Home / بەشی مێژووی كورد / خالد پاشای یەكەم بابانی(1723-1743ز)

خالد پاشای یەكەم بابانی(1723-1743ز)

خالد پاشای یەكەم بابانی(1723-1743ز)

 kurd2412

 عومەرئیسماعیل مارف

(حەوتەم)

خالد پاشا، دووەم كوڕی (تەیموور خان بەگ1698-1703ز)ی كوڕی (فەقێ‌ ئەحمەدی دارەشمانە1610-1660ز) بووە. بە پێی سەرچاوەكان؛ كاتێك (خانە محەمەد پاشا1719-1729ز)ی میری بابان، ساڵی (1723ز) بە شێكی زۆری میرنشینی ئەردەڵان و (سنە)ی پایتەختی داگیر كردوە و وەكو فەرمانڕەوای هەردووك میرنشین دەسەڵاتی گرتووەتە دەست، بە مەبەستی راپەڕاندنی كاروبارەكانی بەشی میرنشینی بابان، خالد بەگی برای ناردوەتەوە قەڵا چوالان، بەڵام ساڵی (1726ز) بە هۆكارێكی نەزانراو خالد بەگی لابردوە و (فەرهاد بەگ)ی برا بچووكی لە شوێنی ئەو داناوە، دوای مردنی ئەویش، ساڵی (1728ز) دووبارە خالد بەگی بە فەرمانڕەوای میرنشینی بابان داناوەتەوە. دواتریش و دوای كۆچی جەرگ بڕی خانە محەمەد پاشای برا گەورەی ساڵی (1729ز) بە شێوەیەكی فەرمی بووە بە میری بابان.
دوای ئەوەی ساڵی (1729ز)، كەسایەتییەكی سەربازی بە ناوی (نادر قولی خان(1) بووە بە سەر لەشكری سوپای شا (تەهماسبی دووەم1722-1732ز)ی سەفەوی و توانیوویەتی دوای (7) ساڵ، كۆتایی بە دەسەڵاتی ئەفغانییەكان بهێنێت لە ئێران دا، پاشان شارەكانی هەمەدان و كرماشان-ی لە ژێر دەسەڵاتی عوسمانییەكان رزگار كردوەتەوە.
لە هەمان كاتی شەڕ و روو بە رووبوونەوەكانی سوپای عوسمانی و نادر قولی خانی سوپا سالاری سەفەوی دا، خالد پاشا سەرقاڵی هەردووك هێزەكەی بە هەل زانیووە، هەر بۆیە ساڵی (1731ز) بە مەبەستی وەرگرتنەوەی دەسەڵاتی پێشتری (عەلی بەگ)ی كوڕی خانە محەمەد پاشای برای لە سنە، هێرشی كردوەتە سەر میرنشینی ئەردەڵان و داگیری كردوە، هەر بۆیە (سوبحان وێردی خان1729-1748ز)ی والی بە ناچاری لەگەڵ خێزانەكەی دا هەڵاتووە بۆ تاران، بەڵام دوای ساڵێك و لە (1732ز)دا، كاتێك نادر خان هێرشێكی تازەی بۆ سەر سوپای عوسمانی و ناوچەكانی عێراق دەست پێ‌ كردوە، خالد پاشا بە بێ‌ شەڕ و بەرگری سنەی بەجێهێشتووە، ئینجا سوبحان وێردی خان گەڕاوەتەوە سەر دەسەڵات.
لەلایەكی ترەوە، دوای ئەوەی نادر خان بە شێوەیەكی فەرمی ساڵی (1735-1747ز)ی بووە بە شای ئێران، ساڵی (1743ز) هێرشێكی گەورەی بە فەرماندەیی خۆی و بە سوپایەكی (170) هەزار سەربازییەوە لە دوو قۆڵی (شارەزوور و مەندەلی)ەوە بۆ داگیر كردنی سەرتاسەری عیراق دەست پێ‌ كردوە. دوای داگیر كردن و تاڵان كردنی شارەزوور كە لەو كاتەدا (سەلیم بەگ)ی كوڕی (میر بەكر بەگ1703-1714ز)ی میری پێشتری بابان و ئامۆزای خالد پاشا سەرپەرشتی ناوچەكەی كردوە، سوپاكەی بەرەو كەركوك پێشڕەوی كردوە.
هەر بۆیە (ئەحمەد پاشا1723-1734ز)ی والی بەغدا داوای یارمەتی و هاوكاری سەربازی لە خالد پاشا كردوە، بەڵام بە بیانووی ئەوەی ناوچەكەی سەرە رێی تێپەڕبوونی هێزەكانی سوپای نادر شای ئەفشارە و پێویستە سنوورەكانی میرنشینەكەی لە گێچەڵی ئەوان بپارێزێت، گوێی بە داوای والی نەداوە. دوای ئەوەی (لوتف عەلی خان)ی تەورێز فەرماندەیی هێزەكانی ئازەربایجانی كردوە و گەیشتووەتە دەوروبەری (سەر دەشت)، لەو كاتەدا خالد پاشا بە مەبەستی روو بە رووبوونەوەی ئەو هێزەی ئێران خۆی ئامادە كردوە بۆ ئەوەی بە نزیك قەڵا چوالان دا تێپەڕ نەبێت، بەڵام كاتێك لوتف عەلی خان ئەو هەواڵەی زانیووە، نامەیەكی بۆ ناردوە كە هیچ نیاز خراپی و دوژمنایەتییەكی بەرامبەر میرنشینی بابان نییە، بەڵكو دەیەوێت لەوێوە تێپەڕ ببێت بۆ چوونە پاڵ سوپای نادر شا بۆ داگیركردنی بەغدا. ئەگەرچی خالد پاشا لە وەڵام نامەیەك دا، هەر سوور بووە لە رێگری كردن لێیان، بەڵام دوای هێرشی هێزەكانی ئازەربایجان و تێكشكاندنی هێزە بچووكەكەی بابان، خالد پاشا بە ناچاری و بە نیگەرانییەوە لەگەڵ خێزان و دەست و پێوەندەكانی دا بەرەو ئەستەمبوڵ بە رێ‌ كەوتووە.
جێگای ئاماژەیە، لە سەردەمی فەرمانڕەوایی خالد پاشادا (شێخ حەسەنی گڵەزەردە1677-1762ز(2) مەلا و زانایەكی ناسراو و ئەستێرە ناسێكی شارەزا و شێخی رێبازی تەسەوفی (قادری) بووە، بە جۆرێك لە سەر ئاستی میرنشینی بابان و تەواوی كوردستان و ناوچەكە ناوبانگی بڵاوبووتەوە. هەر بۆیە لەو كاتەدا نادر شا نامەیەكی بۆ ناردوە و مەبەستی بووە سەردانی بكات، هەروەها هەڕەشەی ئەوەشی لێ‌ كردوە ئەگەر بە دەنگییەوە نەچێت ئەوا رك و توڕەبوونی خۆی بە سەری دا دەڕێژێت! بەڵام شێخ حەسەن لە وەڵام دا، پیری و بێ‌ هێزی خۆی كردوە بە بیانوو نەچووە بۆ سەردانی شای ئێران.
دوای ئەوەی سوپای نادر شا ماوەی هەفتەیەك گەمارۆی شاری كەركوكی داوە، ئینجا داگیریان كردوە، پاشان لە زێی بچووك پەڕیوونەتەوە و بەرەو هەولێر پێشڕەوییان كردوە. دوای داگیركردنی ئەو شارەش، ئینجا گەمارۆی شاری (موسڵ)یان داوە، بەڵام (حسێن پاشای جەلیلی1730-1757ز والی ئەو كاتە، زۆر ئازایانە بەرەنگارییەكی قارەمانانەی كردوە(3).
لەو كاتەدا، ئەحمەد پاشای والی بەغدا دەربارەی ئەو هێرشەی نادر شا نامەیەكی بۆ سوڵتان (مەحموودی یەكەم1730-1754ز)ی عوسمانی ناردوە و تیایدا نووسیوویەتی؛ «… بەرەبەیانی رۆژی (16-8-1743ز) كتوپڕ دوژمن لە قۆڵی (كرماشان)ەوە پەلاماری درنەی دا و بۆ ئێوارە گەیشتە خانەقین، هێزەكانی ئازەربایجان-یش بە سەركردایەتی خانی تەورێز لە لای (قەڵا چوالان)ەوە روویان كردوەتە كەركوك، هیوامان بە هێزەكانی كورد بوو، بەڵام ئەوانیش خەریكی خۆیان و خێزانەكانیان بوون، هەر بۆیە ناتوانن بگەنە لامان و هیوامان لێ‌ بڕیوون …».
لەولاشەوە، دوای ئەوەی خالد پاشا گەیشتووەتە (ئوورفە) لە باكووری كوردستان، بە هەر هۆكارێك بووە لە رۆیشتنەكەی بۆ ئەستەمبوڵ پەشیمان بووەتەوە و گەڕاوەتەوە بۆ موسڵ كە پێدەچێت بە هۆی نەخۆش كەوتنەكەیەوە بووبێت، چونكە لەو كاتەدا تووشی نەخۆشییەكی سەخت بووە. بەڵگەی ئەو راستیەش، چامەیەكی پڕ سۆز و پاڕانەوەی (شێخ سادق)ی یەكێك لە هاوەڵەكانی بووە و لە هۆنراوەكەی دا بە زمانی كوردی داوای لە پەروەردگار كردوە خالد پاشا زوو چاك بكاتەوە، ئەوەی زانراوە هەتا ئێستا ئەوە یەكەمین هۆنراوەیە كە بە زاراوەی بابان هۆنرابێتەوە. دوا جار خالد پاشا هەمان ساڵی (1743ز(22)) لە موسڵ كۆچی دوایی كردوە و هەر لەو شارە بە خاك سپێردراوە.
جێگای ئاماژەیە، خالد پاشا دوای خۆی چەند كوڕێكی بە ناوەكانی (سلێمان بەگ، ئەحمەد بەگ، محەمەد بەگ، مەحموود بەگ و عومەر بەگ) هەبووە(24) كە جگە لە عومەر بەگ، ئەوانی تر هەر یەكەیان ماوەی چەند ساڵێك بوون بە فەرمانڕەوای میرنشینی بابان، بە جۆرێك سەرجەم فەرمانڕەواكانی دواتری بابان لە وەچەی ئەون، هەروەها یەكێك لە كچەكانیشی هاوسەری (ئازاد خانی ئەفغانی) یەكێك لە سەركردەكانی سوپای نادر شا بووە.
تێبینی: سه‌رچاوه‌کان له‌ ئه‌رشیڤی کوردستانی نوێدا پارێزراون.

پەراوێزەكان:
1-نادر قولی خان؛ سەرۆكی تیرەی (قرخلو)ی هۆزی ئەفشاری توركمان بووە، دواتر لە نێوان ساڵانی (1735-1747ز) بووە بە شای ئێران و بە (نادر شا) ناوی دەركردوە. بڕوانە؛ نەوشیروان مستەفا ئەمین، بەدەم رێگاوە گوڵچنین، مێژووی سیاسی، میرایەتی بابان لە نێوان بەرداشی رۆم و عەجەم دا: ل73.
2-شێخ حەسەنی گڵەزەردە و بنەماڵەی ساداتی بەرزنجە لە نەوەی پیاوێك بوون بە ناوی (شێخ عیسای نوور بەخش) كوڕی (بابا عەلی هەمەدانی) و برازای (بابا تاهیری عوریانی)، بنەچەی ئەو بنەماڵەیەش دەگەڕێتەوە بۆ سەیدێك كە حەوتەمین نەوەی (موسای كازم746-799ز)ی حەوتەم ئیمامی شیعەكانە. بە پێی ئەفسانەیەك؛ سەید عیسا لەگەڵ سەید موسای برای دا، ساڵی (1258ز) لە هەمەدان-ەوە بە مەبەستی حەج كردن چوون بۆ وڵاتی سعوودیە، بەڵام لە شاری (مەدینە) لە خەوێكی هاوبەش و وەكو یەك دا، پێیان گووتراوە لە رێگای گەڕانەوەیان دا تووشی بەردێكی رەشی گەورە دەبن، ئەوان دەبێت ئەو بەردە هەڵبگرن و لەگەڵ خۆیان دا بیبەن، هەتا لە خەوێكی تردا پێیان دەگووترێت لە كوێ‌ بمێننەوە و مزگەوتێك دروست بكەن. بە پێی هەمان گێڕانەوە، خەونی دووەم لە ناحیەی (بەرزنجە)ی ئێستا بینراوە، هەر بۆیە ئەوانیش مزگەوتێكیان دروست كردوە و بەردە رەشەكەشیان لە دیواری مزگەوتەكە گرتووە.
دواتر هەر لە بەرزنجەش نیشتەجێ‌ بوون. سەید موسای برا گەورەی هیچ وەچەیەكی نەبووە، بەڵام سەید عیسا چەند كوڕێكی هەبووە كە یەكێكیان (سوڵتان ئیسحاق)ی دامەزرێنەری ئاینیی (كاكەیی و ئەهلی حەقە)یە. بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە؛ سیسیل جۆن ئیدمۆندس، كورد، تورك و عەرەب: وەرگێڕانی: حامید گەوهەری، چاپی سێیەم، ناوەندی ئاودێر بۆ چاپ و بڵاوكردنەوە2004، ل100، هەروەها؛ مارتین ڤان برونەسن، ئاغا و شێخ و دەوڵەت: وەرگێڕانی: د. كوردۆ عەلی، بەرگی دووەم، لە بڵاوكراوەكانی ئەكادیمیای هۆشیاری و پێگەیاندنی كادیران، دەزگای چاپ و پەخشی حەمدی2011، ل405.
3-دوای ئەوەی سوپای (نادر شا1735-1747ز) گەمارۆی موسڵیان داوە، ماوەی (41) رۆژ و بەردەوام بۆمب بارانی شارەكەیان كردوە. بە پێی سەرچاوەكان؛ لەو كاتەدا (40) هەزار بۆمب لە شارەكە دراوە و خەریك بووە داگیر بكرێت، بەڵام كاتێك نادر شا هەواڵی ئەوەی بیستووە كە لە ئێران شۆڕش لە دژی هەڵگیرساوە، ناچار بووە واز لە گەمارۆدانی موسڵ بهێنێت و بگەڕێتەوە بۆ ئێران. بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە؛ سەفەرنامەی نیپوور لە سەدەی هەژدەدا: وەرگێڕانی: ئەردەڵان عەبدوڵڵا، چاپی یەكەم، خانەی موكریانی بۆ چاپ و بڵاوكردنەوە، چاپخانەی موكریانی، هەولێر2013، ل171.

About زريان احمد

Check Also

شۆڕشی دوەمی بارزان ١٩٤٣_١٩٤٥

بێگەرد عەلیبەشی مێژوو-زانكۆی سۆران شۆڕشی دووەمی بارزان بەسەرۆکایەتی مەلا مستەفای بارزان یەکێکە لەو شۆڕشە نیشتیمانیانەی …