبووندا بووە، لە ماوەیەكی كەمدا خەڵكانێكی زۆر لە ناوچە سوورداش و مەرگە و ڕانیە و كۆیە و ئاغجەلەر و شوان و كەركوك تەریقەتیان لەسەردەستی ئەودا وەرگرتووە(40).

زنجیرەی تەریقەتپێدان و ئیرشادكردن
تەریقەتی نەقشبەندیش وەكو سەرجەم تەریقەت و ڕێبازە ئایینییەكانی تر، لەدوای ئەوەی، كە (شێخ پەیوەندی ڕوحانی دەگرێت و دەچێتە ناخی كەسایەتییەوە و تێدەكۆشێت، كە وەك ئەو بێت، ئیتر ئەم خاڵە دەبێتە پەیوەندی ناسراویان، زنجیرەی تەریقەت و ئیرشادكردن دێتە ئاراوە)(41) .
زنجیرەی تەریقەتی هەقەكان لە (شێخ مەولانا خالیدی نەقشەبەندی)یەوە دەستپێدەكات، تا (7) خەلیفە بەردەوام بێت و لە (شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە)دا كۆتایی دێت، كە شەجەرە و زنجیرەی ڕیزبەندی یەكەی بەم شێوەیەی لای خوارەوەیە(42):
1-شێخ ئەحمەدی سەردار.
2-شێخ قادری كوڕی ناسراو بە (شێخ قادری سوور).
3-شێخ ڕەزای عەسكەر.
4-شێخ محەممەد ئیلەڵڵا.
5- حاجی شێخ مستەفای كوڕی حاجی شێخ ڕەزای عەسكەر.
6-شێخ مەلا ئەحمەدی گەڵنێری.
7-شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە.

سنووری جوگرافی بزووتنەوەی حەقە
سەبارەت بە دەستنیشانكردنی سنوورێكی جوگرافی جێگیر بۆ شوێنكەوتووانی بزووتنەوەی حەقە، بەهۆی هەلومەرجی سیاسی و گۆڕانكاری دانیشتوان (دیمۆگرافی) و سیاسەتی ڕاگواستن و كارەساتی نالەباری ئەنفالی ساڵی (1988ز)ی ڕژێمی بەعس دژ بەسەرجەم خەڵكی كوردستان، لە نێویاندا حەقەكان. پاشان درووستكردنی بەنداوی دوكان، بەم هۆیەوە گواستنەوەی دانیشتوانەكەی و ژێرئاوكەوتنی ژمارەیەك گوندی حەقەنشینی ناوچەكە و ڕاگواستنیان بۆ ناوچەكانی تری كوردستان وەكو بەكرەجۆ، چوار -قوڕنە، ژاراوە، سەنگەسەر، بازیان.
ناتوانرێت كارێكی وا قورس بە ئاسانی ئەنجامبدرێت، بەڵام بەگشتی دەكرێت ناوچەكانی سنووری بازنەی حەقەنشین بەم شێوەیە دیاری بكرێت: هەروەك لە ئیسایكلۆپیدیای گشتیدا هاتووە: “تەنها لە ناوچەی سوورداشی نزیك شاری سلێمانی و چەند گوندێكی كەركوكدا بڵاوبوونەتەوە”(43)، بەڵام لەڕاستیدا سنوورەكە زۆر لەوە فراوانترە لەوانە: جگە لە چەقی هەردوو پارێزگای كەركوك و هەولێر، لە شارۆچكەی تۆپزاوا، بنە سڵاوە، قەزای كۆیە و دێهاتەكانی و ناحیەی تەق تەقیش هەن (44) .
هەروەها لە ناوچەكانی تۆربە، گەڵنێری، سارتكە، كەلكەسماق، شوان، شێخ بزێنی، قەڵاسێوكە، ئاغجەلەر، سورداش، خەلەكان، خەرابە، قازی بەگیان، كڵێسە، ساتوقەڵا، بازیان، خوڕخوڕە، یاخیان، كوێرەكانی، شارستێن، بنگرد، قەڵادزە، سەنگەسەر، ڕانیە، بەستەسێن، بەكرەجۆ، ژاراوە، مەلاهۆمەر، خۆشناو، چوارقوڕنە و… هتد هەن (45).
هەروەها هەقەكان لە ناوچەكانی (دۆڵی جافایەتی، ناوچەی ئاغجەلەر، عەسكەر، مەرگە، دەشتی كۆیە، گەرمیان و كەركوك هەن)(46) .
هەروەها مامۆستا شاكر فەتاح لە یاداشتەكانیدا بەناوونیشانی (ئاوێنەی ژینم)، كاتێك لەساڵی (1942ز)دا قائیمقامی قەزای ڕانیە و لە ساڵی (1946ز)دا قائیمقامی قەزای چەمچەماڵ بووە، لەبارەی حەقەكانی ناوچەكەوە دەنووسێت: (حەقەكان بەهەموو لایەكی كوردستانی ئێراقدا بە تایبەتی بەناو بەشی (سۆران)دا بڵاوبوونەتەوە و لە ناوچەی ڕانیەدا دوو سێ‌ گوندێكیان هەبووە، كە ئاغاكانی پشدەر چاویان بڕیبووە داگیركردنی ئەو گوندانە)(47).
هەروەها لە كۆمەڵە رۆژنامەی چەمچەماڵیشدا كە لە ساڵی (1946ز) كە قائیمقامی قەزای چەمچەماڵ بووە دەریكردووە لە ژمارە (7)دا دەنووسێت: (حەقەكانی چەمچەماڵ لە نزیكەی (35) گونددا دانیشتوون(48).

بەشی سێیەم: بزووتنەوەی حەقە، گەشەكردنی، لقەكانی، بنەماكانی و جیهانبینی بیری حەقە
باسی یەكەم: لقەكانی بزووتنەوەی حەقە (مامەڕەزای و حەمەسووری)
هەروەكو لە باسی پێشوودا ئاماژەمان پێكرد، زنجیرەی ڕێبازی تەسەوف لە (شێخ مەولانا خالیدی نەقشبەندی)یەوە دەستپێدەكات، یەكەمین كەس كە تەریقەتی لە كوردستان لێی وەرگرتووە و بۆتە خەلیفەی، (شێخ ئەحمەدی سەردار) بووە لە ناوچەی سەرگەڵووی شارباژێڕ، زنجیرەی ئەم تەریقەتە بەردەوام بووە تا دەگاتە (شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە)، كە ڕێڕەوی بزووتنەوەی حەقە لەم شێخەوە دەستپێدەكات، ناوبراو لە تەمەنی (29-30) ساڵاندا پێشەوایەتی تەریقەتی نەقشبەندی بە بەرگێكی نوێوە بەناوی (حەقە) وەرگرتووە(49) .
هەر لەم بارەیەوە نووسەری بیانی و رۆژهەڵاتناسی بە ڕەگەز دانیماركی (مارتن ڤان برۆنسەن) دانەری كتێبی (ئاغا و شێخ و دەوڵەت)، سەبارەت بە (شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە) و ڕێبازەكەی نووسویەتی: (شێخ عەبدولكەریمی سەرگەڵوو هەرچەندە بە نەقشی (نەقشبەندی) دادەنرێت، وەلێ‌ هێندە لە تەریقەتەكەی دووركەوتۆتەوە، كە دەتوانرێت بەڕێچكەیەكی نوێ‌ ناوببرێت)(50).
دیارە بەڕای توێژەر هۆكاری ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، كە لە سەردەمی ئەم شێخەدا شوێنكەوتووانی ڕێبازی نەقشبەندی لە ناوچەی سەرگەڵو و دەوروبەری وەكو سۆفی و موریدەكانی (حەقە) ناوبراون نەك بە سۆفی! ئەمەش هۆكارەكەی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، كە سۆفی و موریدەكانی شێخ بەردەوام وشەی هەقەیان دووبارە دەكردەوە(51).
سەرەتای دەركەوتنی حەقە وەكو بزووتنەوەیەكی ئایینی –كۆمەڵایەتی، دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە (1892-1942ز)، دەتوانین ساڵی (1920ز)، كە ساڵی دەركەوتنی (شێخ عەبدولكەریم)ە وەك دوا شێخی تەریقەتی نەقشبەندی وەك سەرەتای مێژووی دامەزراندنی حەقە دیاری بكەین(52).
كاتێك مورید و مەنسوبەكانی شێخ لەبەری كۆیە و ناوچەی میرزا ڕۆستەم و كەلكەسماق زیادیان كرد، داوایان لە شێخ كرد تەكیەیەكیان بۆ بكاتەوە، بۆیە شێخیش بەداواكەیان رازی بوو لە ساڵی (1922ز)دا بڕیاریدا لە گوندی (كەلكەسماق) تەكیەیەكی نوێ‌ بكاتەوە و چەند زەوی و موڵك و ئاوێكی بۆ كڕی و خستیە خزمەتی تەكیەكەوە، (مامەڕەزا)ی برای كردە خەلیفەی ئەو تەكیەیە و بەهاوكاری خەڵكی گوندەكە مزگەوتێكیان درووستكرد لەو گوندە، بەم شێوەیە خانەقای (كەلكەسماق) وەك بنكەیەكی تری گرنگی ئاییینی و جەماوەری بزووتنەوەكە، ڕۆڵێكی بەرچاوی گێڕا لە كۆكردنەوەی مورید و هەوادارانی لە دەوری ڕێبازی (حەقە)، تا ئێستاش جەماوەری هەقە سەردانی ئەم خانەقایە دەكەن، ئێستا كوڕەزاكەی واتە: شێخ هاورێ‌ كاكەحەمەی كوڕی مامە ڕەزا سەرپەرشتی دەكات(53).
ڕێبازی حەقە، كە سەر بە ڕێبازی نەقشبەندی یە لە سەردەمی (شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە)دا بووژانەوە و گەشەكردنی زۆر و بێ‌ وێنەی بەخۆوە بینی و كۆمەڵێك مورید و هەواداری لە ناوچەكانی (سورداش و میرزا ڕۆستەم و كۆیە و شوان و ئاغجەلەر و كەركوك و سلێمانی و تەنانەت پشدەر و ناوچەی مەرگەی لەدەوری خۆی كۆكردبۆوە و ئەو ناوچانەی داگیركردبوو)(54).
بزووتنەوەی هەقە تا ئەهات زیاتر پەرەی ئەسەند، بەهۆی هەڵوێستی شۆڕشگێڕی و كوردانەیانەوە، بە تایبەتی دوای ڕووداوی رۆژی ڕەشی شەشی ئەیلوولی ساڵی (1930ز)ی بەردەركی سەرای سلێمانی و كوژران و  دەستگیركردنی ژمارەیەكی زۆر لە خۆپیشاندەرانی شاری سلێمانی لەلایەن هێزەكانی سوپای ئینگلیزەوە، بەردەوام ئەو هێزانە چاودێری وردی هەر كۆڕ و كۆبوونەوەی گروپێكی سیاسی و كۆمەڵایەتیان دەكرد، بە تایبەتی حەقەكان، كە گرووپێكی ئایینی-كۆمەڵایەتی ڕێكخراوبوون و بگرە ناوە ناوە خۆیان لە سیاسەتیش وەردەدا و پشتگیری (شێخ مەحمودی مەلیك) و جكومەتەكەیان دەكرد و دژی ئینگلیز بوون، خودی (شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە)ی رێبەریان پەیوەندی دۆستانە و بەهێزی لەگەڵ (شێخ مەحمودی مەلیك)دا هەبوو، بۆیە ئینگلیز لە هەلێك ئەگەڕا بۆ دەستگیركردنی ڕێبەرەكەیان و سەركووتكردنی گرووپەكەیان، ئەوەبوو دەسەڵاتدارانی ئیگلیز بە پاساو و بیانووی ئەوەی ئەمانە دەستی دوژمنیان لەپشتە و بیری سۆسیالیستی لە ناوچەكە بڵاودەكەنەوە، لە ساڵی (1934ز) (شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە)ی ڕێبەریان و چەند كەسێكی دیكەیان لێ‌ دەستگیركردن و بە دەستبەسەری ڕەوانەی لەگەڵ ژمارەیەكی زۆر لە ناسراو و كەسایەتییەكانی حەقە لە شاری كەركوك دایاننان، چەند كەسێكیشیان بۆ حەویجە لێ‌ دوورخستنەوە. هەر كە موریدەكانی شێخ بەمە ئەزانن زۆریان لە حاڵەتی ئاسایی دەرئەچن و جلوبەرگی خۆیان لەبەر دائەماڵن و ئەیسووتێنن و گونیە لەبەرئەكەن و ڕووئەكەنە كەركوك و بە دروشم و هوتاف كێشان لەبەردەم بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی كەركوك داوای دەستبەجێ‌ ئازادكردنی شێخەكەیان و هاوڕێكانی دەكەن. دواتر میری ناچاربوو پاش ماوەیەك هەموویان ئازاد بكات و ئەوانیش گەڕانەوە شوێن و حاڵی خۆیان(55).
هەروەك ئەو گۆڕانكاریانەی، كە لە كۆتایی شێخایەتی (شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە)دا لە ڕێبازی نەقشبەندیدا ڕوویدا، ڕێگا خۆشكەر بوو بۆ سەرهەڵدانی بیروڕای جیاواز ڕاستەوخۆ لە دوایی كۆچی شێخی ناوبراو لە ساڵی (1942ز)، ئەو جیاوازی و گۆڕانكاریانە زەقتر دەركەوتن، لق و باڵی جیاوازی لێ‌ دەركەوت لە شێوەی بزووتنەوەی سۆسیالیستی و كۆمەڵایەتی یەكسانی خواز لەبەرگ و فۆرمێكی كاڵی ئایینیدا(56).
هەرچەندە (شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە) لەدوای خۆی و لە كاتی سەرەمەگ و نەخۆشیدا مۆڵەتی شێخایەتی و ئیرشادی تەریقەتەكەی بەكەس نەداوە و كەسی لەجێگەی خۆی دانەناوە، بەڵكو لە كاتی نەخۆشی و پێش كۆچكردنیدا وتوویەتی: “كەس ئیزن نییە و كەس مەئزون نییە بۆ پێدانی تەریقەت و شێخایەتی”(57)، بەڵام پاش كۆچی دوایی شێخ، مامەڕەزای برای لە ماوەی دوو ساڵدا توانی كۆمەڵی هەقەكان لەڕووی ڕووخسار و ناوەرۆكەوە بەشێوەیەكی نوێتر ڕێكبخات، چوارچێوەیەكی بەرنامە بۆداڕێژراویان بۆ دابنێت، بەڵام ئەو ناكۆكی و ناتەباییەی، كە لە نێوان (مامەڕەزا)ی ڕێبەری لقی ناسراو بە (مامەڕەزاییەكان) و (حەمەسووری كڵاوقووت)ی ڕێبەر لقی ناسراو بە (حەمەسوورییەكان)دا ڕوویدا، بووە هۆی ناڕەزایی و جێی قسە و باس و دژایەتی خەڵكی(58).
هەر بەهۆی ئەم ناكۆكیەوە ژمارەیەكی بەرچاو لە حەقەكان دوای (حەمەسوور)ی ڕێبەریان كەوتن و گوندی (شەدەڵە)یان جێهێشت، ڕوویان كردە گوندی (كڵاوقوت) لە ناوچەی (شوان)ی گەرمیان و تێیدا نیشتەجێبوون و دەستیان كرد بە جووتیاری و كشتوكاڵ و ئاژەڵداری. هەندێكی تری (حەقەكان) لە دێهاتی (قۆمەرغان و قەرانگۆی) مانەوە لە ناوچەی (سوورداش)ی نزیك بەشاری سلێمانی، دواتر ڕوویان كردە ناوچەی (یاروەلی) لە گەرمیان و لەوێ‌ نیشتەجێبوون و پەیوەندیان بە لقی (حەمەسوورییەكان)ەوە كرد(59).
ڕێڕەوێكی تر،كە لە دوای كۆچی (شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە) دەركەوت، ئەویش ڕێڕەوی (حەمە ئاغاییەكان) بوو، كە (حەمە ئاغای پشدەر) دیارترینیان بوو، كە گوندی (شەدەڵە)یان بە یەكجاری بەجێهێشت و بەرەو ناوچەی خۆیان، كە گوندی (كانی توو)ە لەبەری (مەرگە) گەڕانەوە، لە پاش مردنی (حەمەئاغا) ئەم ڕێڕەوە كۆتایی هات و نەما(60).
لقێكی دیكەی (حەقە)، كە هەر لە دوای كۆچی شێخی ناوبراوی رێبەریان دەركەوت، لقەكەی حەقەی (شێخ عەبدوڵڵای شێخ مستەفای عەسكەر) بوو لە گوندی (عەسكەر)ی ناوچەی (ئاغجەلەر) –كە باوكی شەهیدی سەركردە عەلی عەسكەری دەكات- ئەم لقە زیاتر لقێكی دەرەبەگی بوو، لە هەمان كاتدا داوای گەڕانەوەی (حەقە)ی دەكرد بۆ سەر ڕێبازی ڕەسەن و ڕاستەقینەی (نەقشبەندی)(61).

باسی دووەم: بنەماكانی بزووتنەوەی حەقە و جیهانبینی بیری حەقە
دوای دەركەوتنی ڕێبازی (حەقە) وەك بزووتنەوەیەكی كۆمەڵایەتی و سۆسیالیستی جەماوەری، ئەم بزووتنەوەیە بە مەبەستی تۆكمەكردنی ڕیزەكانی، لەلایەن ڕێبەر و شێخەكانییەوە بەرنامەیەكی هەمەلایەنەی گرنگی بۆ سەرلەنوێ‌ ڕێكخستنەوە و چاكسازیكردن لەژیانی لەژیانی ئابووری و كۆمەڵایەتی (حەقەكان)دا دانا، بەپێی بارودۆخی كۆمەڵگەی كوردەواری و داخوازی قۆناغ و ئەو سەردەمەی كە بزووتنەوەكەی پێدا تێپەڕیوە، گۆڕانكاری و بەرنامەڕێژی كردووە، بەتایبەتی هەردوو بەرنامەی (مامەڕەزا و حەمەسووری كڵاوقووت) وەكو ڕێبەری هەردوو لقە سەرەكییەكەی بزووتنەوەی حەقە (مامەڕەزاییەكان و حەمەسووریییەكان) لە دوای مردنی (شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە)ی شێخی تەریقەتیان.
لێرەدا بەكورتی لەچەند خاڵێكدا بنەماكانی بەرنامەی بزووتنەوەی (حەقە) دەخەینەڕوو، كە لەلایەن هەردوو ناوبراوەوە داڕێژراون(62):
1-هەقپەروەری:
یەكەم بنەمای كۆكەرەوەی ئەندامانی كۆمەڵە هەقەیە. لەسەر هەریەك لە ئەندامانی كۆمەڵی هەقە پێویست بووە، كە لایەنی هەق بگرن و لە ناهەقی و ستەم دوور بكەونەوە، با ئەم لایەنگری و دووركەوتنەوەیەش لە بەرژەوەندیشیاندا نەبێت، چونكە ڕێبازی حەقە خوا بەیەكەمین هەق دادەنێت و دەبێت هەموو حەقیقەتەكانی تری وەكو (دادوەری، ڕاستگۆیی، هاوبەشی، یەكسانی و برایەتی و … هتد) ملكەچی ئەم حەقیقەتە گەورەیەبن و لە سایەیدا ناهەقی نەكرێت.
ڕێبازی هەقە، هەقیقەت بەتەنیشت هەریەك لە (شەریعەت، تەریقەت و مەعریفەت)ەوە بە پایەیەكی گرنگی خواناسی دەزانێت، پێویستە ئەندامانی حەقە باوەڕیان پێی هەبێت و پەیڕەوی لێ‌ بكەن.

2-برایەتی (خوشك و برایی):
مەبەست لەم بنەمایە، تەبایی و پێكەوەییە. هەموو ئەندامانی كۆمەڵی هەقە خۆیان بەخوشك و برای یەكتر داناوە، پێیان وابووە مافی یەكسان لە نێوانیاندا هەیە. خۆشەویستییەكی خوشك و برایانە، هەموویانی پێكەوە بەستووە و خۆیان بەیەك خێزانی گەورە داناوە و زۆرجار پێكەوە دانیشتوون و نانیان خواردووە. تەنانەت هەندێكجار لەیەك حەوشە و خانوودا وەكو كۆمەڵگەیەكی بچووك پێكەوە ژیاون وەكو حەمەسوورییەكانی گوندی كڵاوقووتی ناوچەی شوانی گەرمیان.

3-نەهێشتنی جیاوازی چینایەتی:
كۆمەڵی حەقە هەوڵیداوە لە ڕێگەی كۆكردنەوەی مەلا، شێخ، ئاغا، دەرەبەگ، جووتیار، مسكێن و … هتدەوە. جیاوازی چینایەتی نەهێڵێت و هەوڵ بۆ سڕینەوەی مۆركی دەرەبەگی لەو سەردەمەدا بدات، كە باڵی بەسەر ناوچەكانی كوردستاندا كێشابوو، بۆیە بە بەراورد لەگەڵ ئەو سەردەمەدا و لەچاو كۆمەڵی كوردەواری بەگشتی، باری كۆمەڵی حەقە باشتربووە. لەمڕووەوە زۆربەیان لە ئاستی ژیاندا بووە و چینی سەرووتریان نەبووە، هەندێك لە ئاغا و شێخ و دەرەبەگەكان كەبوون بە حەقە و بەئەندامێتی كۆمەڵی حەقە ڕازی بوون، وازیان لە موڵك و سەروەت و سامانیان هێناوە.

4-دابینكردنی بیمەی كۆمەڵایەتی و پێدانی ئابوونە:
لە سنووری كۆمەڵی هەقەنشیندا، هەوڵ بۆ دابینكردنی بیمەی كۆمەڵایەتی دراوە بۆ ئەندامانی كۆمەڵەكە لە ڕێگەی كۆكردنەوەی ئابوونەی مانگانەوە، كە لە ڕێگەی برا دڵسۆزەكانی (حەقە)وە، كە پێیان وتراوە (برا سەیارەكان)ەوە لە ناوچەكانی حەقەنشیندا بەشێوەی مانگانە لە ئەندام و موریدانی حەقە كۆكراوەتەوە بۆ كاروباری تەكیە و خانەقاكانی حەقە و پێداویستی ئەو شوێنانە و ئەندامانی كۆمەڵەكەیان پێ دابین كردووە.
بەشێوەیەك هەر كەسێك بەپێی توانا و ویستی خۆی، پارە یان بەشێك لە بەرهەم و بەرووبومی كێڵگەكەی پێشكەشیان كردووە، ئەگەر كەسێك كارەسات و ڕووداوێكی بەسەربهاتایە، لەو پارە و پیتاك و ئابوونە كۆكراوەیە هاوكاری كراوە تا كارەساتەكەی پێوە دیارنەبێت.

5-پرس و ڕاوێژكردن:
لە كاتی پێویستی و ڕوودانی هەر ڕووداو و پێشهاتێك، برا و خوشكانی كۆمەڵی حەقە بەبێ‌ جیاوازی و  پێكەوە كۆبوونەتەوە و پرس و ڕاوێژیان كردووە، تا سەرەنجام گەیشتوونەتە ئەنجامێكی دیاریكراو بۆ ڕێگەچارەی كێشە و بابەتەكە، دواتر وەكو بڕیارێك كاریان پێ‌ كردووە و پێوەی پەیوەست بوون. زۆرجار پیاوانی ڕیش سپی و بەتەمەن (پیاوماقوڵ)ی حەقە ئەم ڕۆڵەیان پێ دراوە و پرس و ڕایان زیاتر پێ‌ كراوە و بانگهێشتی پرس و كۆبوونەوەكان كراون.

6-نهێنیپارێزی:
كۆمەڵی حەقە، كۆمەڵێكی داخراوبوون لە ڕووی كۆمەڵایەتییەوە و زۆر تێكەڵاوی كەسانی تریان نەكردووە، نەیانهێشتووە كەسانی دەرەوەی خۆیان تێكەڵاویان بكەن و زانیاریان لەسەر كۆبكەنەوە.
هەروەها ئەندامانی كۆمەڵەكە (حەقەكان) زۆر نهێنیپارێز بوون و كار و بەرنامەی خۆیان بۆ هیچ كەس و لایەن و حكومەت و دەسەڵاتێك نەدركاندووە، تەنانەت ئەگەر دەستگیر و دەستبەسەریش كرابێتن.

7-سەربەستی ئافرەت:
جگە لە و كرانەوە و جۆرە سەربەستیەیەی، كە لەم ڕێبازەوە چووبووە هز و مێشكی هەر تاكێكی بزووتنەوە یان كۆمەڵی حەقەوە، ئافرەت لەنێو ڕیزی حەقەكاندا ڕێزێكی تایبەتی لێ‌ گیراوە و پێگە و پایەیەكی بەرز و تابەتی بۆ دانراوە، لە سەرجەم مەراسیم و كۆڕ و كۆبوونەوە ئایینی و كۆمەڵایەتییەكاندا بەشداری كردووە، بەڵكو بە ئەوپەڕی سەربەستییەوە و بەشێوەیەكی ئازادانە هاوسەری خۆی هەڵبژاردووە، لەبەشوودانیدا شیربای وەرنەگیراوە. بێگومان ئەمە لە ڕووی كۆمەڵایەتییەوە بۆ ژیانی ئەو سەردەمەی كۆمەڵگەی كوردەواری هەنگاوێكی گەورە و بوێرانەبووە. لەلایەكی ترەوە پیاوانی حەقە زۆر بەكەمی فرەژنیان كردووە بە بەراورد لەگەڵ دەوروبەریاندا، ژنیان ڕەدوو نەكەوتوون و پیاویشیان كەسیان ڕەدووی خۆیان نەخستووە و كەمترین گرفتی خێزانی و كۆمەڵایەتیان هەبووە.
لەو سۆنگەیەوە باوەڕیان بە سەربەستی و ئازادی ژن هەبووە، ئەمە وای كردووە، كە خانەقای (شەدەڵە) لە ناوچەی (سەرگەڵوو)ی سوورداش ببێتە لانكەی پاراستن و بەرگریكردن لە چەندین ژن و داڵدەدانیان، هاوكات چارەسەركردنی كێشە كۆمەڵایەتییەكانیان.

8-هزری ناتوندوتیژی (ڕۆشنبیری ئاشتی):
هەرچەندە هزری ناتوندوتیژی دەگەڕێتەوە بۆ (غاندی) ڕێبەری هندۆسەكان، بەڵام حەقەكانیش وەكو كلتوورێك باوەڕیان بە هزری ناتوندوتیژی و پێكەوەژیانی ئاشتییانە هەبووە و پەیڕەویان كردووە. بەشێوەیەك لە مێژووی ئەم كۆمەڵ و بزووتنەوەیەدا كوشتن و شەڕكردن زۆر بەكەمی تۆماركراوە، چەند حاڵەتێكی كەم، كە داكۆكیكردن لە مافی گشتی و یارمەتیدانی شۆڕشی كوردی لێ‌ دەربچێت، حەقەكان بەشێوەی ئاشتیانە ژیاون و بۆ چارەسەركردنی كێشەكانیان پەنایان بۆ چەك هەڵگرتن نەبردووە، بەڵكو بەشێوازی دانوستان و گفتووگۆی ئاشتیانە كێشەكانیان چارەسەر كردووە.

9-كاروباری ڕێكخستن:
هەقەكان لەو گوندانەی كە تێیدا نیشتەجێبوون، تەكیەی تایبەت بە خۆیان دادەمەزراند و كاروباری خۆیان تێدا ڕێكدەخست و لە ئاستی بارەگایەكی ڕێكخستندا بوو. لەسەر ئاستی گوند ئەو كەسەی سەرپەرشتی تەكیەی دەكرد پێی دەوترا (سەرتەكیە)، كە سەرپەشتی كۆكردنەوەی ئابوونەی ڕێكخستنی هەقەكانی گوندەكە و بەڕێوەبردنی تەكیەكەی دەكرد، ڕۆڵی (بەرپرس و كادێر)ی یەكەمی هەقەی لەو گوندە دەبینی، بە زاراوەی ئەمڕۆ ئەم سەرتەكیەیە ئەڵقەی ڕێكخستنی نێوان خانەقا و هەقەكانی گوندەكە بووە، ژمارەی تەكیەكانی هەقە لە شار و گوندەكاندا دەگەیشتە (62) تەكیە، لەوانە تەكیەی سلێمانی، كەركوك، ئاغجەلەر/ عەسكەر، سەرمۆرد، سورداش، كڵاوقووت، كەلكەسماق، قۆمەرغان، سێدەر، شەدەڵە، هەنجیرە/ بنگرد، بوگد/ كۆیە، قزلو/ تەقتەق و … هتد.
10-جگەرە نەكێشان و چا نەخواردنەوە، كە لەلایەن (حەمەسوورییەكان)ەوە باو بووە و پەیڕەویان كردووە.
11-وەچە و مناڵ نەخستنەوە، كە دیسان (حەمەسوورییەكان)ی گوندی (كڵاوقووت)ی ناوچەی (شوان)ی چەمچەماڵەوە پەیڕەویان كردووە. بەبیانووی ئەوەی مناڵ و وەچە فیتنە و بەڵا و كێشەیە، گوایە ئەم بنەمایەیان لە قورئانی پیرۆزەوە وەرگرتووە؟! هەروەكو خوای گەورە دەفەرموێت: (إنما اموالكم وأولادكم فتنە..) هەرچەندە ئایەتە پیرۆزەكە باسی ماڵ و مناڵ پێكەوە دەكات، ماڵیشی پێش مناڵ خستووە(63).

دەرەنجام:
1-    بزووتنەوەی (حەقە) بزووتنەوەیەكی ئایینی و كۆمەڵایەتییە لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا لە هەرێمی كوردستان سەریهەڵداوە.
2-    ڕێبازی (حەقە) لە بنەڕەتدا دەگەڕێتەوە سەر ڕێبازی (تەسەوف) و بەشێكە لە ڕێبازی (تەریقەت)ی نەقشبەندییەكان، كە (شێخ مەولانا خالیدی نەقشبەندی) لە كوردستان دایمەزراندووە.
3-    رێبازی حەقە خاوەنی جیهانبینی و بنەمای تایبەت بەخۆیەتی، باوەڕی بە حەقپەروەری و یەكسانی و سەربەستی ئافرەت و هزری ناتوندوتیژی هەیە.
4-    ڕێبازی (حەقە) لە ساڵی (1920ز) لە كوردستان دەستپێدەكات، (شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە) بە شێخ و ڕێبەری تەریقەتەكەیان دادەنرێت.
5-    لە دوای مردنی (شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە) لە ساڵی (1942ز) ململانێ‌ و ناكۆكی دەكەوێتە ڕیزەكانی بزووتنەوەی حەقەوە، دەبن بە چوار لقەوە، لقەكانی (مامەڕەزاییەكان، حەمەسوورییەكان، حەمەئاغاییەكان و شێخ عەبدوڵڵای عەسكەر).
6-    دیاردەی جگەرەنەكێشان و چا نەخواردنەوە، وەچە و مناڵ نەخستنەوە وەكو نەریتێكی كۆمەڵایەتی لەناو لقی (حەمەسوورییەكان)دا باوبووە، مناڵ و وەچەیان بە مایەی فیتنە و بەڵا و ئاشووب بۆ سەر ژیانیان و ڕێبازەكەیان زانیوە.

بۆ داگرتن کلیک لێرە بکە

سەرچاوە و پەراوێزەكان:
1- د. ئیبراهیم ئەحمەد شوانی، سۆفیگەری، جابخانەی دەزگای موكریانی، هەولێر، 2001،ل30.
2- محمد عبدالهادی أبو زیدە، تأریخ الفلسفە فی الإسلام ، ط5، دار النهضە العربیە، بیروت، 1981،ص16.
3- حشمە الله طبیعی، ئایین و زمان و ڕەچەڵەكی كورد، و. لە فارسیەوە/ رەفعەت مورادی، چاپخانەی كارۆ، سلێمانی، 2008،ل97.
4-هەمان سەرچاوە ، ل98.
5-د.جەعفەر عەلی ڕەسوڵ، سۆفیزم و كاریگەری لە بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی نەتەوەیی كورددا (1880-1925)، مەڵبەندی كوردۆلۆجی، چاپخانەی تیشك، سلێمانی، 2008، ل19.
6-البرهانیە، التصوف، من الإنترنیت، موقع الإلكترونی:  www.burhania.org.
7-عبدالكریم القشیری، الرسالە القشیریە، دار التربیە للطباعە والنشر، بغداد،1983،ص216.
8-سەلاحەدین شێخ تائیب، ڕێبازی نەقشبەندی و تەسەوف،چاپخانەی وەزارەتی رۆشنبیری، هەولێر،2002،ل6.
9-حەمەتۆفیق، ڕێَبوار ، كۆمەڵی هەقە (لەشێخ عەبدولكەریمی شەدەڵەوە تا حەمەسووری كڵاو قووت 1920-1986)، چاپخانەی شڤان، سلێمانی، 2010،ل22.
10-مارتن ڤان برۆنسەن، ئاغا و شێخ و دەوڵەت، بەرگی دووەم، و.لەئەڵمانییەوە: د.كوردۆ عەلی، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم ، سلێمانی، 2003، ل142-143.
11-مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیس، یادی مەردان، سەرچاوەی پێشوو،ل44.
12-د.جەعفەر عەلی، لەبارەی ڕێبازەكانی سۆفیزم لە كوردستاندا، گۆڤاری كوردۆلۆجی، ژمارەی یەكەم، 2008،ل92.
13-مارتن ڤان برۆنسەن، سەرچاوەی پێشوو، ل143.
14-هەڵكەوت مەلا حەكیم خانەقینی، ڕیشە و پێشینەی ڕێبازی نەقشبەندی لەكوردستاندا، گۆڤاری سەنتەری لێكۆڵینەوەی ستراتیژی-سیاسەتی دەولی، ژمارە (21)، شوباتی 1998، سلێمانی،ل14.
15-میهرداد ئیزەدی،  ئایین و تائیفە ئایینیەكان لە كوردستان، و.لەفارسییەوە/كامەران فەهمی، سلێمانی، 2002،ل81.
16-مەلاعەبدولكەریمی مودەڕیس، یادی مەردان، ل83.
17-كلودیوس جیمس ریج، رحلە ریج فی العراق عام 1820م، ترجمە الی العربیە، بها‌والدین نوری، بغداد،1951،ص98.
18-عباس العزاوی، مولانا خالد النقشبندی، مجلە المجمع العلمی العراقی، العدد اڵاول، بغداد،1973،ص697.
19-مەلاعەبدولكەریمی مودەڕیس، یادی مەردان، ل44.
20-هەڵكەوت مەلا حەكیم خانەقینی، سەرچاوەی پێشوو،ل21.
21-كلودیوس مستر ریج، المرجع السابق، ص227-228.
22-سەید تاهیری هاشمی، مەولانا خالید و تەریقەتی نەقشبەندی، و.لەفارسیەوە/ دلێر میرزا، چاپخانەی قانع، سلێمانی، 2004، ل21-23.
23-سەلاحەدین شێخ تائیب، سەرچاوەی پێشوو، ل30-33.
24-هەژار موكریانی، فەرهەنگی هەنبانە بۆرینە، پاپی سێیەم، انتشارات سروش، تاران، 1381ی كۆچی هەتاوی،ل982.
25-محمد حسن الحمصی، مفردات القرا‌ن الكریم ، دار الرشید، دمشق، ص65-66.
26-سورە لقمان، اڵایە 30.
27-سورە الحدید، اڵایە 16.
28-سورە محمد، اڵایە 3.
29-سورە یونس، اڵایە 23.
30-سورە الرعد، اڵایە 14.
31-عەلائەدین سەجادی، ڕشتەی مرواری، چاپی دووەم، سنە ئێران، 2008، ل563.
32-حوسێنی خەلیقی، كۆمەڵناسی كوردەواری، بەرگی دووەم، چاپخانەی حەوادیس، بەغداد، 1992، ل221.
33-مستەفا عەسكەری، ئاوڕدانەوەیەك لەبزووتنەوەی هەقە، چاپخانەی عەلا، بەغداد، 1983، ل39.
34-هەمان سەرچاوە، ل18.
35-عبدالقهارداود العانی، مصدر سابق، ص17.
36-مستەفا عەسكەری، سەرچاوەی پێشوو، ل14.
37-هاوڕێ‌ مەحمود، بزووتنەوەی هەقە و ڕەنگدانەوەی لە ڕاگەیاندنی كوردیدا، چاپخانەی سیما، سلێمانی، 2012، ل210.
38-شاكر فەتاح، كۆمەڵە رۆژنامەی چەمچەماڵ، حەقەكان، چاپخانەی حەوادیس، بەغداد، 1983،ل101-102.
39-هاوڕێ‌ مەحمود، سەرچاوەی پێشوو، ل67.
40-مستەفا عەسكەری، سەرچاوەی پێشوو، ل10-12.
41-حوسێن خەلیقی، سەرچاوەی پێشوو، ل267.
42-ڕێبوار حەمەتۆفیق، كۆمەڵی هەقە (لەشێخ عەبدولكەریمی شەدەڵەوە تا حەمەسووری كڵاو قووت 1920-1986)، چاپخانەی شڤان، سلێمانی، 2010،ل43. هەروەها بڕوانە: مەلاعەبدولكەریمی مودەڕیس، یادی مەردان-مەولانا خالیدە نەقشبەندی،ل88.
43-یاسین سابیر ساڵەح، ئینسكلۆپیدیای گشتی، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، سلێمانی، 2005،ل1120.
44-حاكم ساڵەح، بزووتنەوەی هەقە لەدەمكەلی كەلكەسماقەوە، گۆڤاری هاموون، ژمارە (54)، 2706كوردی، ل5.
45-رێبوار حەمەتۆفیق، سەرچاوەی پێشوو، ل62.
46-عەبدوڵڵا  عەبدولكەریم مەحمود، تێڕوانینێك بۆ ڕابردووی هەشتا ساڵەی گروپی هەقە، گۆڤاری تایم، ژمارە (11)، 1999،ل22.
47-شاكر فەتاح، ئاوێنەی ژینم، بەرگی یەكەم، چاپخانەی دەزگای ئاراس، هەولێر، 2003،ل434.
48-شاكر فەتاح، كۆمەڵە رۆژنامەی چەمچەماڵ، چاپخانەی حەوادیس، بەغداد، 1983،ل103.
49-د.محەمەد عەلی سوڵتانی، بزاڤی حەقە لەكەركوك، گۆڤاری كەركوك، ژمارە (11)، زستانی 2002، ل88.
50-مارتن ڤان برۆنسەن، سەرچاوەی پێشوو، ل559.
51-عەلادین سەجادی، سەرچاوەی پێشوو، ل561.
52-رفیق مجید عبدالله، حركە الحقە والحمسوریە بین الإسلام والباگنیە،  گۆڤارا زانكۆیا دهۆك –مرۆڤایەتی و ئەكادیمی، هژمارا تایبەت (1)، بەربەندا (2)، گوڵان 1999، دهوك، ل164.
53-هاوڕێ‌ مەحمود، سەرچاوەی پێشوو، ل76..
54-عەلادین سەجادی، سەرچاوەی پێشوو ، ل559.
55-مستەفا عەسكەری، سەرچاوەی پێشوو، ل25.
56-هاوڕێ‌ مەحمود، سەرچاوەی پێشوو، ل77.
57-هەمان سەرچاوە، ل76.
58-ڕێبوار حەمە تۆفیق، سەرچاوەی پێشوو، ل89.
59-مستەفا عەسكەری، سەرچاوەی پێشوو، ل30.
60-هاوڕێ‌ مەحمود، سەرچاوەی پێشوو، ل79.
61-هەمان سەرچاوە، ل79-80.
62-مستەفا عەسكەری، ئاوڕدانەوەیەك لەبزووتنەوەی هەقە، ل38-45 . هەروەها بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە:
1-هاوڕێ‌ مەحمود، بزووتنەوەی هەقە، ل109-125. 2-ڕێبوار حەمە تۆفیق، كۆمەڵی هەقە، ل135-154.
63-رەئوف محمد زهدی، بۆ لەهەقە كەوتنە تەقە، چاپخانەی حەوادیس، بەغداد، 1985، ل144.

پاشبەند
ناسینی ڕێباز و گوند و شوێنەكان:
– ئەهلی حەق (اهل الحق): ناوی كۆمەڵێكی ئایینیە، كە لە لایەن (سەید محەمەد عەلی باب)ەوە ناسراو بە (بەهائوڵڵا) لە سەدەی حەڤدەدا لە ئێران دامەزراوە و، لقێكی ڕێبازی (عەلی ئیلاهی)یە. ناوبراو لە ساڵی (1850ز) لە ترسی نەیارانی هاتۆتە ناوچەی سەرگەڵووی سورداش، ماوەیەك لە هاوینەهەواری (بەرگەڵوو)دا ماوەتەوە، ئێستاش شوێنەوارەكەی ماوە و لەلایەن لایەنگرانیوە نۆژەن كراوەتەوە.
-گەڵنێری: گوندێكە لە نزیكی ناحیەی میرزا ڕۆستەمی سەر بە قەزای ڕانیە ساڵانێكی زۆرە بۆتە ژێر پرۆژەی ئاوی دەریاچەی دوكانەوە.
– شەدەڵە: گوندێكە لەگوندەكانی ناوچەی سوورداش سەر بەشاری سلێمانی یە، دەكەوێتە كۆتایی دۆڵی (مێرگەپان) لە نێوان هەردوو شاخی پیرەمەگرون و دابان دایە.

پرۆفایل و ژیانی كەسێتییەكان:
مەولانا خالیدی نەقشبەندی:
ناوی خالدە  كوڕی ئەحمەد كوڕی حسێنە، سەر بە هۆزی جافە لە تیرەی میكایەڵی مورادییە. لە ساڵی (1193 كۆچی) بەرامبەر بە ساڵی (1779ز) لە ناوچەی (قەرەداغ)ی سەر شاری سلێمانی لەدایكبووە و لەنەوەی پیر میكایەڵی شەش پەنجەیە، دایكی ناوی فاتیمەیە و لە سەیدەكانی (پیرخدری)یە. مەولانا خالد لە باوكییەوە دەچنەوە سەر خەلیفەی سێیەمی ڕاشیدین (خەلیفە عوسمانی كوڕی عەففان-ڕەزای خوای لێ‌ بێت). مەولانا خوێندنی مەلایەتی لەسەر دەستی مەلا گەورە و ناودارەكانی ئەو سەردەمەی كوردستان خوێندووە، وەكو سەید عەبدولكەریمی بەرزنجی و شێخ عەبدوڵڵای خەرپانی و مەلا ئیبراهیمی بیارە و مەلا ساڵەحی تەڕەماری و مەلا عەبدوڕەحیمی زەیاری و شێخ محەمەد قەسیم تەواوكردووە.
هەر بەمەبەستی خوێندن سەردانی شاری (سنە)ی كوردستانی رۆژهەڵاتی كردووە. هەروەها بۆ وەرگرتنی (تەریقەت) چۆتە هندستان و تەریقەتی نەقشبەندی لەسەر دەستی (شێخ عەبدوڵڵای دەهلەوی)دا وەرگرتووە، دواتر بە مەبەستی ئیرشادكردن گەڕاوەتەوە كوردستان، پاشان بەهۆی ناكۆكی نێوان میرانی بابان لەلایەك و ململانێی توندی (شێخ مارفی نودێ‌)ی ڕێبەری تەریقەتی قادری لەشاری سلێمانی  لەگەڵی لەلایەكی تر و پشتگیری ئەو میرانە لەناو لەدژی ئەم، بەیەكجاری ڕوودەكاتە وڵاتی شام تاوەكو كۆچی دوایی لە ساڵی (1827ز) هەر لەوێ‌ نیشتەجێ‌ دەبێت.
شێخ بەهائەددینی نەقشبەندی: خواجە بەهائەددین كوڕی محەمەد نەقشبەندی بوخارایە، لەساڵی (717)ی كۆچی لە گوندێكی نزیكی بەشاری (بوخارا)ی ئەرمەنستان لەسەرسنووری ڕووسیا هاتۆتەوە دونیاوە، پاشان ئەم گوندە بەهۆی ئەم زاتەوە ناونراوە (قەسری عارفان). ناوبراو لە تەمەنی هەژدەساڵیدا خێزانی پێكەوەناوە و لەتەمەنی (73) ساڵیدا كۆچی دوایی كردووە و هەر لەو گوندە بەخاك سپێردراوە.
شێخ عەبدولخالقی گۆجەوانی: (غۆجەوانی) هاوتەمەنی شێخ بەهائەددینی نەقشبەندی بووە. یاسا و ڕێسا و ڕێنماییەكانی تەریقەتی نەقشبەندی داڕشتووە و زنجیرەی ڕەچەڵەك و نەسەبی بۆ تەریقەتەكەی داناوە و بردوویەتییەوە سەر خەلیفەی یەكەمی موسوڵمانان (ئەبوبەكری سدیق-ڕەزای خوای لێ‌ بێت) و ئەویش لەپێغەمبەرەوە (دروودی خوای لێ‌ بێت) وەرگرتووە. گۆجەوانی بە چوارەم خەلیفەی (شێخ یوسفی هەمەدانی) دادەنرێت و، خەڵكی ناوچەی (گۆجەوان)ی نزیك بوخارایە.
شێخ مارفی نۆدێ‌ (1752-1838ز): ناوی شێخ مارفە كوڕی شێخ مستەفا كوڕی سەید ئەحمەدی غەزالییە، بە چەند پشتێك دەچنەوە سەر (باباڕسوڵی گەورە). شێخ مارف مەزنترین و بەرزترین زانای ئایینی سەردەمی خۆی بووە لە كوردستاندا. ئەدیب و نووسەرێكی بە توانا و شاعیرێكی گەورە بوو. باوكی (حاجی كاك ئەحمەدی شێخ)ە و باپیرە گەورەی (شێخ مەحمودی مەلیك)ە.
لە ساڵی (1752ز) لە گوندی (نودێ‌)ی ناوچەی شارباژێری سەر بەشاری سلێمانی لەدایكبووە. تەریقەتی قادری لە (شێخ عەلی بەرزنجی) وەرگرتووە، مامۆستای مزگەوتی گەورەی شاری سلێمانی بووە و بەردەوام ئیرشاد و ئامۆژگاری خەڵكی كردووە. بە هەرسێ‌ زمانی كوردی و عەرەبی و فارسی شیعر و بابەتی نووسیوە، سەرجەم (44) كتێب و دانراوی هەیە.
لە ساڵی (1838ز) لە شاری سلێمانی كۆچی دوایی كردووە و تەرمەكەی لە (گردی سەیوان) نێژراوە. لەدوای خۆی (حاجی كاك ئەحمەدی شێخ) شوێنی گرتۆتەوە و لەبواری تەریقەت و ئیرشادی خەڵكی و ڕێبەریكردنی تەریقەتی قادری لە كوردستاندا .
شێخ ئەحمەدی سەردار: شێخ ئەحمەد كوڕی شێخ یوسفی سەرگەڵووی بەرزنجی كوڕی شێخ عەلی كوڕی شێخ یوسفی كوڕی شێخ شەمسەدینی كوڕی شێخ عەبدوسەمەدی سەرگەڵووییە. نازناوی (شێخ ئەحمەدی سەردار)ە و باپیرەی (سەید ئەحمەدی خانەقا)یە. سەرەتا شێخی تەریقەتی (قادری) بووە و خەلیفەی (شێخ مارفی نۆدێ‌) بووە و، پاشان گەڕانەوەی (شێخ مەولانا خالدی نەقشبەندی) لەهندستان، كەوتۆتە ژێر كاریگەری (مەولانا)وە و رێبازی تەریقەتەكەی گۆڕیوە بۆ تەریقەتی نەقشبەندی و بۆتە خەلیفەی ناوبراو.
لە دوای مردنی خۆی، شێخ قادری كوڕی ناسراو بە (شێخ قادری سوور) جێگەی گرتۆتەوە و، ئیرشاد و ئامۆژگاری خەڵكی سەرگەڵو و شارباژێڕ و ناوچەكەی كردووە.
هەندێ‌ سەرچاوە باس لەوە دەكەن، كە (مەولانا خالدی نەقشبەندی) خۆی سەردانی سەرگەڵووی كردووە و، شێخ قادری سووری لەجیاتی شێخ ئەحمەدی باوكی كردۆتە جێنشینی باوكی و خەلیفەی خۆی لەناوچەكە.
شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە: شێخ عەبدولكەریم  كوڕی حاجی شێخ مستەفای عەسكەر كوڕی حاجی شێخ ڕەزای عەسكەر كوڕی شێخ عوسمان كوڕی شێخ قادری كوڕی شێخ محەممەدی كوڕی شێخ عەبدوڵڵا كۆسە كوڕی شێخ شەمسەدین كوڕی شێخ عەبدوسسەمەدی سەرگەڵووە و لەشێخانی بەرزنجەیە و، دایكی ناوی (ئامینە)یە كچی شێخ عەبدوسەمەدی قازییە.
شێخ عەبدولكەریم تاوەكو ئێستا بەتەواوی نەزانراوە ساڵی چەند لەدایكبووە و لەمڕووەوە ڕای جیاواز هەیە، بەڵام بە گوێرەی ناسنامەی خۆی لە سەردەمی عوسمانیدا لەساڵی (1892ز)دا لەدایكبووە و پێ‌ دەچێت زیاتر لە دەساڵ  و بگرە تا بیست ساڵیش تەمەنی گەورە كرابیتە بۆ ئەوەی، كە خزمەتی سەربازی نەكات! مەلایەكی زانا و شێخێكی دانا و خوێندەوار بووە. خوێندنی مەلایەتی لە ناوچەكانی كۆیە و سلێمانی تەواوكردووە، بڕوانامەی زانستی مەلایەتی (ئیجازەی عیلمی) لای (مەلا عەبدوڵڵای جەلی كۆیی) وەرگرتووە. هەروەها ئاستی زانینی زمانەكانیشی باش بووە، هەر سێ‌ زمانی عەرەبی، توركی و فارسی بەڕەوانی زانیوە. لە ژیانیدا دووجار چووە بۆ حەج، جاری یەكەم لە ساڵی (1922ز)دا و جاری دووەم لە ساڵی (1931ز)، كە ئەمەش بەڵگە و ئاماژەیە بۆ ئەوەی كە ناوبراو شەریعەتی ئیسلامی پەیڕەو كردووە. لە ژیانیدا یەك ژنی هێناوە ناوی (فاتیمە) بووە، سێ‌ كوڕ و سێ‌ كچی لێ‌ بووە.  لەڕووی ڕووخسار و لەش و لارەوە، هەروەكو (عەلادین سەجادی) لە كتێبی (ڕشتەی مرواری)دا وەسفی دەكات، كاتێك لەساڵی (1930ز)دا سەردانی گوندی (شەدەڵە)ی كردووە و بەخزمەتی شێخ گەیشتووە، دەڵێت: “پیاوێكی كەڵەگەتی باڵابەرزی ناوشان و سینگ پان بووە. تەمەنی ئەو سەردەمە چل تا چل و پێنج ساڵ ئەبوو. چاو و برۆی گەورە، ڕیشێكی قەترانی تەنكی بەناوكی هەڵچنی بوو. جوببەیەكی قاوەیی ئاوەڵدامانی كردبوو بەسەر كەوا و سەڵتەكەیا، مێزەرێكی گەورەی سپی شێخانەی بەستبوو بەسەریەوە. بەڕاستی مرۆڤێكی جوان و بەدیمەن شایانم كەمجاری تر چاو پێكەوتۆتەوە” . لەساڵی (1942ز)دا گیانی سپاردووە و هەر لەگوندی شەدەڵە بەخاك دەسپێردرێت.
مامە ڕەزا: برای شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵەیە، لە ساڵی (1905ز) لەگوندی (شەدەڵە) لەدایكبووە. پیاوێكی گەنم ڕەنگ، سەنگین، لەسەرخۆ، قسەخۆش و ڕووناكبیر بووە. جگە لە زمانی كوردی، زمانەكانی عەرەبی و فارسی زانیوە. شارەزاییەكی باشی لە مێژووی كورد و ئەدەبیاتی كوردی و فارسیدا هەبووە. پەیوەندییەكی باشی لەگەڵ شێخ و كەسایەتییەكانی سەردەمی خۆیدا هەبووە.
سەرەتا لەلایەن شێخەوە لە ساڵی (1922ز)دا كراوە بە سەرپەرشتیاری تەكیەی گوندی (كەلكەسماق)ی لای ناوچەی دوكان. پاش مردنی شێخ خۆی بەجێگرەوەی زانیوە و شوێنكەوتووانی بە (مامە ڕەزاییەكان) ناسراون لە (كەلكەسماق) و دەوروبەری، وەكو لقێكی (حەقەكان) ناسراون. لەژیانی كۆمەڵایەتیدا یەك ژنی هێناوە و چوار كوڕی لێ‌ بووە. لە ڕۆژی (25/2/1961ز)دا بەنەخۆشی ئیفلیجی كۆچی دوایی كردووە.
حەمەسووری كڵاوقووت: ناوی حەمەسوور كوڕی عەلی كوڕی ئەبوبەكرە لە ساڵی (1890ز) دا لەگوندی (شەشۆ)ی ناوچەی شارباژێڕ هاتۆتە دونیاوە. دایكی ناوی (حەنیفە محەمەد)ە. هەر بە مناڵی دایك و باوكی كۆچی دواییان كردووە. (سۆفی شەریف) ناوێك باوكی (مەلا كەریمی سورداش) بردوویەتیە لای خۆی و، دواتر بردوویانە بۆ لای شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە، ئەویش لای خۆی كردوویەتیە شوان و هاوكات ئیشوكاری ماڵ و تەكیەی پێ‌ كردووە، دواتر بۆتە موریدی. هەرچەندە خوێندەواری نەبووە، بەڵام زۆر زیرەك و وریا و بیرتیژ و چالاك بووە و سەری لەكاروباری تەریقەت و دنیا دەرچووە. لەپاش مردنی شێخەكەی لەساڵی (1942ز)دا،  بەهۆی ناكۆكی لەگەڵ (مامە ڕەزا)ی برای شێخ لەسەر میراتگری جێگرتنەوەی شێخ و ڕێبەریكردنی (حەقە)، گوندی (شەدەڵە)ی جێهێشتووە و، دواتر لەگەڵ موریدەكانیدا لەگوندی (كڵاوقووت)ی ناوچەی (شوان)ی گەرمیان گیرساوەتەوە و، بەگشتوكاڵ و ئاژەڵدارییەوە خەریك بوون. حەمەسوور دەستی شیعریشی هەبووە، لەژیانی كۆمەڵایەتیدا چوار ژنی هێناوە، بەهۆی ڕێگریكردنی لەمناڵبوون، وەكو بیروباوەڕی خۆی هیچ وەچەیەكی نەبووە! لەڕۆژی (4/12/1986ز) كۆچی دوایی كردووە.