گوشتاسب: کلیلی بڵاوبوونەوەی زەردەشتییەت

دیدار عوسمان

زریان ئه‌حمه‌د

      چو یک چند سالان برآمد برین       درختی پدید آمد اندر زمین

      در ایوان گشتاسپ بر سوی کاخ      درختی گشن بود بسیار شاخ

      همه برگ وی پند و بارش خرد      کسی کو خرد پرورد کی مرد

      خـجستـه پی و نـام او زردهـشــت       که آهرمن بدکنش را بکشت

      بــه شــاه کــیــان گـفت پــیغــمبــرم       سوی تو خرد رهنمون آورم

      جـهـان آفــریـن گـفت بپذیـر دین       نگه کن برین آسمان و زمین [1]

 

لە بارەى سەرەتاکانى دەستپێکردنى بانگەوازى زەردەشت بۆلاى گوشتاسپ‌‌، لە کتێبى (ئاڤێستا یەسنا 46 / بەندى یەک)‌‌، بەم شێوە هاتووە: دواى ماوەیەک لە ئاوارەیى و دەربەدەرى و سەرگەردانى‌‌، زەردەشت بە فەرمانى ئاهورامەزدا‌‌، بەرەو شارى (بەلخ) لە ڕۆژهەڵاتی ئێران‌‌، کە پایتەختى گوشتاسپ شاى کیانى بووە دەکەوێـتە رێ. هەرچەندە شانامە‌‌، شوێنێکى تر لە ڕۆژهەڵاتی دەست نیشان دەکات‌‌، ئەویش ناوچەى [ئاوربایگان] بووە‌‌، دواتر زەردەشت چووبێتن بۆ شارى بەلخ^([2]). هەر لە یەکەم چاوپێکەوتندا‌‌، زەردەشت بەهۆى ووتە جوان و سەرەنجڕاکێشەکانى‌‌، دڵى گوشتاسپ بە دەست دەهێنێت‌‌، و شا فەرمان دەدات‌‌، کۆڕێک لە پیاوە زانا و دانا و ژیرەکان پێکەوە بنێن‌‌، و هەرچى پرسیارێکیان هەیە لە زەردەشتی بکەن.

لە یەکەمین ڕووبەڕووبەنەوەدا‌‌‌، هەرچى پرسیارێکیان هەبوو لە زەردەشتیان کرد‌‌‌، لە بارەى ژیانى ڕابردوو و ژیانى پاش مردن پرسیاریان وروژاند‌‌، نهێنیی بوون و فەلسەفە و هەتا دوایى….. زەردەشت وەڵامى گشت پرسیارەکانیانى دایەوە‌‌‌، ئەو ڕۆژە شا زۆر دڵخۆش دەبێت‌‌‌، بەڵام پیاوەکانى بارەگایى لە دڵەوە یەکجار ڕوومات و مەلوول و دڵ بەکەسەر دەبن! چوونکە لەبەردەم شادا شەڕمەزار بوون‌‌، ئەوەى زەردەشت باسی دەکرد‌‌، هەرگیز نەیانزانیبوو و نەیان بیستبوو‌‌، تا باسى لێ بکەن.

دواى ئەوەى گوشتاسپ ئایینەکەى زەردەشتى قبول کرد‌‌‌، هەریەک لە تەبەرى و ئیبن ئەسیر‌‌، باس لەوە دەکەن‌‌، فەرمانى دا ئایینەکەى لەسەرانسەرى ناوچەکانى ژێر دەسەڵاتى خۆى بڵاوبکاتەوە‌‌، و خەڵکى بە زۆر ناچارکرد باوەرى پێ بهێنن‌‌، بەمشێوەیە ژمارەیەکى زۆرى لەوانە کوشت‌‌، پێى رازى نەبوون و ناچارى کردن سەرى کڕنۆش بۆ ئەم ئایینە نوێیە دا بنووێنن^([3]).

 لە ئاڤێستا و بەتایبەتى لە گاتاکاندا‌‌، باسی گشتاسب کراوە‌‌، کە پادشاى ناوچەى باختەرى ئێرانە‌‌، زەردەشت لە سەردەمى ئەودا دەبێتە پێغەمبەر‌‌، گوشتاسب و وەزیرە زاناکەى (جانسپ) دێنە سەر ئایینى زەردەشت‌‌، و دەبنە لایەنگیرى سەرسەختى‌‌‌، لە بنەماڵەکەى گشتاسپ وەک(ئەسفەندیار‌‌‌، پەشوتەند‌‌‌، زهیرى) کوڕیشى لایەنگیرانى زەردەشت بوون‌‌، هەر بۆیە باسی ئەم لە ئاڤێستا و سەرچاوە پەهلەوییەکان و شاهنامە و مێژووى ئیسلامییەکاندا لە شایەکانى ترى زنجیرەپادشایانی وى زیاتر کراوە‌‌، ناوى ئەو پادشایە لە پەهلەوى‌‌، بە (کەى گوشتاسپ) هاتووە ^([4]).

زەردەشتیەت هەر وەكو هیرزفیلت (Herzfeld‌‌‌، vol.2.p.209) (و جاكسون Jackson‌‌‌، pp.29-30) دەڵێن‌‌، سەدەیەك دوای زەردەشت بۆ ڕۆژهەڵاتی ئێران رۆیشتووه‌‌، له‌به‌ر ئەم هۆیە جەخت له‌سه‌رئه‌وه‌ دەكەینه‌وه‌‌، حوكمڕانی شا گوشتاسپ نە لە میدیا‌‌، و نە لە ڕۆژهەڵاتی ئێران بووە‌‌، بۆیە زیاتر پێ‌ دەچێت لە فارس بووبێت.

تەبەرى دەڵێ: سێیەم ساڵى پادشایەتى گوشتاسپ زەردەشت دەرکەوت‌‌، و بانگەشەى پێغەمبەرایەتى کرد‌‌، پێشنیارى دینەکەى خۆى بۆ گوشتاسپ کرد‌‌، سەرەتا ڕازى نەبوو‌‌، بەڵام دواتر باوەڕى بە دینەکەى هێنا^([5])‌‌^‌، گوشتاسپ بە یەکێک لە پادشاکانى(کەیانى) دەژمێردرێتن‌‌، [ئەسەدى تووسى] لە گەرشاسپنامەى خۆیدا‌‌، قسەکانى ئاڤێستا و ئاسەوارە ئەدەبییەکانى سەدەى یەکەمى ئیسلامى گێراوەتەوە. بەپێى ناوەرۆکى کتێبى [بەندەهێش] بێ‌‌، باسى ڕەگەزى گوشتاسپ ئاوا هاتووە‌‌، [گوشتاسپ و ئەروخەش] دووبرا بوون‌‌، لە کوڕانى (ئەسرەتى کوڕى سامى کوڕى تورەگى کوڕى سپانیاسپى کوڕى دووشاسپى کوڕى تورەگى کوڕى فەرەیدون)‌‌، هەمان رەگەزنامە لە [ گەرشاسپنامە ] دا ئاوایە‌‌، (گوشتاسپ و گورەنگ دوو برا بووینە لە کوڕانى ئەسرەتى کوڕى شەمى کوڕى تورەگى کوڕى شیداسپى کوڕى تورى کوڕى جەمشید). بەهەڵسەنگاندنى نووسراوەکانى دوو کتێبى ناوبراو‌‌، و سەرچاوەکانى تر‌‌، ئەگەر لە هەندێ گۆڕانیی کەمى پێکهاتوو‌‌، لە ئاکامى تێپەڕینى ئەو ماوەیەدا چاوبپۆشین‌‌، تێدەگەین لە بابەتى گشتیدا جیاوازییەک نیە. هەروەها لە کتێبى پیرۆزى زەردەشتیەکاندا‌‌، لەمەر شەڕەکانى گوشتاسپ لەگەڵ (دێو) و دڕنداندا‌‌، هەندێ گێرانەوە هەن‌‌، لەبنەڕەتدا لەگەڵ گەرشاسپنامەدا کۆکن.

بەگوێرەى گێرانەوەکانى ئەسەدى تووسى؛ گوشتاسپ بە مرۆڤێکی بێ کەم و کوڕى دەناسێنێت‌‌‌، لەشەڕى ئەستەمدا سەرشۆر نابێت و دانامێنێت‌‌، بەسەر شێر و ئەژدیهایەلدا سەردەکەوێت و هونەرى بەجەرگ دەنوێنێ ^([6]).

گوشتاسپ و یەکەم هەوڵى کۆکردنەوەى ئاڤێستا

 لە بارەى ئەوەى داخۆ ئاڤێستا کتێبێکى ئاسمانیە یاخود نا‌‌، ئەوا ڕاستییەکەی‌‌، لێرەدا ئەو باسە هى ئێمە نیە‌‌، بەڵام سەربوردەى دارشتنەوەى ئەم کتێبە بەم جۆریە‌‌، لە سەرەتادا ئیبن ئەسیر دەڵى: ئاڤێستا واتە کتێبەکەى زەردەشت کەس لەماناکەى نەدەگەیشت‌‌، زەردەشت وا ئیدعاى دەکرد‌‌، نووسراوەکە بە زمانێکى ئاسمانییە‌‌، خواى پاک قسەى پێ لەگەڵ کردووە‌‌، هەر لەبەر ئەمە لە ئازەربیجانەوە بەرەو ئێران بەرێکەوت‌‌، بەڵام ئێرانییەکان چونکە لەماناکەى نەگەیشتن‌‌، بۆیە بە ئایینەکەى رازى نەبوون‌‌، ناچار زەردەشت رۆیشت بۆ هیندستان و کتێبەکەى بردە لاى پاشاکانیان و دواتر چوو بۆ چین و تورکستان‌‌، بەڵام کەس رازى نەبوون هەمووان ئەویان لە ووڵاتەکەیان دەرکرد‌‌، بۆیە ئەمجارەیان ڕووى کردە لاى پادشاى (کیانیەکان) گوشتاسپ‌‌، و دواى ئەوەى ماوەیەک لە زیندان لاى گوشتاسپ بوو‌‌، زەردەشت شیکردنەوەیەکى لەسەر کتێبەکەى خۆى واتا ئاڤێستا کرد‌‌، بەناوى (زەند)‌‌، و هەڵسا کتێبێکى تریشى شی کردەوە‌‌، ناوى نا (پاشکۆى زەند)‌‌، کە بە ماناى شیکردنەوەیە‌‌، لەم کتێبە دا‌‌، زانستە جۆراوجۆرەکانى وەک بیرکارى و ئەستێرەناسى و پزیشکى و زانستى تر هەن ^([7]).

[ثعلبى ] لە کتێبى غرور الاخبار ملوک فارس و السیرتهم‌‌، باس لەوە دەکات‌‌، زەردەشت کتێبى ئاڤێستاى بۆ گوشتاسپ هێناوە‌‌، و دیعایەى ئەوەى کردووە لە خواوە بۆى دابەزیوە‌‌، بۆیە گوشتاسپ فەرمان دەکات ئەو کتێبە لەسەر دە هەزار پێستە گا بنووسرێتەوە‌‌، و بە توێژێکى زێر خەتەکانیان پڕکردەوە‌‌، گوشتاسپ کتێبەکەى بۆ پاراستن لە قەڵاى ئیستەخر دانا‌‌، و بە [موبدانى] سپارد‌‌، و رێگاى نەدا خەڵکى ئاسایی فێرى ببن ^([8]).

تەبەرى دەڵێت: کتێبى زەردەشت‌‌، لەسەر پێستى دوازدە هەزار گا نووسرا‌‌، و بە زێر ئاو درا بوو‌‌، گوشتاسپ لە ئیستەخر لە شوێنێک بەناوى [بیشت] داینا‌‌، و موبەدانى بۆ فێرکردن ڕاسپارد‌‌، و کۆمەڵانی خەڵکى لە فێربوونى زەردەشت دورخستەوە ^([9]).

 بەهەمانشێوە خاوەنى تاریخ بعلمى بهى تصحیح ملک‌‌، ل 657‌‌‌، دەنووسێت: گوشتاسپ فەرمانیدا‌‌، دوازدە هەزار گایان کەوڵ کرد‌‌، و پێستەکانیان خۆشکرد‌‌، و نووسەرانیان دانا‌‌، تا ئەوەى زەردەشت دەی گووت لە ئاسمان ڕا بۆى بەسەردا هاتووە تۆماربکەن‌‌، بە ئاوى زێر لەسەر ئەو پێستەگایانە نووسیانەوە‌‌، و کردیانە پەڕ پەڕ‌‌، قسەکانى وییان لە هەموو کەوڵانە بە ئاوى زێر نووسیەوە‌‌، هەمووى فێرى خەڵک کردن و خەڵکیشى بۆ فێرکردن هاندان‌‌، لەو قسانەى ئەمرۆ لە دەستى هەندێ موغاندا ماون و دەی خوێننەوە ^([10]).

هەرچەندە ئەم بۆچوونەى کۆتایى‌‌، دژى بۆچوونەکانى پێشووترە‌‌‌، هەر بۆیە ئەم کارە وا لە زەردەشت دەکات‌‌، لە ئاڤێستادا ستایشى گوشتاسپ بکات‌‌‌، هەروەک لە (یەسنا 28 / بڕگەى 7)دا هاتووە (ئەى ئەوردى بەهەشت‌‌، داوات لێدەکەم پاداشت و هێز و کامەرانى و بیرى چاک‌‌، بەیارمەتیدەرى ئێمە‌‌، گوشتاسپ عەتا بفەرمووى) ^([11]).

 

 

ململانێی گوشتاسپ‌‌، لەگەڵ تورکەکان و کۆتایی زەردەشت

لە ژێر رۆشنایی بەشی پێشووتردا‌‌، گوشتاسپ ئایینەکەى سەپاند بەسەر ناوچەکانى دەوروبەریدا‌‌، ئەمەش وا پێدەچێت کاردانەوەى تورکەکانى لێکەوتبێتەوە‌‌، لە ژێر رۆشنایی ئەو نووسینەى‌‌، سەعلەبی هێناویەتى‌‌، تێیدا پادشاى تۆرانیەکان نامەیەک بۆ گوشتاسپ دەنێرێت و پێى دەڵێت: ئەى پیاوى مەغرور‌‌، تۆ تووشى گومڕایی بوویت‌‌، و رێگاى خراپت گرتۆتەبەر‌‌، وازت لە دینى باب و باپیرانت هێناوە‌‌، و ئەو کابرا درۆزنە (واتە: زەردەشت)ت بەڕاست زانیوە ^{([12])‌‌‌}، داواى ئەوەى لێکرد‌‌، زەردەشتیان بۆ بنێرێت ئەگەرنا پەیمانى ئاشتى لە نێوان تورکەکان و کیانیەکان هەڵدەوەشێنەوە‌‌، زەردەشت پێشنیارى بۆ گوشتاسپ کرد‌‌، دژومنایەتى پادشای تورکەکان بکات‌‌، ئەویش بەمە رازى بوو‌‌، داواى ئەسپ و سوارەکانى کرد‌‌، و هەردوولا سوپایان کۆکردەوە‌‌، و سوپای تورکەکان بە شێوەیەکى زۆر خراپ شکان‌‌، و سوپای کیانییەکان لەم جەنگەدا سەرکەوتن ^([13])‌‌، ئەم سەرکەوتنە باوەڕێکى گەورەترى لاى گوشتاسپ چەسپاند‌‌، بۆیە بەردەوام بوو لە پەرەپێدان و بڵاوکردنەوەى ئایینى زەردەشتى‌‌، تا ئەوکاتەى گوشتاسپ خەریکى ئامادەکردنى سوپا دەبێت بۆ جەنگ دژى تۆرانیەکان‌‌، لە تەک زۆربەى سووپاکەیدا لەشار دەردەچن‌‌، و بەرەو ناوچەى سیستان دەچن‌‌، لەو کاتەدا تۆرانیەکان‌‌، بەسەرکردایەتى [ئەرجا سبیل]ی تۆرانى‌‌، ئەمەیان بەهەل زانیوە و هێرشى کتوپڕ دەکەنە سەر شارى بەلغ‌‌‌، لە تەک ئەو سووپا کەمەى لەوێ مابوونەوە کەوتە جەنگێکى خوێناوى‌‌، لەو کاتەدا زەردەشت لە شارى بەلغ دەبێت‌‌، و لەلایەن تۆرانیەکان ئابلوقە دەدرێت‌‌، ناچار خۆى لە ئاتەشگەیەک دەشارێتەوە‌‌، بەڵام یەکێک لە سەردارەکانى تۆرانى بەناوى [توغراتۆر] هەلى لە زەردەشت هێنا و توانى بیکوژێت. ئەمەش لە رێکەوتى پێنجى مانگى فەرمانبەرى ساڵى (583 پ.ز) بوو‌‌، تەمەنى زەردەشت ئەو کات 77 ساڵ بووە‌‌، لەگەڵ ئەوەشدا لەم شەڕە [لوهراسب]ی باوکى گوشتاسپ دەکوژرێت‌‌، شارى بەلغ بەتەواوەتى وێران دەکرێت‌‌، دەست دەکەن بە سووتاندنى ئاتەشگەکان‌‌، و لە نێویاندا ئاڤێستاى تێدابوو ^([14]).

ئایا گوشتاسپ باوکى داریوش گەورەیی هاخامەنشینى یە ؟

 تا ئێستا ئەوەى لە سەرچاوە و ژێدەرە مێژووییەکاند باوە‌‌، ئەوەیە گوشتاسپ باوکى داریوش گەورەى هاخامەنشینیە‌‌‌، بڕوا وایە یەکێک لە کوڕەکانى گوشتاسپ‌‌، بە ناوى داریووش بێت‌‌، هەندێ لە توێژەران ئەمە دەکەنە بەڵگەى ئەوەى‌‌، داریوش گەورە وەکو دایکوباوکى زەردەشتى بووە‌‌، داریوش گەورە پێویستى بە تێکۆشانێکى تاڵ هەبوو‌‌، بۆ ئەوەى دەسەڵاتەکەى بەسەر ئیمپراتۆرەکە جێگیر بکات‌‌، و نەخشێکى بزماریشى بە جێهێشتووە‌‌، گەواهییە لەسەر کردارەکانى‌‌، لە میانەى شەڕەکاندا لە پێناو دەسەڵاتدا ^([15]).

بەر لەوەى بچینە نێو کرۆکى ئەم بابەتە‌‌، لەسەرەتادا دەبێت تیشک بخەینە سەر شاهنامە‌‌، کە باسى دوو گوشتاسپ دەکات‌‌، یەکێکیان باسى گوشتاسپى پاڵەوانە‌‌، لە چیرۆکى ئازایەتیى ئێراندا‌‌، لەگەڵ هێنانى ناوى یەکەم پاڵەوانەکانى شاهنامە‌‌، کە لە سوپای [ مونوچهر ] دابوون‌‌، وەک گوشتاسپى جیهان‌‌، پاڵەوانى سوپاى مەنوچەهر و فەرەیدون دەیناسێنێت‌‌‌، گوشتاسپی دووەم[ کەنجەوەر شایە]‌‌، لە شاهنامەدا [ کوڕزۆر یا زەباکە]‌‌، پاش باوکى بۆ ماوەى نۆ ساڵان پاشایەتى کرد‌‌، لەسەردەمى ئەودا تۆرانیەکان ئێرانیان بە لاوازى دەهاتە پێش چاو‌‌، دیسان هێرشیان کرد‌‌، و لەو جەنگەش دابوو‌‌، گوشتاسپى کوڕى[ شا کوڕى زور] مردو‌‌، و نەیتوانی بەربەرەکانى بکات.

عبدالحمید پەهلەوان لە کتێبى (زەردەشت و ئاڤێستاو فەلسەفەى یەکتاپەرستى)‌‌، دەیەوێت ئەو گومانە بسرێتەوە‌‌، داریوش گەورە کوڕى گوشتاسپ بێت‌‌، بەمجۆرە بۆچوونەکانى خۆى لەم بارەیەوە ریز دەکات‌‌، و دەنوسێت: ئەم باوەڕ و بۆچوونەى‌‌، گوایە گوشتاسپ باوکى داریوشى گەورەیە‌‌، هەرچەندە لایەنگرانێکى زۆری هەیە‌‌، بەڵام لەبەر ئەم هۆیانەى خوارەوەم لەلایەن زۆربەى زانایان بەرپەچ دراوەتەوە:

ڕاستە لە ئاتەشگاکاندام زەردەشت فەرموویەتى لەسەردەمى حکومرانیەتى گوشتاسپ‌‌، پەیامى ئاسمانى خۆى بڵاوکردۆتەوە‌‌، بەڵام ئەو گوشتاسپەى ئەو باسی دەکات جیاوازە‌‌، و ئەو گوشتاسپەى باوکى داریوش نیە، ئەم دووانە لەبەر رۆشنایی ئەم سێ خاڵەى لاى خوارەوە‌‌، دوو کەسی جیاوازن:

أ- ئەو گوشتاسپەى لە سەردەمى زەردەشت فەرمانڕەوایەتى کردووە‌‌، هەروەک لە ئاڤێستا دا نووسراوە‌‌، کوڕى [ئەروت ئەسپە]‌‌، لە شاهنامەى فیردۆسی بەناوى [لەهراسپ] ناوى لێنراوە‌‌، کەیگوشتاسپ کوڕى لەهراسپە کوڕى کەیخسرەوە کوڕى کەیکاوسە کوڕى کەیقوباد]ە‌‌، و لە کیانییەکانە‌‌، کە لە ئاڤێستا دا بەناوى [کەویویشتاسپ] ناونراوە‌‌، کەیگوشتاسپ‌‌، فیردەوسى و دەقیقى‌‌، دوو شاعیرى بەناوبانگى فارسن‌‌، پاڵپشتى ئەم باسەن و بە یەکێک لە شایەکانى کیانیانی دادەنێن.

ب- لە کتێبى (تاریخ أدبیات ایران در عصر هاخامەنشینى)‌‌، نووسینى پرۆڤیسۆر عباس میهرەدین‌‌، دەقى بەشێک لەو نووسینەى داریوشی گەورەى هەخامەنشینى‌‌، لە کێوەکانى بێستون لەسەر بەرد هەڵیکۆڵیوە‌‌، بەمشێوەیە باس دەکات: (منم داریوش شای گەورە‌‌، شای شایان‌‌، شای پارس‌‌، شای سەرزەمینى پوریشى تاسپ‌‌، واتە گوشتاسپ کورەزاى ئارشام)‌‌، گوشتاسپى باوکى داریوشی هەخامەنشینیم لە بنەماڵەى هەخامەنیشنییەم داریووش دەڵێ: باوکى من ویشاسپە‌‌، باوکى ویشتاسپ ئەرشەمە‌‌، باوکى ئەرشەم ئاریامەنە‌‌، باوکى ئاریامەن چیشبشە‌‌، باوکى چیشبش هاخامەنشینە‌‌، بۆیە بە ئێمە دەگوترێت هاخامەنشینى.

ج- زەردەشت لە ئاتەشگاکانیدا‌‌، ناوى (کەیگوشتاسپ) دەبات بە شا‌‌، ناوى دەبات و پێى دەڵێت (کەیگوشتاسپ)‌‌، ئەم گوشتاسپە شایەکى بەهێز و بەتوانابووە‌‌، لەکاتێکدا‌‌، باوکى داریوش شا نەبووە‌‌، بەڵکو فەرمانڕەواى تەنیا ناوچەى پارس بووە‌‌، و لە دەوروبەرى سەدەى شازدەمینى پێش زاین ژیاوە.

ئایا ئایینى ڕەسمى (هەخامەنشینەکان)ئەخمینیەکان زەردەشتى بووە ؟

پاش ڕەوانەوەى ئەم گومانە‌‌، دەتوانین گومانێکى تریشی بخەینە سەر‌‌، ئەویش ئەو بابەتەیە‌‌، ئایا دینى رەسمى دەوڵەتى هەخامەنشینى زەردەشتى بووە؟

 بەپێى ئەو لێکۆڵینەوە و شوێنەوارانەى هاخامەنشینەکان لە دواى خۆیان بەجێیان هێشتووە‌‌، پاشاکانى هاخامەنشینى و زۆربەى دانیشتووانى ئەو سەردەمە‌‌، لایەنگیرییان لە زەردەشتیان نەکردووە‌‌، بەم بەڵگانەى خوارەوە:

• ناوى زەردەشت لە نووسراوەکان و نووسراوى سەر بەردە هاخامەنشینەکان نەبراوە‌‌، و ناتوانین دان بەوەدابنێین‌‌، نەتەوەیەک پەیڕەوى ئایین و مەزهەبێک بێت‌‌، بەڵام لە نووسراوەکانى خۆیدا هیچ ناوى پێغەمبەرەکەى خۆى نەبات.
• لە بەردە نووسراوەکان‌‌، کە کتێبى مەزهەبیى هاخامەنشینەکانە‌‌، هیچ لەمەڕ ئاڤێستاوە بەرچاو ناکەوێت.
• زەردەشت قوربانیکردنى ئاژەڵى لەمەراسیمە مەزهەبییەکاندا‌‌، لە دانیشتوانەکان قەدەغەکردووە‌‌، کەچی هاخامەنشینەکان مانگا و مەڕیان دەکردنە قوربانى.
• بە پێى فەرمانى ئایینى زەردەشتی‌‌، مردوولەگۆڕنان قەدەغە بوو‌‌، تا ئەو کەسانەى خاکیان بە جستەى مرۆڤى مردوو‌‌، پیس دەکرد سزایەکى توندیان بەسەر دادەرا‌‌، ئێمە دەزانین پادشاکانى هاخامەنشینى گۆریان هەیە‌‌، بەڵام پادشاکانى ساسانى بە شێوەیەکى ڕاست و دروست زەردەشتى بوون و هیچ گۆرێکیان نییە.
• هەموو مێژوونوسانى یۆنانى. لە نووسراوەکانى خۆیاندا ئاماژەیان بە خواکانى ئێرانى کردووە.
• لە نووسراوى سەر بەردەکان‌‌، و نووسراوەکانى دیکەش‌‌، هیچ باسێکى [ئەمشیسبیدان] و یەزداکان نەکراوە.
• زەردەشت یەکتاپەرستى ڕادەگەیاند‌‌، هەمان کات لەسەر هەندێ بەردى نووسراوى ئەو سەردەمە‌‌، ئاماژە بۆ چەند خوایەکى وەکو (میترا و ئاناهیتا) کراوە.
• لە نووسراوەکانى پادشاکانى هاخامەنشینى‌‌، دەربارەى ئاهورامەزدا‌‌، بە ناونیشانى گەورەترین خوا ناوى بردراوە‌‌، هەندێ جار ئاماژە بە خواکانى دیکەش کراوە‌‌، نووسیوویانە ئاهورامەزداى گەورە‌‌، کە گەورەترینى خواکانە‌‌، لەسەردەمى پادشایەتى ئەردەشێردا‌‌، ناوى دوو خواى دیکە‌‌، بەناوەکانى (میترا و ئاناهیتا) بەرچاو دەکەوێت‌‌، هەندێ لە پادشاکانى هاخامەنیشینی‌‌، لە هەموو شوێنێکدا‌‌، تەنها ناوى ئاهورامەزدایان لەبەردە نووسراوەکاندا بردبێ‌‌، زاراوەی (خواکانى دیکەش)یان بەکاربردووە‌‌، لەهەر شوێنێکیشدا ناوى هەرسێ خواکەیان بردبێت‌‌، وەکو (ئاهورامەزدا و میترا و ئاناهیتا) ئاماژەیان بە خواى دیکە نەکردووە‌‌، وا دێتەبەرچاو هاخامەنیشینەکان‌‌، باوەریان بە ئاهورامەزدا و میترا و ئاناهیتا بووبێت‌‌، بەلایانەوە ئاهورامەزدا گەورەترین خوا بووە^([16]).

 

 

[1]– شاهنامە: جکیم ابوالقاسم فردوسی، پژمان پور حسین، ص 939

[2]– شاهنامە، و. صدیق بۆرەکەى، ل 233.

[3]– ئیبن ئەسیر، تەواوى مێژوو، ل 288 ؛ تەبەرى، ب 2، ل 494

[4]– عبدالله ابراهیمى، لێکۆلینەوە و ڕوونکردنەوەى مێژووى لەسەر کورد کوردستان، ل 213.

[5]– تەبەرى، مێژووى تەبەرى، ب2، ل 494.

[6]– عبدالله ابراهیمى، س. پ، ل 192.

[7]– ئیبن ئەسیر، تەواوى مێژوو، ل 287.

[8]– ثعلبى، غرور الاخبار ملوک فارس و السیرتهم، ل 257.

[9]– تەبەرى، ل 494.

[10]– عبدالله ابراهیمى، س. پ، ل 213 – 214.

[11]– ئاوێستا نامەى مینەوى زەردەشت، و. عمر فاروقى، دەزگاى ئاراس، ل 36.

[12]– ثعلبى، م. س، ص 263 – 264.

[13]– تەبەرى، س. پ، ل 494 – 495.

[14] فەرهاد عبدالحمید، پەهلوان زەردەشت و ئاڤێستا فەلسەى یەکتاپەرستى، ل 61 – 62.

[15]– مارى بیووس، مێژووى زەردەشتى لەسەرەتاوە تا سەدەى بیستەم، و. زرار على، ل92 – 93.

[16]– احمد تاج بەخش، ل 165 -166.