Home / بەشی مێژووی كورد / سیاسەتی كەمالی لە توركیا بەرانبەر بە كورد لە 1918 – 1926

سیاسەتی كەمالی لە توركیا بەرانبەر بە كورد لە 1918 – 1926

سیاسەتی كەمالی لە توركیا بەرانبەر بە كورد لە 1918 – 1926 

سامان مستەفا رەشید
 

پێشەكی: سیاسەتی كەمالی لە توركیا بەرامبەر بە كورد لە 1918- 1926 یەكێكە لەو بابەتە گرنگانەی كە زۆر جیگەی بایەخ و گرنگییە. هەڵبەت ئەمە نە تەنها لەبەرئەوەی ماوەیەكی مێژووییە لە مێژووی كورد و بازنەیەكی دانەبراوە لە زنجیرەی مێژووی پرسی كورد بەگشتی و پرسی كورد لە توركیا بەشێوەیەكی تایبەت، بەڵكو دەكرێ زۆر هوكاریتر هەبن كە بایەخ و گرنگیبدەن بەم بابەتە لەوانەش: ئەم قوناغە قۆناغێكی زۆر گرنگی مێژوو بووە، چوونكە لەماوەیەدا بو ئیمپراتۆریەتێكی گەورەی وەك ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی لەناوچووو لەسەر پاشماوەی جەستەی ئەو ئیمپراتۆرییەتە چەندین دەوڵەتی نەتەوەی بۆ نەتەوەكانی ناوچەكە دامەزرا. ئەمە وێرای ئەوەی لەم قۆناغەدا بوو دەوڵەتی توركیای نوی لەسەر بنەمای فیكری كەمالیزم دامەزرا. سیاسەتەكانی خۆی لەسەر ئاستە جیاوازەكانی ژیان لەم وڵاتەدا داڕشت. هەر لەماوەیەدا بوو بەپێی بڕیارێكی نێوان دەوڵەتە زلهیزەكان خاكی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی دابەشكرا و لەنێویشدا كوردستان گەورەترین بەشی كوردستان كەوتەناو چووارچێوەی دەوڵەتی توركیای نوێوە. بەمجۆرە ئێستاشی لەگەڵ بێپرسی كورد لە توركیا بابەتێكی گرنگ لە چارەسەری پرسی كورد لە ناوچەكە، لەوەش زیاتر ئەم رۆڵە بەشێوەی یەكە كە بایەخەكەی بۆ رۆلێكی كلیلئاسا لە چارەسەری پرسی كورد بەگشتی گۆراوە. ماوەتەوە بڵێین: ئەم قۆناغە گرنگە لەبەرئەوەی زۆر گۆرانی گەورەی لەسەر ئاستی سیاسەتی ناوخۆی ئەو هیزەی (كەمالییەكان) كە توركیای نوێی دامەزراند روویدا. وەك لەم چەند بەرپەرەدا دەردەكەوێت ئەو هێزە سەرەتا سیاسەتی راكێشان و خۆنزیكردنەوە و بەڵینپێدان بە كورد دەستیپێكرد. هەڵبەت ئەمە لەبەرئەوە بوو تاوەكو شوێنپێی خۆیان قاییمبكەن. دواتر لە ساڵی 1922 بەدواوە ئەم سیاسەت و كۆی ئەو بەڵینانەی بە كوردیان دابوو هەموو نەك هەر بە مرەكەبی سەر كاغەز مایەوە، بەڵكو بەپێچەوانەوە زۆر بەتوندی كەوتنە وێزەی میللەتی كورد و تەواوی جۆرەكانی جەور و ستەمیان بەرامبەر بە كورد بەكارهێنا. كەوتنە شاڵاویكی فرەلایەن بەرامبەر بە پرسی كورد چ لەڕووی یاسایی، راگەیاندن، پڕوپاگەندە، شاڵاوی عەسكەری. نووسین لەسەر بابەتێكی گرنگی لەم بابەتە بەهۆی زۆری رووداوەكان و چڕوپڕی و تێكئاڵاوی رووداوەكان پێویستی بە لێكۆڵینەوەی درێژ و بەدیقەتتر لەم باسە كورتە هەیە. ئەم رەنگە بەڵگەیەكی باشبێت لەسەر ئەوەی ئەم باسەی ئێمە زۆر بە خێرای بەسەر باسەكاندا رۆشتووە، هەوڵیداوە دیارترین رووداوەكان ئەم ماوەیە بە بایەخ بگرێ نەك تەواوی وردەكارییەكان. ئەم باسە سوودی وەرگرتووە لە چەند سەرچاوەیەك: بەڵگەنامەكان لەسەر نووسین و لیداونەكانی مستەفا كەمال بەرامبەر بە كورد. كورد و یاسا دەستورییەكان لە توركیا نووسینی حەسرەتیان، كتیبی (یقڤە الكرد) جرجیس فتح الله، مێژووی كوردی هاوچەرخ، ماكداوڵ. لازاریف: المسألە الكردیە، ئیبراهیم خەلیل ئەحمەد و ئەوانیتر، توركیای هاوچەرخ، حەمید بۆز ئەرسەلان، مێژووی توركیای هاوچەرخ، هنری باركی و اخرون، القچیە الكوردیە فی تركیا، كریس كۆچێرا كورد لە سەدەی نۆزدەو بیست.. هتد. ئەم باسە پێكهاتوە لە ئەم پێشەكییە كورتە و سێ تەوەری سەرەكی و ئەنجامێكی كورت، لە تەوەری یەكەمدا، سیاسەتی كەمالـی بەرامبەر بە كورد لە ساڵی 1918-1922ز. لەم تەوەرەدا باس لە بەوردی باسی رەهەندەكانی سیاسەتی كەمالی كراوە. تەوەری دووەم: سیاسەتی كەمالی بەرامبەر كورد 1923- 1926. لەم تەوەرەدا باس لە خەسڵەتەكانی سیاسەتی كەمالییەكان بەرامبەر بە كوردستان كراوە كە پیكهاتووە لە شاڵاوی سەربازی بۆ سەر جوولانەوە كوردییەكان و كوردەكان، شاڵاوی پڕوپاگەندەی رۆژنامەوانی، بێبەشكردنی كورد لە مافەكانی بە یاسا، لەنێویشیاندا دەستوری دەوڵەتی توركیای نوێ. بزوووتنەوەی رزگاریخوازی كورد (سیاسەتی پراكتیكی بەرامبەر بە كورد). ماوەتەوە بڵیین بە رەچاوكردنی فراوانی و گەورەی بابەتەكە و بچوووكی و سنوورداری ئەم پەیپەرە، وای كردوە ئەم كارەی ئێمە بێ هەڵە و پەڵە نەبێ. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هیوادارین لە نرخ و بایەخی بابەتەكەمان كەمنەكردبێتەوە، توانیبێتمان تیشكێك بخەیەنەسەر ئەم بابەتە پڕبایەخ و گرنگە. تەوەری یەكەم: سیاسەتی كەمالییەكان بەرامبەر بە كورد لە 1918- 1922ز – (ماوەی سیاسەتی پراگماتیكی و دیماگوگیانە): دەولەتی عوسمانی لە جەنگی یەكەمی جیهانیدا دۆرا. ئاگربەستی مۆدوورس)*( لە 30 تشرینی یەكەمی 1918 ئیمزاكرد. لەئەنجامدا هیزەكانی هاوپەیمانان دەستیانگرت بەسەر گرنگترین خاڵە سەربازی و ستراتیژی و ئابورییەكانی وڵاتدا. بەمچەشنە هیزی هاوپەیمانان ئەستەمبوڵ و قەڵاكان دەردەنیل و بۆسفۆر وگرنگترین شارەكانی توركیایان داگیركرد.(1) هیزەكانی هاوپەیمانان بوون بە دەسەڵاتدارو هەمەكارە لە توركیا لەنێویشیاندا ئینگلیزەكان و فەرەنسییەكان كار گەشتە رادەیەك سوڵتان محەممەدی شەشەم و حكومەتەكەی بوون بە ئامرازیكی گوێرایەڵ و دەستەمۆ بە دەستی ئینگلیزەكان و فەرەنسییەكانەوە. هەرچی دەوڵەتی توركیایشە بەپێی پەیماننامەی ئاشتی پاریسی ساڵی 1919 كە دوای جەنگ مۆركرا. وەك وڵاتێكی بچوووك لە ناوەڕاستی ئاسیا مایەوە بە سەركردایەتی سوڵتانی ناوبراو.(2) دانیشتوانی توركیا وێرای ماندوبوون و شەكەتییان بەهۆی ئەو شەڕە زۆرانەی كە ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی پێداتێپەربووبوو، بەڵام ملكەچبوونیان بۆ ئەو پرۆژانە رەتكردەوە و چەكیان هەڵگرت بەڕووی دوژمندا، لەماوەیەكی كەمدا بزاڤە چەكدارییەكان لە هەرچووارلای وڵات بڵاوبوویەوە. هەرزوو كردەی بەرگریكارییەكان گۆرا بۆ بزووتنەوەیەكی نیشتیمانی نەتەوەی رێكخراو، ئامانجی خۆیان ئاشكراكرد، خۆی لە دەركردنی داگیركەرە بیانییەكان و ئازادكردنی وڵات لەژێر دەستیاندا دەبینەوە. هەرچەندە سووتەمەنی بزاڤەكە جوتیاران بوون، بەڵام سەركردایەتی بزاڤەكە بەدەست بورجوازییە ناسیۆنالیستەكان و دەستە رۆشنبیرەكەوە بوو، بەتایبەت ئەفسەرەكان كە لەڕیزەكانیاندا مستەفا كەمال(*) دەركەوت(3). لە 19ی مایسی ساڵی 1919 مستەفا كەمال گەشتە ناوچەی ئەنادۆڵ بە سیفەتی پشكنەر (مفتیش) سوپای سێیەم، مستەفا كەمال بە گەیشتنی بە ئەنادۆڵ رێكخستنی نیشتیمانی خستەئەستۆی خۆی.(4) مستەفا كەمال دوای گەیشتنی بە ئەنادۆڵ پەیوەندی كرد بە كۆمەڵەكانی بەرگری لە ئەنادۆڵ و رۆمللی و كۆمەڵەی بەرگری لە مافەكانیان، هەرزوو بڕیاری ئامادەكاری دا بۆ گریدانی گۆنگرەی ئەرزەڕۆم و سیواس.(5) مستەفا كەمال لە ئەنادۆل چالاكانە دەستیكرد بە رێكخستنی بنكەی سەركردایەتی تیكۆشان لە دژی داگیركەران، ئەو چالاكییە زۆرانەی بەجۆریك بوو دەنگدانەوەی گەشتە ئەستەمبول لەسەر داوای هاوپەیمانان سوڵتان پێیڕاگەیاند كە ئەركی ئەو لە ئەنادۆڵ تەواوبووە، بەڵام مستەفا كەمال بڕیاری گەڕانەوەی خۆی بۆ ئەستەمبوڵ رەتكردەوە. بەمەش لە گوێڕایەڵی سوڵتان دەرچووو، لە 8ی تەموزی 1919 دەستلەكاركیشانەوەی خۆی پێشكەشی سوڵتان كرد و رایگەیاند كە ئەو لە ئەنادۆڵ دەمێنێتەوە تاوەكو سەربەخۆی نیشتیمان بەدەستبهێنێت.(6) مستەفا كەمال ئامادەكاری بۆ گرێدانی كۆنگرە كرد. كۆنگرەی ئەرزەڕۆم لە 12تەموز بۆ 7 ئاب 1919 لە ئەرزەڕۆم بەسترا بە بەشداری نوێنەری 35 ویلایەت، لەم كۆنگرەدا مستەفا كەمال بە سەرۆكی كۆمەڵەی بەرگری لە ویلایەتەكانی رۆژهەڵات هەڵبژێرا.(7) بەگەیشتنی مستەفا كەمال بۆ ئەنادۆڵ وتەبێژیكی بە ئۆپۆزسیۆن بەخشی. دەمودەست دژایەتی داگیركردنی هێزەكانی هاوپەیمانانی كرد و پرۆژەی ئینتیدابی ئەمریكای رەتكردەوە. لە 22 ی حوزەیران لە ئەماسییە بانگەوازی یاخیبوونی دژی دەوڵەت ئەستەمبوڵ راگەیاند، لەلایەن دامودەزگا ئیدارییەكانی هەریمەكان ئەنادۆڵەوە پێشوازیكرا.(8) ئیدی كۆنگرەی ئەرزەڕۆم بوو بە یەكەم پلاتفۆرمی بەرگرییەكی تاڕادەیەك رێكخراو وشوێنی مستەفا كەمالیش وەك سەرۆك دیاریكرا.(9) مستەفا كەمال هەربەوە نەوەستا لە هەوڵەكانی بەردەوامبوو توانی كۆنگرەی دووەم لە 4-12 ئەیلول 1919 لە سیواس گرێبدا بە بەشدارییەكی بەرفراوانی چین و توێژە جیاجیاكانی كۆمەڵ و بانگەشەی رزگاركردنی وڵات هێمای كونگرەكەبوو، لەكۆنگرەدا پرەنسیپە بنەرەتییەكانی بزاڤی نەتەوەی دیاریكرد. جەخدی لەسەر سنووری دەوڵەت كردەوە وەك ئەوەی پێش ئاگربەستی مۆدروس هەبوو، هەروەها كۆنگرە لیژنەی نوێنەرانی بە سەرۆكایەتی مستەفا كەمال هەلبژارد ئەم لیژنە سەنتەری سەرۆكایەتی بۆ بزاڤی نەتەوەیی تەشكیلكرد لەكاتی دامەزراندنی ئەنجومەن لە ئەنكەرە لە نیسانی ساڵی 1920.(10) دوای ئەنجامدانی هەڵیژاردن لە ئەنادول لە كۆی 175 نوێنەر 116 نوێنەریان لە پشتیوانانی مستەفا كەمال بوون. بەمەش مستەفا كەمال سەركەوتنێكی گەورەی بەدەستهێنا. پاش ئەوەی ئەنجومەن لە 12ی كانونی دووەم لە 1920 دەستی بە دانیشتنەكانی كرد لە ئەستەمبوڵ بڕیاری لەسەر (میپاق الوگنی)دا. تێیدا جەختی لەسەر یەكێتی خاكی توركیا كردەوە لە چووارچیوەی سنووری ئاگربڕی مۆدروس بڕیاری لەسەردرابوو.(11) هاوپەیمانان چاوەڕوان بوون حكومەتی سولتان زاڵبێت بەسەر بزاڤی نیشتیمانیدا، بەڵام كاتێك زانیان ئەنجومەنی نوێنەران بەزۆرێنەی كەمالی بڕیاری لەسەر (میپاق الوگنی) داوە. لە 28ی كانونی دووەمی 1920 ئەوكات بڕیاری كپكردن و لەناوبردنی بزاڤەكەیاندا بە بەكارهینانی هێز، بەریتانیا هەستا بە دابەزاندنی تیپێك لە پیادەی دەریایی ئینگلیزی لە 16ی ئازاری 1920 لە ئەستەمبوڵ، ئەم هێزە تەواوی دامودەزگاكانی دەوڵەتی داگیركرد.(12) ئەم رووداوە بە قازانجی رادیكاڵیزەكردن “جیاخوازەكان”شكایەوە لە 23 ی نیسان 1920 ئەنجومەنی نیشتیمانی نوێیان لە ئەنكەرە كردەوە. بەمەش هەرزوو بەرگری گۆڕا بۆ “شەڕی سەربەخۆی “كە هەوەڵجار دژی ئەرمەنییەكان بوو كە لە قەوقاز كۆمارێكیان دامەزراندبوو.(13) بەمجۆرە جڵەوی سەركردایەتی بزووتنەوەی رزگاركردنی وڵات كەوتەدەست ئەو هێزەی كە بە هێزی كەمالییەكان ناسرا كە نیسبەتە بۆ مستەفا كەمال سەركردەی ئەو هیزە و بزووتنەوەكەش ناسرا بە بزاڤی كەمالی. ئێستا ئیدی پیمانوایە زوو نییە و جێگەی خۆیەتی بپرسین ئاخۆ كورد لەم سەروبەندەدا چ رۆڵێكی وازیدەكرد؟ یان كورد لەكوێی سیاسەتی ئەم هیزە نوییەدا بووە؟ هەڵوێستی كەمالییەكان بەرامبەر بە كورد لەم قوناغەدا چۆن بووە؟ كەمالییەكان چۆن رەفتاریان لەگەل كورد كردووە؟ باگڕاوەندی ئەوجۆرە رەفتاركردنەی كەمالی لەگەل كوردا چیبووە؟ بەرلەوەی بچینەناو وردەكاری رەفتاری كەمالییەكان لەم قۆناغە بەرامبەر بە كورد، بەباشی دەزانین بۆچوونی یەكیك لە شارەزایانی مێژووی كورد لەسەر بارودۆخی كورد لەم قوناغەدا بخەینەڕوو. ئەویش میژوونووسی سۆڤیەتی لازاریف: “كوردەكان لە كۆتای جەنگی یەكەمی جیهانی و دوای جەنگ لە دووڕیانیكدا وەستابوون، بەجۆرێك ئامانجێكی سیاسی روونیاننەبوو یان بەلایەنیكەمەوە تەسەوراتیان لەبارەی میكانیزمەكانی گەیشتن بە ئامانجەكانیان دیارنەبوو، ئەوەش بە پلەی یەكەم پەیوەستبوو بە پرسی هاوكاری دەرەكی و هاوپەیمانی بزووتنەوەی رزگاریخوازی كوردی.”(14) نووسەرێكیتر بەمجۆرە باس لە باودۆخی كوردەكان دەكات لەم سەروبەندەدا، دەڵێت: “كوردەكان نەیانتوانی ئۆپۆزسیونێكی جیدی دروستبكەن دژی رێوشوێنە سەركوتكارییەكان هۆكارەكەشی دەگەڕێتەوە بۆ لاوازی و پێنەگەیشتوویی هەستی نەتەوایەتی، فاكتەری تۆبۆگرافی بەرزونزمی سەر رووی زەوی سەختی لێكدابراوی ناوچەكان لەیەكتر، دابەشبوونی مەزهەبی لەنێوان كوردەكان..”(15) دەتوانین بڵێین تەواوی سەرچاوەكان لەسەرئەوە كۆكن لە قۆناغە سەرەتای بزووتنەوەی كەمالییەكان و جەنگەكانی سەربەخۆیی بزووتنەوەی كەمالیی (1918-1923) نەك هەر سیاسەتی توندوتیژ و دژایەتی كوردەكانی پەیڕەونەكرد بەڵكە بەشێوەیەكی زۆر چالاكانە كەوتنە هەوڵی سیاسەتی راكێشانی كوردەكان بەلای خویاندا و هەوڵی پەیوەندیگرتنی لەگەڵ سەرانی چین و تویژە كوردییەكانی دا بە چەندین بانگەشە و میكانیزمی جیاجیا.(16) بێگومان پەیڕەوكردنی ئەمجۆرە لە سیاسەت خۆی بۆخوی جێگەی پرسیارە، خودی پرسیارەكە ئەوەیە ئایا بزووتنەوەی كەمالی و مستەفا كەمال بەڕاستی باوەڕیان بە هاوبەشی كورد لە توركیا و مافەكان كورد هەبوو؟ ئایا دیوەشاراوەكەی ئەودیو ئەمجۆرە سیاسەتە نەرمە مستەفا كەمال چیبوو؟ كامانەن ئەو پاڵدەر و بارودۆخە ناوخۆیی نێوچەییانەی كە وای لە مستەفا كەمال كردبوو كە پەیڕەوی ئەمجۆرە لە سیاسەت بكات؟ بۆ تیشكخستنەسەر ئەو پرسیارانەی سەرەوە، دەرخستنی حەقیقەتی سیاسەتی كەمالی لەم ماوە بەرامبەر بە كورد، دەگەڕێینەوە بۆ چەند سەرچاوەیەكی جیاواز و جۆراوجۆر بەڵكو كۆمەكمان بكات لە روونكردنەوەی فاكتەرەكانی پەیڕوكردنی ئەوجۆرە لە سیاسەت. ئەوەتا لازاریف لەمبارەیەوە دەلێت: “كەمالییەكان لەسەرەتاوە پەیڕەوی سیاسەتێكی تاكتیكی و هۆشیارانەی نەرمیانكرد بەرامبەر بە كورد، ئەوەش بە ئامانجی خۆ بەدوورگرتن لە سەرقاڵبوونێكی ترسناكی هیزەكانیان و دوورخستنەوەیان لە ئەركی سەرەكی نیشتیمانی گشتی یان كە دەستخستنی سەربەخۆیی وڵات بوو..”(17) بێگومان دەتوانین لەم بۆچووونەی لازاریفەوە ئەوە هەڵێنجین كە كەمالییەكان پەیڕەوی سیاسەتیكی پراگماتیكی و تاكتییكی (كاتی) یان پەیڕەوكردووە. پێییانوابووە لەئێستادا واتا لەماوەی ناوبراو هێشتا بارودۆخ گونجاونەبووە بۆ بەرپاكردنی شەڕ لەگەل كوردان بەڵكە ئامانجی گرنگتر و بەبایەختریان لە بەردەمە ئەویش دەركردنی داگیركەرانە لەوڵاتدا. نووسەرێكیتر، هۆكاری پەیڕەوكردنی ئەمجۆرە لە سیاسەت بەرامبەر كورد لەلایەن مستەفا كەمالەوە دەگێڕێتەوە بۆئەوەی مستەفا كەمال و هێزەكەی كە بەڕووی داگیركەردا راوەستابوون دەرگیری كەمبودی پیاو (شەڕكەر)و شتومەك (كەلوپەلی پێویست) بووبوون. لەتوانایدانەبوو بەرگەی دوورخستنەوەی كورد و توڕەكردنی كوردەكان بگرن، بەڵكو پێویستیان بە هاوكاری كورد هەبوو بۆ بەرپاكردنی جەنگ دژی بێگانەكان.”(18) پەیڕەوكردنی ئەوجۆرە سیاسەتە سەرنجی دیفد ماكداوڵیشی بۆخۆی راكێشاوە و ئەویش لەمبارەوە بێدەنگنەبووە پێیوایە كە هۆكاری پەیڕەوكردنی سیاسەتی ناوبراو لەلایەن مستەفا كەمال بەرامبەر بە كوردەكان دەگێڕێتەوە بۆ: “مستەفا كەمال باش ئاگاداری مەیلی جوداخوازی كوردەكان و یانە كوردییەكانی ئەستەمبوڵ و مەبەستە ترسناكەكانی كارە تایبەتییەكانی میجەر نوئیل(*) بوو.. ناوبراو بەردەوامدەبێت، دەڵێ ترسی جوداكردنەوەی ئەنادۆڵی رۆژهەڵات لە چاودیری عوسمانی وەك ئامرازێك بە قازانجی ئینگلیز و ئەرمەنەكان”.(19) لەبەر رۆشنایی ژمارەیەك دۆكیۆمینت و بەڵگەنامە كە دواتر هەندێكیان دەخەینەڕوو، دەریدەخەن كە مستەفا كەمال بەشێوەیەكی پراگماتیكی هەڵسوكەوتی لەگەڵ كورد و بارودۆخی كوردستاندا كردووە. رەنگە هۆی ئەمەش بگەڕێتەوە بۆ سێ مەسەلە: یەكەمیان، پەیمانی سیڤەر كە مافی بۆ كوردی توركیا سەلماندبوو.. دووەمیان، پەیوەندی بە یەكلانەبوونەوەی چارەسەری سیاسی ویلایەتی موسڵەوە هەبوو.. سێیەمیان، پەیوەندی بە چارەنووسی سیاسی توركیاوە هەبوو لەوسەردەمەدا توركیا لە دووڕێیانی خەلافەت و كۆماردا بوو. ئەم سێ مەسەلە كاریگەرییان هەبوو لەسەر نەرمی و میانڕەوی كە مستەفا كەمال بەرامبەر كورد نواندبووی.(20) جەرجیس فەتحوڵا لەمبارەیەوە بۆچووونی تایبەتی خۆی هەیە و پێیوایە هۆكاری پەیڕەوكردنی ئەو سیاسەت لەوماوە زەمەنییەدا دەگەڕێتەوە بۆ خراپی بارودۆخی كەمالییەكان و لاوازییان، بەجۆرێك لە ئەیلول ساڵی 1920 ئەرمەن هێرشی گەورەی كردەسەر ناحیەی رۆژهەڵات دوای ئەوەش بە مانگیك یونانییەكان هێرشیانكردەسەر رۆژئاوای توركیا.(21) بەبڕوای ئێمە كۆی ئەو پاڵدەر و هۆكارانە رۆڵی گرنگیان بینیوە لە هاندانی مستەفا كەمال بۆ پەیڕەوكردنی سیاسەتێكی نەرم و راكێشانی كورد بەلای خویدا وەك سیاسەتێكی پرگماتیكی بەرامبەر بە كورد، لەوەش زیاتر پێمانوایە مستەفا كەمال وەك سیاسییەكی زیرەك و فێڵباز باش لە كۆمەڵگەی ئەوكات كورد تێگەیبوو سڵینەكردەوە لەوەی كە دواكەوتووی واقیعی كومەڵایەتی و لاوازی هەستی نەتەوەی و پەرتەوازەی كورد و هەستی كوێرانەی ئایینی هەندێك لە سەران و تویژی ئایینی و كومەڵایەتی كورد بقۆزیتەوە و پەیڕەوی سیاسەتێكی دیماگوگییانە (ساوێلكە خەڵەتێن – فریودەرانە) بەرامبەر بە كورد پەیڕەوبكات. بەهەرحال مستەفا كەمال تەواوی تواناكانی خۆی خستەگەر بۆ پەیوەندیگرتن لەگەڵ سەرانی كورد و راكێشانی بەلای خۆیدا بۆئەوەی بەشداری جەنگی سەربەخۆی وڵاتیان پێبكات. ئەوەی زۆر لەمەدا كۆمەكی مستەفا كەمالی كرد، ناسین و پەیوەندی گرتنی مستەفا كەمال دەگەڕێتەوە بۆ ئەوكاتەی كە وەك سەرۆكی حامیەی دیاربەكر لە ساڵی 1916 كاری كردبوو. ئەوەش بواری بۆ رەخساند كە ژمارەیەك گەورە لە سەرانی هۆزەكانی كوردی ئەوی بناسێت و پەیوەندی لەگەڵ هەندێكیاندا گرێداوە.(22) دوای ئاگربەست ژمارەیەك لە ئەندامانی حكومەتی توركی نوێ داوایانكرد پەلەبكرێت لە راكێشانی كوردەكان بەلای حكومەتدا، بەڵینیان پێدان بە پێدانی خودمختاری لەژیر سایەی توركیادا.. بەمچەشنە لە كۆنگرەی ئەرزەڕۆمدا بزووتنەوەی نەتەوەی تورك هەوڵی راكێشانی سەرانی كوردیاندا. سەرۆكعەشیرەتی موتكی حاجی موسا بەگیان هەڵبژارد بە نوێنەر لە ئەنجومەنی نوێنەران. مستەفا كەمال داوای هاوكاری لە جەمیل جتوبەگ كرد كە سەرۆكی یەكێك لە هۆزە كوردییەكان بوو لە غەزان.(23) بەمجۆرە لە تەموزی 1919 لەسەر بنەمای كۆنگرەی ئەرزەڕۆم نامەی نووسی بۆ ژمارەیەك سەرۆكهۆز و داوای هاوكاری و پێدانی كۆمەكی گەورەی لە شارە كوردییەكان كرد بۆ دەستەبەركردنی وەلائیان. لەمڕێگەیەدا سەركەوتنێكی بەرچاوی بەدەستهێنا، هەتا ئەو سوپایەی كە یونانیەكانی پێدەركردوە زۆربەیان كوردبوون،(24) هەروەها لە كۆنگرەی سیواسی (4 -11 ی ئەیلول 1919) بانگێشتی سەرانی كوردی كرد بۆ بەشداری لە كۆنگرەی ناوبراو. بەڵێنی پێدان كە كورد مافی یەكسانی دەبێت لەگەڵ توركاندا و كوردەكان لە كۆنگرەی ئەرزەڕۆم رۆلی بەرچاویان هەبوو، بەجۆرێك لە هەڵبژاردنی دەستەی نوێنەرایەتی كە لە نۆ كەس پێكهاتبوو، بەلایەنیكەم سیانیان كوردبوون: حاجی موسا بەگ لە موتكی (mutki)، سەلاح ئەفەندی لە بەتلیس، فەوزی ئەفەندی كە شێخێكی نەقشەبەندی بوو لە ئەرزەڕۆم.(25) لەوەش زیاتر مستەفا كەمال هەوڵی یەكخستنی سەرۆكە كوردەكان لە رۆژهەڵاتی ئەنادوڵ دا لەسەر سفرەی دژایەتی ئەرمەن بەجۆرێك رەفتاری ئەرمەنەكان هۆكاری تەواو پێویستبوو بۆ ئەمكارە. لە كانونی یەكەم 1919 مستەفا كەمال ژمارەیەك سەرۆكهۆزە كوردەكان و عەرەبەكانی كۆكردەوە باسی لە دژایەتی ئەرمینیا كرا. لەم كۆبونەوەیەدا نوێنەرانی ئازەربایجان ئامادەبوون، مستەفا كەمال پێشنیازی دامەزراندنی (هێزیكی ئیسلامی) لە هۆزە كوردی و عەرەبییەكان لەژێر سەركردایەتییەكی گونجاودا، بەڵام ئەمە بەجێنەهات.(26) مستەفا كەمال لە 24 /3 / 1919 لە نامەیەكی بۆ وەزارەتی كاروباری شەڕ تێیدا لەبارەی كوردەكانەوە دەڵێت: شانازی بەوەوە دەكەم ئەوانە چەتەنین، بەڵكو رۆڵەی بەناموسن و لە نەتەوەی عوسمانی دروستبوون.(27) لە ئەیلولی 1919 مستەفا كەمال گوتی: “تا ئەوكاتەی خەڵكی باش و شەریف و بەڕێز هەن، كوردەكان و توركەكان هەروەك دوو برا، لەدەوری خەلافەت پێكەوەدەژین و لەمپەریكی ئاسنین لەبەرامبەر دوژمنانی ناوخۆ و دەرەكی دەخولقێنن”.(28) ئیسلام لەم قوناغەدا ئەو تەوەرەیە كە تەوەرەی تیكۆشانی كەمالییەكان دژی مەسیحیەكان لەدەور دەسوورا.(29) مستەفا كەمال لە هەولەكانی بۆ راكێشانی كوردەكان بەردەوامبووە ئەوەتا لە 7/ 1/ 1919 لەنامەیەكدا بۆ رەشید بەگی برای ئەدهەم بەگ چەركەسی رایدەگەیەنێت كە ئەمرۆ دەژمنانمان چواردەوری كورد و تورك و چەركەس و برایانیتری ئایینیمانیان داوە.(30) مستەفا كەمال دیسانەوە لە نیسانی 1920 دا لەوتارێكیدا لەبەردەم پەرلەمان گوتی: پەرلەمانی جەخدیكردەوە كە تەنها پێكنەهاتووە لە نوێنەری توركەكان و كوردەكان و چەركەس و لاز، بەڵكو پێكهاتووە لە نوێنەری كۆمەڵی ئیسلامی یەكگرتوی بەهێز.(31) بیری كورد وەك كورد، وەك بەشێك لە پێكهێنەرەكانی بیركردنەوەی ئەم قوناغەی چالاكی كەمالی مایەوە، ئەوە، بۆنموونە لە ساڵی 1921 بۆ ژمارەیەك لە سەرۆكهۆزەكان دەنووسێ: “ئێمە لە مێژە ئاگامان لە وەفاداری خەڵكی كورد هەیە، كوردەكان هەمیشە بۆ توركەكان دۆستی بەنرخ بوون، دەتونرێت بگوترێت كە ئەم دوومیللەتە یەكن”.(32) لەڕاستیدا سیاسەتی راكێشانی كورد تاڕادەیەكی زۆر سەركەوتنی بەدەستهێنا، چەندین هۆزی كورد بەدەم ئەم نامانەوە چووون و زۆر دڵسۆزانە شەڕی هێزەكانی بەریتانیایان كرد، بەجۆریك جوتیارانی كورد زۆربەی هەرەزۆری ئەو هێزە توركییە بوون كە بەریتانییەكانیان لە ئورفە وەدرەنا، ئەتاتورك لەنامەیەكدا بۆ یەكیك لە میرە كوردەكان ئاماژەی بۆئەوە كردووە و زۆر بەشانوباڵیاندا هەڵیداوە.(33) ئەوەتا نووسەریكیتر كۆمەك و پشتیوانی كورد بۆ كەمالییەكان و رۆڵیان لە دامەزراندنی توركیای نویدا زۆر بەنرخ و بە بایەخەوە لەقەڵەمدەدات.(34) هەر لەمبارەیەوە مستەفا كەمال لە پەیامیكی تایبەت و نهێیندا كە بۆ جەنەرال نیهاد پاشای فەرمانداری جەزیرە ناردووە، تێیدا جەخدی لەسەر چەند خاڵیك كردووەتەوە لە گرنگترینیان ئەمانەن: سیاسەتی ناوخۆی ئیستامان پێویست بە پێگەی فراوانی جەماوەری هەیە بەشێوەیەك هەموو چین و تویژەكان لە سەرتاسەری وڵات لەخۆبگرێت لەو هەریمانەش پڕن لە كورد سیاسەتی ناوخۆی دەرەوەش لایەنگری دەسەڵاتێكی پێوانەی هەرێمی دەكەین. خاڵێكیتر هەمان بەڵگەنامە، ئاماژە بۆئەوە دەكات كە تەواوی دنیا پەسەندكردنی دەسەڵاتی خۆبەڕیوەبردنی نەتەوەكان بووەتە بنەمایەك، ئێمەش ئەم بنەمایە پەسەنددەكەین، پێویستە لەژێر فەرماندەی ئەنجومەنی باڵای گەلدا داواكارییەكانی ژیانیان رابگەیەندرێت بەڕێوەبردنی ئەم سیاسەتە لە كوردستان بەم رەوتە ئەركی فەرماندارێتی بەرەی جەزیرەیە.(35) لەچەندین بۆنەدا ئەوەی دووپاتكردووەتەوە كە كورد لە سایەی دەوڵەتی توركیادا دەگەنە هەمان ئەو مافانەی كە هاوپەیمانان بەڵێنیانداونەتێ.. تەنانەت كاریگەری ئەم بەڵینانە ئەوەندە زۆربووە كە زۆر جوتیاری كورد توركیان بە برای خۆیان دەزانی..(36) كار گەیشتە ئەو رادەی لە 10ی شوباتی 1922 ئەنجومەن بڕیاریدا: “گونجاو لەگەڵ ئاكار و رێوڕەسمی نەتەوایەتی خەڵكی كورد خودموختاری ئیدارییان پێبدات”، بەلام ئەم خودموختارییە بەچەندین مەرجی تەعجیزییەوە گرێدرا و بەمجۆرە هەرچەندە تێزەی خودمختاری لەلایەن ئەنجومەنی گەورەی نیشتیمانییەوە بڕیاریلێدرا، بەڵام هەرگیز رۆشنایی نەبینی.(37) لەكۆتاییدا نابیت ئەو راستییە لەیادبكەین، كەمالییەكان هەتاوەكو راگەیاندنی كوماری توركیا و هەڵوەشاندنەوە خەلافەت و بڵاوكردنەوەی ئایدۆلۆژیای كەمالی لە ساڵی 1923 خۆیان وانیشاندا و وایانوێناكرد كە دەوڵەتێكی ئیسلامی دادمەزرێنن كە پێكهاتووە لە تورك و كورد ئەوانەی كە لە چووارچێوەی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیدا بوون، بەڵگەنامەی نیشتیمانی ئەوەی لەخۆگرتبوو، بەشێوەیەكی روون لە گوفتار و كرداری كەمالییەكاندا خۆی بەیاندەكرد.(38) تەوەری دووەم: سیاسەتی كەمالیستەكان لەنێوان ساڵانی 1923-1926 لە 1 ی نوڤەمبەری 1922 مستەفا كەمال سەڵتەنەتی هەڵوەشاندەوە. لە 29 نۆڤەمبەری ساڵی 1923 كۆماری توركیا راگەیەنرا. ئەمەش دابڕانێكی مێژوویی لەگەڵ ئیمپراتۆریای عوسمانی دروستكرد و رێگەی بە كەمالیستەكان دا رژێمێكی نوێ، تەواو جیاواز لەوەی ئیتیحاد و تەرەقی دابمەزرێنێت.(39) دواتر و لە ساڵی 1924 خیلافەتی ئیسلامی لابرد.(40) هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت لە ساڵی 1924و هێرشكردنەسەر ئیسلام تەواوی ئەو ئەڵقانەی پچڕاند كە كوردەكانی بە دەوڵەتی ناوەندییەوە گرێدەدا. ناسیۆنالیزمی كوردی كە هەندێكجار بەتوندی لەگەڵ گوڕوتینی ئایینی گرێدابوو، بەتوندی كاردانەوەی نیشاندا مەلاكانیش پشتیوانیان لە بزووتنەوە كوردییەكان (وەك نەیارانی كەمالیزمی عەلمانی) دەكرد.(41) وەك دەردەكەوت مستەفا كەمال هەتا كۆتاییەكانی 1923 خواستی ئەوەی هەبوو كورد وەك نەتەوە جیابكاتەوە لە نەتەوەی توركی و لارینەبووە لە پێدانی حوكمی زاتی بە كورد، بەڵام ئەو كودەتاچییە پاش ماوەیەكی كورت بەسەر بیركردنەوەیدا دێت؟(42) هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت و راگەیاندنی كۆمار لەلایەن مستەفا كەمالەوە پەردەی لەسەر نیاز و مەبەستی شاراوەی توركان لابرد و دەریخست كە ناسیۆنالیزمی تورك بۆیە لە ساڵی 1918وە دڵی كوردەكانی رادەگرت تا بۆ دژایەتی ئینگلیز و یۆنان و وەرگرتنەوەی موسڵ سوودیانلێوەربگرێت.(43) مستەفا كەمال تا دوای مۆركردنی پەیماننامەی لۆزان هیچشتێكی لە نیاز و مەرامی خۆی بەرامبەر بە كوردان نەدركاند. هەتا ئەندامانی ئەنجومەنی نیشتیمانی ئەنكەرە هوتافیانكێشا و لێدوانی حسێن عەونی بەگ نوێنەری ئەرزەڕۆم لە ئەنجومەن پەسەندكرد، گوتی: “مافی قسەكرن لەسەر ئەم تریبیونە بۆ هەردوو نەتەوەی كورد و توركە”. لەوەش زیاتر لە كۆنگرەی تەرسانە لە ئەستەمبول بۆ چارەسەركردنی كێشەی موسڵ بەسترابوو، فەتحی بەگ سەرۆكی شاندی توركی رایگەیاند: “ئەم نیشتیمانە هی هەردوو ئومەی كورد و توركە بەتەنها”، بەڵام هەركە پەیمانی لۆزان لەلایەن هەموو وڵاتانی ئەوروپی مۆركرا، ئیدی هیچشتێك وەك رێگری لای مستەفا كەمال نەما تاوەكو نیازە خوێناوییەكانی خۆی بەرامبەر بە كورد نیشانبدات”.(44) گۆران و كودەتا لە بیری مستەفا كەمال بەرامبەر بە پرسی كورد سەرنجی هەندێك نووسەری بەلای خۆیدا راكیشاوە، لەوانەش جەرجیس فەتحوڵا لە كتیبی “یقچە الكرد” چەند هۆكارێكی ئەو كودەتایەی كە لە بیركردنەوەی مستەفا كەمالدا روویداوە خستووەتەڕوو: گرێدانی پەیماننامەی لۆزان، ترسی توركیا لە نیازی بەریتانیا لە پێدانی حوكمی زاتی بە كوردەكانی باشووری كوردستان، چوونكە ئەم بیرۆكەی وەك هەڕەشە بۆ سەرخۆیان و گواستنەوەی بۆ باكوور دەدایە قەلەم. لەلایەكیترەوە كەمالییەكان بۆئەوە نەچوونە شەڕی رێكەوتنامەی سیڤەر تەنازول بۆ مافی كورد بكەن لە رێكەوتنێكی نێودەوڵەتیتردا. لەوەش زیاتر كەمالیستییەكان كە نەیانتوانی ئیحتیوای رووداوەكانی دەرەوەی سنوور بكەن، خۆدەتوانن ئیحتیوای رووداوەكانی سنووری خۆیان بكەن، بەپێویستیشیانزانی بۆ دروستكردنی توركیای كەمالی كاربكەن لەسەر كوژانەوەی مەشخەلی نەتەوەی كورد لە ناوخۆ.(45) ئابەمچەشنە و بەمهۆكارانە و چەند هۆكاریتری خودی و بابەتی مستەفا كەمال وەك عەزیز شەمزینی دەڵی: “لەجیاتی ئەوە بەڵێنەكانی خۆی جێبەجێبكات، كەوتە گیانی كورد و پەلاماریدا، هەرچی ئامۆژگای كەلتوریی كورد زمان بوو داخرا، هەرچی تێكۆشەڕ و گوردپەروەربوو گیرا، بەمكارەش دەوڵەت كەمالیستەكان سیاسەتێكی توندوتیژی گرتەپێش و هەمووجۆرە یاسایەكی پێشیلكرد.”(46) ئێستا ئیدی دوای ئەو هەڵگەڕانەوە گەورەیە لە سیاسەتی كەمالیستەكاندا روویدا، كەمالیستەكان دەستیانكرد بە پەیڕەوكردنی سیاسەتێكی گشگیر و سەراپاگیر دژی كورد، هەموو هەوڵێكیان خستەگەر بۆ لەناوبردنی كورد و سڕینەوەی سیما نەتەوەییەكانی ئەو میللەتە. ئەوەش بەگرتنەبەری چەندین رێوشوێن كە ئێمە هەوڵدەدەین لە خوارەوە بەخێرایی تیشكێكیان بخەینەسەر: أ: دەركردنی یاسا لە دژی كورد: لە كانونی دووەمی ساڵی 1923 بەگوێرەی یاسای نوێ دادگاكانی تایبەت بە ویلایەتەكانی رۆژهەڵات دامەزرا یان دروستكران كە سەنتەرەكەی لە دیاربەكر بوو كە ئامانج لەم یاسا بنبڕكردنی جووڵانەوەی رزگاریخوازی كورد بوو.(47) لە هەنگاوێكیتری لەمجۆرەی حكومەتی توركیا لە ئۆكتۆبەری ساڵی 1923 ئەنجومەنی بەرز یاسای ژمارە (356) دەربارەی لەناوبردنی باندیزم (چەتەگەری) پەسەندكرد كە لەلایەن وەزیری ناوخۆوە مەڵخی بەگ ئامادەكرابوو. ئەم یاسا لەلایەن دەسەڵاتدارانی تورك بەشێوەیەكی بەرفراوان دژی بەشداربووانی جووڵانەوە كوردییەكان دەهێنا. بەجۆرێ رۆژنامە توركییەكان كوردەكانیان بە (باند) ناودەبرد.(48) لە 20ی ئەپریلی 1924 دەستوری توركیا لەلایەن ئەنجومەنی بەرزەوە پەسەندكرا. شایەنی گوتنە سیاسەتی پشتگویخستنی مافەكانی كورد و سیاسەتی توركە نەتەوەپەرستەكان بەتەواوی لەم دەستورەدا رەنگیدابووەوە. لەبەرئەوە بەباشیی دەزانین هەندێك لە ماددەكانی بەرچاوبخەین كە سیاسەتی رەگەزپەرستی تێیدا رەنگیداوەتەوە: ماددەی (2): (زمانی توركی بە زمانی دەوڵەت دادەنرێت). ماددەی (11): (هەر توركێك چ ژن بێت چ پیاو بگاتە تەمەنی (30) ساڵی دەتوانێت خۆی كاندیدبكات بۆ سەرۆككۆماری). ماددەی (68): (هەموو توركێك بە ئازادی لەدایكدەبێت). ماددەی (69): (هەموو توركەكان لەبەرامبەر یاسادا بەكسانن). ماددەی (88): (هەموو دانیشتوانی توركیا بێ ئایین و نەژاد گشتیان توركن!).(49) وەك دەبینین لە یەكەم دەستوری توركیدا نەك هەر بەهیچ كلۆجێك ئاماژەی بۆ ماف و ئازادییەكانی كورد تێدانەبوو، بەڵكە بەشێوەیەكی نەتەوەپەرستانەی زۆر نزم ئەو دەستورە نووسراوەتەوە. ئەم دەستور بوو بە رێگرێكی یاسایی زۆر بەهێز لەبەردەم گەیشتنی كورد بەلایەنی كەمی مافەكانی، بڕگە و بابەتەكانی ئەم دەستورە بوون بە چەكێكی یاسایی كاریگەر كە حكومەتی كەمالیستەكان بێسڵەمینەوە دژ بە كورد بەكاریاندەهێنا. كەمالیستەكان هەر بەوەندە نەوەستان كوردەكان بەپێی یاسا لە مافەكانیان بێبەریبكەن، بەڵكو هەرێمە كوردییەكانیان خستەناو بازنەی باری نائاساییەوە، ئەوەتا لە 25 شوباتی 1925 ئەنجومەنی وەزیران بڕیاری ژمارە (1547)ی پەسەندكرد. بەگوێرەی ئەو بڕیارە باری نائاسایی لە هەرێمەكە راگەیاند.(50) حكومەتی توركیا كەمالیستەكان لەوەش زیاتر رۆشت، دواتر یاسای ژمارە (578) لەبارەی ئاسایشی ناوخۆ پەسەندكرد كە دەسەڵاتێكی ئێجگار گەورەی دا بە حكومەت بۆ سەركوتكردن و لەناوبردنی هەمووجۆرە دەنگێكی ناڕەزایی.(51) بۆ جێبەجێكردنی ئەم یاسایانە و چەندین یاسای چەوسێنەرانەیتر. ئەنجومەن لە ئازاری 1925 بڕیاری دامەزراندنی دوو دادگای (دادگاكانی سەربەخۆیی)دا، یەكێكیان بۆ هەموو توركیا كە ناوەندەكەی لە ئەنكەرە بوو، دوومیان لە ویلایەتەكانی رۆژهەڵاتی وڵات بوو. بەچەشنێك ئەو حوكمی لەسێدارەدانەی دادگاكانی ئەنكەرە دەریدەكرد دەبوو لەلایەن ئەنجومەنەوە پەسەندبكرێـت، بەڵام ئەم دادگایانەی كە لە ناوچەی شۆڕش بەرپاكراون یەكسەر هەر لەجێوە جیبەجێدەكرێ.(52) بە فەرمانی ئەم دادگای سەربەخۆیانە چەندین كەسایەتی و شۆڕشگێڕی كورد لەسێدارەدران، ئەم دادگایانە رۆلێكی گەورەیان گیرا لە چەوساندنەوە نەتەوەی كورد و لەناوبردنی سەرانی شوڕشگێر بەتایبەت شۆڕشی ساڵی 1925ی شیخ سەعیدی پیران. ب: پشتگوێخستنی زمان و فەرهەنگی كوردی، هەوڵی سڕینەوەی ناسنامە. بێشەك یەكێكیتر لە رەهەندەكانی سیاسەتی كەمالیستەكان كاركردن بوو لەسەر لەناوبردنی زمان و فەرهەنگ و تواننەوەی نەتەوە ناتوركەكان لە بۆتەقەی زمان و فەرهەنگی توركیدا لەنێویشیاندا زمان و فەرهەنگی نەتەوەی كورد، بۆ بەجێگەیاندنی ئەم سیاسەتە رەگەزپەرستانەیان چەندین رێوشوێنیان گرتەبەر. هەوڵدەدەین تیشكیكی خێرا بخەینەسەر ئەم بابەتە: وەك بینینمان لە یەكەم دەستوری توركیای نوێ بەهیچجۆرێ مافی نەدابوو بەهیج نەتەوەیەك كە بتوانن زمان و فەرهەنگی خۆیان مومارەسەبكەن هەم لە ژیان و هەم لە پرۆسەی خویندن و بەرگری لەخۆكردن لەدادگاكاندا. ماددەكانی ئەم دەستورە بوون بە سەرچاوەی یەكەمین بۆ دەركردنی چەندین یاسا چەوسێنەرانە و رەگەزپەرستانە بۆ یاساغكردنی زمانە ناتورەكییەكان و لەنێویشیاندا زمانی كوردی. ئەوەتا عەزیز شەمزینی لەبارەی بارودۆخی فەرهەنگی و كلتوری كوردەوە لەم سەردەمەدا دەڵێت: “كەمالیستەكان نەك هەر مافە نەتەوەییەكانی كوردیان نەسەلماند، بەڵكو تەگەرەی گەورەیان خستەبەردەم پێشكەوتنی ئابووری و كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی كوردستان.”(53) هەر لەمبارەیەوە سەرچاوەیەكیتر دەڵێت: “توركیا زمانی كوردی پێشێل و پەراویزخستبوو، ئەو ئیلتیزامەی پێش یەك ساڵ بەپێی ماددەی (39) پەیماننامەی لۆزان، خستبووەسەرشانی خۆی پێشێلیكردبوو. ئێستا ئیدی بەئاشكرا دەستیكردبوو بە پەیڕەوكردنی سیاسەتیك كە ئامانجی سڕینەوەی گشت دەركەوتە ناتوركییەكانی ژیانی خەڵك بوو.” (54) توركەكان لەسەر ئەم سیاسەتە كاریانكرد. لە ئاداری 1924 كارگەیشتە ئەوەی پێداگرن لەسەر تەنیا بەكارهێنانی زمانی توركی لە دادگاكان و بەڕەسمی قەدەغەكردنی زمانی كوردی. ئەم بڕیارەی كە لەمەڕ زمان درا كوردستانی لە فێركردن بێبەشكرد. بەجۆرێك لەساڵی 1925 لە 4875 قوتابخانەی توركیا تەنها 215 قوتابخانە لە كوردستان هەبوون. تەنیا 8400 قوتابی لە كۆی 382000 قوتابی توركی لەوێ دەیانخوێند. بەبێ هەبوونی قوتابخانەی كوردی ژمارەی ئەو قوتابییە كوردانەی كە بتوانن سوود لەم خویندنگایانە وەربگرن زۆر زۆر كەمبووەوە، ئەمە وێرای وەرگرتنی باجی فێركردن، هەلومەرجێكی وادا بێگومان زۆر مایەی نەفرەت و بێزاریبوو.(55) سڕینەوەی زمان و رێگرتن لە دەرچووونی پەرتووك و شتگەلیكیتر بە كوردی و قەدەغەكردنی زمانی كوردی رۆڵێكی خراپی دەگێرا لەئاییندەدا لە زالبوونی زمانی توركی بەسەر زمانی زۆرینەی خەڵكدا.(56) دامەزرێنەرانی توركیای تازە، زمانی كوردی تەنانەت لەو ناوچانەش قەدەغەكرد كە زۆربەی هەرەزۆریان كوردبوون، هەروەها زۆری گوند و شارۆچكەكان گۆران و كران بە توركی. مەبەستی ئەم سیاسەتە ئەوەبوو كورد لەڕووی نەتەوەی بەیەكجاری بتوێننەوە، چوونكە حوكمەت نەیدەویست جگەلە تورك چ كەسێكیدی لە توركیا هەبێ، تەنانەت نووسین و بەكارهێنانی وشەی (كورد) قەدەغەكرا و سزای بۆدانرا.(57) هەر لەوسەروبەندەدا بوو بۆ خۆبواردن لەبەكارهێنانی واژەی (كورد) زاراوەی (توركی چیایی)یان داهێنا. ئەمە سیاسەتی رەگەزپەرستی توركی بەرامبەر بە كورد گەیاندە لوتكە. دوای كوژانەوەی شۆڕشی ساڵی 1925ی شیخ سەعید، لەبارەی سڕینەوەی ناسنامە و شوناسی كوردی، ئایدن ئۆزمان مفەتیشی ناوچەی یەك لەڕاپۆرتیكیدا بۆ عیسمەت ئینۆنۆ(*) لەبارەی لە ناوبردنی كەلتور و زمانی كوردی چەند خالێكی تیدایە كە بەگرنگی دەزانین بەرچاویبخەین: لە خاڵی (ب)ی ئەو راپۆرتەدا هاتووە: پێویستە بۆ توانەوەی كورد كار لەسەر گۆرینی زمانیان بكەین. ئەویش بەم رێگایانە: لە زانكۆكان وایانلێبكەین لەبری ئەوەی بە زمانی كوردی قسانبكەن بە زمانی توركی بدوێن. هەرچی سەبارەت بە گوندنیشینەكانە دەبێت لە ژینگەی خۆیان لایانبەین و دووریانبخەینەوە فێرگەی شەوانەی تایبەتیان بۆ دابینبكرێت و مامۆستای لێوەشاوە و كارامە دیاریبكرێ بۆ بەڕیوەبردنی ئەو فێرگانە تاوەكو منداڵەكان بە گیانی توركیزم و توركپەروەری پەترمەبكەن. دەبیت زمانی توركی بكرێتە زمانی ئاخافتنی ئەو دەزگایانە. ئەم مرۆڤە رەگەزپەرستە توركە لەوەش زیاتر دەڕوات و دەڵی: بەرنامەی تایبەت بە پڕوپاگەندەی توركیستی و ریزگرتن لە رابەران و گەورەپیاوانی تورك بۆئەو فێرگانە دابڕیژرێت. ئەمجۆرە گەورەپیاوانی تورك لای منداڵەكان خۆشەویستدەكرێت. زیاتر لەوەش پێدادەگرێت و دەڵێ دەبێت یاسای تایبەت دەربكرێت بۆ مەسەلەی توانەوە.(58) هەرلەهەمان راپۆرتدا باس لە گرنگی بایەخی مەڵبەندە كلتورییەكان كراوە، ناوبراو داوادەكات مەڵبەندە كلتورییەكان چالاكبكرێن بۆئەوەی بتوانن لە مەسەلەی گۆشكردنی كورد بە كلتوری تورك چالاكانە كارەكەی خۆیان ئەنجامبدەن. ئەگەرنا گیروگرفتەكە ئالۆسكاوتردەبێت.(59) ناوبراو لەوەش زیاتر پێیلێڕادەكێشێ و بێشەڕمانە و بێسڵەمینەوە پێیوایە پێویستە لە پرۆسەی توانەوەدا ئەم خاڵانە رەچاوبكرێت: یەكەم، گرنكی بە خانەی گەل بدریت. دووەم، بۆ خویندن هەواڵ و رۆژنامە و گۆڤار و كتێبخانەی تایبەت تەرخانبكرێت. بۆ ناسینی كۆنینە تورك، مۆزەخانە و پێشانگای تایبەت دابمەزرێت، ئەم وێرای تیپی گەرۆك گۆرانی و نواندن پێكبهێنرێت لە دیهاتەكان سینەما و ئیزگە دابمەزرێت، ئەمانە ئەنجامی چاكیاندەبیت.(60) ج: كۆچی زۆرەملێ (تهجیر): میژوونووسێكی كورد، مێژووی كۆچپێكردنی كورد دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی دەسەڵاتی عوسمانی، ئەوكاتەی محەممەد رەشاد پێنجەم ئیمزای لەسەر فەرمانیك كرد كە لەچەند مادەیەك پێكهاتبوو كە رێگەی دەداتە كۆچپێكردنی كوردەكان. بەپێی ئەم یاسا هەستان بەدوورخستنەوەی هەموو كوردەكان لە وڵات یان پەرتەوازەكردنی لە ویلایەتە توركییەكاندا بەمەرجێك ئەو دوورخراو و كۆچپێكراوانە لەهەر شار و شارۆچكەیەكی توركیدا زیاترنەبن لە (5%) دانیشتوانی تورك. هەمان سەرچاوە ژمارەی كۆچپێكراوانی كورد بۆ ناوچەكانی توركیا بە (700000) كەس لەقەڵەمدەدات.(61) لە دەی 1920 بەملاوە دەوڵەتی توركیا دوو سیاسەتی جێبەجێكردووە: یەكەم دوورخستنەوەی كوردەكان و دووەم (بەتایبەت) بە تورككردنی كوردەكان: سیاسەتی دوورخستنەوە، سەرەتا لەساڵی 1927 لەدوای سەركوتی دڕندانەی راپەڕینی شێخ سەعیدی پیران دەستیپێكرد.(62) دەوڵەتی نوێی توركیا بۆ پرسی دوورخستنەوە و كۆچپێكردنی كورد، بە هەنگاوهەڵگرتن عەمەلی نەوەستا، بەڵكو بۆئەو مەبەستە بۆ پشتئەستوركردنی هەنگاوەكانی لەمبارەیەوە یاسای ژمارە (1097) لە 10ی ئایاری ساڵی 1925 پەسەندكرد. ئیدی بەپشتبەستن بەو یاسایە دەستكرا بە راگواستنی كورد لە ویلایەتەكانی رۆژهەڵاتەوە بەرەو ویلایەتەكانی رۆژئاوا. ئەم یاسایە بە پاساوی ئیداری و سەربازی و كۆمەڵایەتی رێگەیدەدا ئابڵۆقەدراوی ویلایەتی بایەزید بۆ ویلایەتەكانی رۆژئاوا رابگویزرێن، نزیكەی (1400) كەس بە ماڵ و منداڵ و خێزانەوە راگوێزران.(63) ماددەی دووەمی یاسای راگواستن ئاماژە بەوەدەدات كە تا مانگی ئابی 1927 دەبێ پرۆسەكە تەواوبێت. بەمەش زیاتر راگواستنەكە بەپەلە ئەوكۆچەرانە دەگرێتەوە كە زیاتر رۆحی جەنگاوەری و بەرهەڵستیان تێدابووە. بەگوێرەی ماددەی (3) لیقەوماوان و موحتاجەكان دەبوایە بەخۆڕایی بگوازرێتەوە. بەهۆی یاسای ژمارە (1097)ەوە هەزاران كورد موڵك و ماڵی خۆیان لەدەستدا و راگوێزرانە ویلایەتەكانی رۆژئاوا(64). بەگویرەی قسەی فاسیلی نیكیتین لەنێوان ساڵانی (1926-1928) دەسەڵاتدارانی توركیا نزیكەی یەك ملیۆن پیاو و ژن و منداڵی كوردیان ئاوارەی رۆژئاوای ئەنادۆڵ كرد. لەهەمانكاتدا بێبەزەییانە خەڵكیان ئازاردەدا.(65) سەرچاوەیەكیتر باس لەوەدەكات بەم هەنجەتە پتر لە پەنجا هەزار كەس راگوێزران بۆ ناوچەیەكی دوور سەدان كیلۆمەتر لە زیدی خۆیان دوورتر، تالەوێ لەناو چڕی دانیشتوانی توركدا، لە رۆژئاوای وڵات كەناری باكووری دەریای سپی بۆ خۆی لە دووری وڵاتی خۆیان وەك قەترە لە دەریا بژین.(66) توركەكان دانیشتوانی بایەزیدیان لە رۆژهەڵاتی كوردستانەوە گواستەوە بۆ ئیزمیر لە ئەوپەری رۆژئاوا لە توركیا، نووسەر پرسیار دەكان گومان هەیە لەوەی كەلە سەدا دەی ئەوانەی كە ناچاركران كۆچ بكەن لەو زەمهەریرە كە بەسەلامەت گەشتوونەتە ئەزمیر و دەوروبەری؟ ئەوانەش كە ماونەتەوە لە گوند و شارەكانیان بە تۆپ و فرۆكە ڕوخێنراون(67). دوای شۆڕشی شێخ سەعید ساڵی 1925 پەرلەمان دەسەڵاتێكی فراوانی دایە عیسمەت ئینۆنۆ، ئەویش سوودی لەم دەسەڵاتانە وەرگرت و بۆ ریشەكێشكردنی كورد بەرنامەیەكی بۆئەو مەبەستەدانا خاڵی سێیەمی بەرنامەكەی: راگوێزانی زۆردارەكی كورد بۆ ناوچە دوورە توركنیشینەكان، نیشتەجێكردنی ئەو توركانەی لە یۆنان و باڵكان دەركرابوون لە كوردستان.(68) دەوڵەتی توركیا پیاوانی 25 خێزانی لە كوردەكانی شارۆچكەیەكی باكووری دەریاچەی وان پەنایانبردبووەبەر چیاكان لە ترسی زوڵمی تورك، توركەكان دەستیانگرتبوو بەسەر ژن و منداڵەكانیان سەریانبڕیبوو یارییان بە جەستەی كوژراوەكان كردبوو.(69) بلەج شیركۆ ژمارەی ئەوانەی كە بەهۆی ئەم سیاسەتەوە لە توركیا لەهەموو كوردستان دەركراون گەیشتووەتە نزیكەی یەك ملیۆن كەس، سەرچاوەی ناوبراو باس لەوەدەكات وێرای نەبوونی داتایەكی فەرمی بە ژمارە لەسەر ژمارەی ئەوانەی لەم پرۆسەدا لەناوچووون و سەلامەت نەبوون لە گەیشتن بەو شوێنانەی كە بۆی دوورخراونەتەوە، بەڵام دەتوانین بە ژمارەیەكی زۆر لەقەڵەمیبدەین.(70) د. پرۆسەی لێدوان و هێرشی راگەیاندن دژی كورد: لێدوان كەسایەتی سیاسی و كارگیری و رۆژنامەكانی توركیا دژی نەتەوەی كورد و شێواندن و سوكایەتیكردن بە كورد یەكێكیتربوو لە رەهەندەكانی سیاسەتی رەگەزپەرستی كەمالیستەكان بەرامبەر بە كورد. ئەمەش دەچێتە چووارچێوەی ئەو پرۆسەی سڕینەوەی شوناس و ناسنامەی كورد لە توركیا و لەوەش زیاتر ئینكاریكردن و رەتكردنەوەی نەتەوەی كوردە. رەنگە سەرتای ئەو پرۆسە لەوێوە دەستپێبكات كە لەم ماوە زەمەنییەدا ئیدی كەسایەتییە سیاسی و كارگێری و لێدوانی رۆژنامە توركییەكان زۆر بە حەزەرەوە مامەڵەیان لەگەل بەكارهێنانی وشەی (كورد) دەكرد. لەبری وشەی كورد واژەی (توركی چیایی)یان بەكاردەهێنا. كارگەیشتە ئەوەی وەزیری دەرەوەی توركیا، تۆفیق روشدی (سراج اغلو) چەند بیروبۆچووونێكی راگەیاند لەناو دەستەی دەوڵەتدا بووە مایەی گفتوگۆ: ئاستی كلتوری (كوردەكان) ئەوەندە لە خوارەوەیە زەینیان ئەوەندە دواكەوتووە كە ساف و سادەن ناتوانن لەناو دەستەی كۆمەڵی توركیادا جێگایەكیان هەبێ.. ئەمانە دەمرن، چونكە لەڕووی ئابوورییەوە لە ململانێی ژیان و مردندان، ركابەری لەگەڵ توركانی خاوەن كەلتور و خەڵكانی پێشكەوتووتر ناتوانن بژین.. ئەوەندەیە بتوانن بۆ ئێران یان عێراق كۆچدەكەن، لەبارێكدا ئەوانەی ماونەتەوە، ساف و سادە چارەنووس ئەو بوونەوەرانە قبوڵدەكەن كە شایەنی ژیان نین و لەناودەچن.(71) ئەم لێدوانە رەگەزپەرستییانە بەجۆریك لەوڕۆژانەدا لە توركیا بازاری پەیداكرد كە وەزیری داد توركیا مەحمود عیزت ئەسعەد (بۆزتورك) ئەوەندە پێلێڕابكێشێت لە ساڵی 1930 لەناو گەرمەی شۆڕشی ئارارات لە ستوونی رۆژنامەیەكی كەمالیستیدا رای خۆی دەربڕێ و بڵێت بیروڕای من بەمشێوەیە: “هەموو دۆستان، دوژمنان دەبێ باشبزانن كە سەرداری ئەم وڵاتە توركە، ئەوەی توركی پاكنەبێت هیچ مافیكیتری لەم نیشتیمانی توركدا نییە، جگەلە مافی خزمەتكاری مافی كۆیلەبوون نەبێ، ئێمە لەوڵاتێكداین لەهەموو وڵاتەكانی جیهان ئازادتر دەژین و ئەم وڵاتە ناوی توركیایە.”(72) لەمانەش زیاتر عیسمەت ئینۆنۆی سەرۆكوەزیران لەمبارەیەوە زیاتر لەمان دەڕوات. ئەوەبوو لەسیفاندا رایگەیاند: “تەنیا نەتەوەی تورك مافی ئەوەیان هەیە لەم وڵاتەدا بژین داوای مافی نەتەوەی بكەن.”(73) سەبارەت بە شاڵاوی راگەیاندن توركان دژی نەتەوەی كورد، گۆڤاری (وەقت) لە ساڵی 1925دا رایگەیاند: “لەهەرجیگایەك سەرەنێزەی توركان دیاربێ، مەسەلەی كورد نامێنێ.”(74) یەكێكیتر لە رۆژنامە پانتوركیستەكان ، رۆژنامەی (ئیلیری) ئەوەی بلاِوكردووەتەوە: (دەبێ بێگانەكان ئەوانەی بە رەگەز توركنین، یان لەناو توركیزمدا بتویِنەوە یا بمرن).(75) لە چوارچێوەی ئەم شاڵاوە راگەیاندنەدا، لەمبارەیەوە ئۆرگانی دەوڵەت رۆژنامەی (حاكمییەت میللییەت) لە رۆژی 10ی ئابی 1930دا بەوپەڕی تەوسەوە ئەو لیدوانەی بڵاوكردەوە: “ئەو كوردەی دوێنێ لە ئارارات خرایەژێرپێوە، ئەمرۆ ترسی لێنیشتوە دڕندانە پارێزگاری لە خۆی دەكا. لەوهەرایەدا دوو باند دروشمی ئازادییان بەرزكردبووەوە. بێگومان هەمووان دەزانن كە ئێمە گاڵتەمان بە داخوازییەكانی ئەو رێگرانە دێت كە بەوشێوەیە دەچنەسەر جڕوجانەوەری ناو ئەفسانە. لەبارترین پەنا بۆ ئۆتۆنۆمی ئەوجۆرە خەڵكە كە هەموو وشەكانی فەرهەنگەكەیان بەسەریەكەوە ناكاتە چەند سەد وشە جێگایەكە لە ئەفریقا یاخود لە یەكێك لەوبیابانەی كە نیوەی بە مەیمون و نیوەكەیتر بە مرۆڤ ئاوەدانكراوە، ئەم داخوازییانە شایەنی ئەوەنین لە ئاسیای لانكەی شارستانێتی دێرین دەرفەتی سەردەرهێنان بدرێتێ..”(76) تەوەری سێیەم: سەركوتكردنی بزووتنەوەی رزگاریخوازی كورد (سیاسەتی پراكتیكی بەرامبەر بە كورد) بێگومان سەرانی دەوڵەتی كەمالیست هەر بەوەندەوە نەوەستان، پرۆسەیەكی سەرپاگیرییان بۆ سڕینەوەی ناسنامەی كورد و لەناوبردنی نەتەوەی كورد لە توركیا بەردەوامبوو. لەبەرئەوەی كوردەكان قوربانی سەرەكی ئەو سیاسەتە بوون بۆیە بەرگریكردنیان لەچەندین شۆڕشی نەپساوە خۆی نواندووە. لەوانەش شۆڕشی قوچگیری 1921، شۆڕشی شێخ سەعدی پیران لە ساڵی 1925، بەڵام دەوڵەتی توركیا زۆر بەتوندی سیاسەتی سەركوتكردنی دژی ئەم بزووتنەوانە بەكارهێنا كە ئێمە هەوڵدەدەین تیشك بخەینەسەر ئەو سیاسەتە سەركوتكارییەی كە توركیا لەم ماوەیەدا بەرامبەر بە كورد پەیڕەویكردووە. أ: سەركوتكردنی شۆڕشی قۆچگیری ساڵی 1921ز: مستەفا كەمال بەهۆی بارودۆخی خودی و بابەتی بڕیاریدا كە هەموو ئەو مافانە بۆ كورد بسەلمێنی كە لە پەیماننامەی سیڤەر بڕیاری لەسەر دراوە، بەڵام دوای ئەوەی لە ساڵی 1921 خەتەری لەسەر نەما، هەموو وەعد و بەڵینەكانی خۆی فەرامۆشكرد.(77) رەنگە دیارترین و سەرەكیتیرین هۆكاری روودانی ئەم شۆڕشە خۆی لە خواستی كوردا ببینێتەوە لە بەكارهێنانی ماددەكانی 62، 63 ی پەیماننامەی سیڤەر بۆ دامەزراندنی حوكمی زاتی لە ئەنادۆڵ.(78) ئەم شۆڕشە لە ناوچەی دێرسیم لە ساڵی 1921 روویدا كە ناوچەیەكە كوردە عەلەوییەكان لێینیشتەجێن، دواتر بەهۆی سیاسەتی توندی كەمالییەكان بەرامبەریان هانی كوردەكانیتریشی دا بچنەناو ئەو شەپۆلە داوایانكرد كوردەكانی ئەرزنجان و مەلاتییە كۆمەك بنێرن، هەرچەند ئەمە بەدینەهات، هەروەها بیریانلەوەكردەوە داوای كۆمەك لە فەرەنسییەكان بكەن لە ئورفە و غازی عینتاب، بەڵام گەنجانی كورد داوای هاوكاریكردن لە بیگانەیان رەتكردەوە. بەمجۆرە شۆڕشەوانان توانییان لە 8ی مارس / ئازار هیزی كوردییەكانی چیای مەنزوری داپۆشراو بە بەفر بپەڕنەوە و دەستبگرن بەسەر كەماها (kemaha) ژمارەیەك گەورە لەودەرەبەگانە بگرن كە هاوكاربوون لەگەڵ توركان.(79) بەڵام بەهۆی هەندێك هۆكار، لەوانە: لاوازی كۆمەك ئەوروپا بۆ كوردان، لاوازی ستراكتۆری كۆمەڵایەتی و یەكنەبوونی كورد، جیاوازی مەزهەبی و ئایینی نەبوونی باوەڕ لەنێویەكتردا، راكێشانی هەندێك لە سەرانی شۆڕش بەپێدانی بەرتیل و پۆست، هەموو ئەم هۆكارانە وایانكرد شۆڕش سەرنەگرێت.(80) رژێمی مستەفا كەمال دوای ئیمزاكردنی دووەمین رێكەوتنامە لەگەڵ فرەنسا لە ئوكتۆبەری 1921 بەشێوەیەكی پراكتیكی خۆی مسۆگەركرد، چ ترسێكی نەما و شۆڕشی تشرینی دووەمی 1921 شوباتی 1922ی كوردانی لەلایەن جەواد پاشاوە تێكشكێنرا.(81) ب: سەركوتكردنی شۆڕشی ساڵی 1925ی كوردان: دوای دروستبوونی كۆماری توركیا، شۆڕشی 1925ی كوردان یەكێك لە گرنگترین كاردانەوەكانی كورد بوو بەڕووی سیاسەتی كەمالیدا. دوای ئەوەی لە ساڵی 1923 بەدوای رووی راستەقینەی خۆی نیشاندا، ئەم شۆڕشە كۆمەڵێك هۆكاری هەبوو، رەنگە گرنگترینیان ئەمانەبن: هەڵوەشانەوەی خەلافەت لە 3/3/ 1924.(82) پێداگرتن لەسەر تەنیا بەكارهێنانی زمانی توركی لە دادگاكان و بە رەسمی قەدەغەكردنی زمانی كوردی لە ئاداری 1924.(83) دوای لەدەستدانی شەڕعییەت و چەكی ئایینی لەلایەن كەمالیستەكان، نائومێدی نەتەوەیی، داتەپین رەوشی ئابووری لە شارەكانی رۆژهەڵات، بەرزبوونەوەی نرخی شتومەك بەشێوەیەكی خەیاڵی، نەمانی كەلوپەلی پێویست لەبازاردا، ئیدی كورد تاقەڕێگەی لە رزگاری خۆیان لە شۆڕشی نەتەوەییدا بینییەوە كە لە ساڵی 1925 بەرپایانكرد.(84) ئەم شۆڕشە لەلایەن كۆمەڵەی ئازادییەوە پلانی بۆداڕیژرا، بەڵام شۆڕش لە راپەڕینی (بیت الشباب) لەماوەی 3-4 ئەیلولی 1924 خێراتر لەماوەی خۆی كە پلانی بۆدانرابوو بەرپابوو. دواتر جڵەوی شۆڕش كەوتەدەستی شێخ سەعید پالو (پیران). ئەم شۆڕشە بەردەوامبوو تاوەكو مانگی نیسانی ساڵی 1925 كە لە نیسان شێخ سەعید دەستەسەركرا. دواتر تورك ئەو ناوچانەی گرتەوە.(85) دەسەڵاتی كەمالی لە كوژانەوەی ئەم شۆڕشە سڵی لەهیچجۆرە رەفتارێكی ستەمگەرانە و سەركوتكەرانە و دڵڕەقانە نەكردەوە بەرامبەر بە كورد. هەر لە كوشتن و سووتان و وێرانكردنی گوندەكان و كۆچپێكردنی زۆرەملێ و لەسێدارەدانی بە كۆمەڵی ئاشكرا. بەكارهێنانی فڕۆكە لەسەركوتكردنی ئەم شۆڕشە. توركەكان هەموو هەوڵێكی خۆیان خستەگەڕ بۆ چەكداماڵینی هەموو كوردەكان، سووتاندنی تەواوی گوند و ماڵەكان، پرۆسەی دوورخستنەوە (نفی) هەندێك سەرانی كورد و هۆزی كوردی بۆ رۆژئاوای ئەنادۆڵ، بەكارهێنانی هێزی ئاسمانی.(86) دەوڵەت دەستیكرد بە تۆڵەسەندنەوە تا ناوەڕاستی نیسان 30 كەس لە رێبەرانی ئیعدامكرد. دادگای سەربەخۆكان دامەزران 5/3/ رۆشتنی دادگاكان لەم شار بۆئەو شار گەلێكەس ئیعدامكران. لە 4ی ئەیلول شیخ سەعید لەگەڵ 26 كەسیدیكە لە دیاربەركر ئیعدامكران. دادگاكانی سەربەخۆیش تا هەڵوەشاندنەوەیان 750 گومانلێكراویان گرت و لەمانە 660 كەسیان بە ئیعدام مەحكومكرد.(87) یەكەمین دۆسیەی دادگاییكردن لە دیاربەكر دۆسیەی دكتور فوئاد بوو، دوای دادگاییەكی كورت حوكمی ئیعدامدەدرێ، نەفەری دووەم ئەكرەم جەمیل پاشایە، ئەوجا نۆرەی شێخ سەعید هات.(88) توركەكان هەموو رق و كینەی خۆیان بەسەر سەركردایەتی كوردا رشت. لە كۆتایی مایسدا و لەیەكشویندا و بەئاشكرا بە بەرچاوی خەڵكەوە 91 كەسیان ئیعدامكرد. لە ئەرزرۆم لە 27/ 6 دەستەیەكی چل و حەوت كەس زیاتریان لە سەرانی شۆڕشی ئیعدامكرد.(89) سەبارەت بە سووتاندنی گوندەكان دیفید ماكداوڵ دەڵێ: “گوندێكی زۆریان سووتان یان وێرانیانكرد، پیاو و ژن و منداڵەكانیان كوشت، بۆنموونە لە دەوروبەری دیاربەكر، زازاكانیان كۆكردەوە هەموویان لە یەكجێ گولەبارانكرد. هەزاران مەڕوماڵاتیان دەستبەسەراگرت و هەڕاجیانكرد. بۆنموونە 30000 سەر لیجە لە دیاربەكر، بەمجۆرە خەڵكی هۆزەكانیان لە سەرچاوەی ژیان بێبەشكرد.(90) هەر لەمبارەیەوە هێزەكانی توركیا دەستیان بە خاپووركردنی كوردستان كرد: هەزاران هاونیشتمانی بێتاوانیان كوشت زۆرترینیان ژن و منداڵ بوون، 206 دێ وێرانكران، 8758 خانوو سووتێنران، 15200 كەس كوژران.(91) هەرچی سەبارەت بە سزادانی جەستەی و دەروونی كوردەكانە، توركەكان كەوتنە سزادانی دەروونی و جەستەی كوردەكان بەشێوەیەكی دڕندانە بەكباش حیدر بەگ سەرۆكی كەوكەبەی سوارە ژمارەیەك لە پیاوماقوڵانی (ارغنی معدنی) بە تۆمەتی (نیشتمانچێتی كورد) گرتووە، یوسف ئەفەندی، عەبدولڕەحمان ئەفەندی ناچاریكردوون بۆ ماوەی مانگێك بە شەووڕۆژ بەپێیان لەبەردەم سوارەكانیدا برۆن بە شەق و بۆكس لێیاندەدرا، هەموو شەوێك سی قامچیلێبدرێت و خواردنێكی كەمیان پێبدرێت دوای تەواو كردنی مانگێك بەم جۆرە فەرمانیدا گولەباران بكرێن.(92) سەرچاوەیەكیتر لەمەڕ هەمان بابەت گێرانەوەیك دەگێڕیتەوە لەسەر زاری شاهیدحالێك دەڵێت سوپای تورك:”پیاوانیان هەڵدەدایە ناوئاگرەوە، بەڵام كە سەیریانكردبوو خێرا گڕناگرن، ئەفسەرە توركەكە دەستوریدابوو كە ژنانیش فڕێبدەنە ناوئاگرەكەوە تا ئاگرەكە باش گڕبسەنێ، چونكە ژنان لەشیان چەورترە و بە گوتەی ئەو ئەفسەرە بلێسە بە ئاگرەكە دەدەن.”(93) مستەفا كەمال پاش ئەوەی 9 / 3 سەرلەنوێ داوای لە عیسمەت ئینۆنۆ دەكات پۆستی سەرۆكوەزیران وەئەستۆبگرێ، ئیستا خاوەنی ئەو سەرۆكوەزیرانەیە كە (ئامادەیە سیاسەتی سەركوتكارییەك جێبەجێبكات كە غازی ئەتاتورك دەیەوێ). ئەو دەستورەی بە هێزە سەركوتكارەكان درا یەكجار توندوتیژە: (گوندەكانی ناوچە ی شۆڕش تەختی زەوی بكەن. ئامانی هیچ یەكێك لە شۆڕشگێران و خێزانەكانیان نەدەن، با ئەم دەرس و پەندە هێندە سامناكبێت كە هەموو خەڵك وڵات لەیادیانبمێنێ‌).(94) ئەم سەركوتكاری و چەوسانەوەیە بەجۆرێك دزێو دڵڕەقانەبوو، بووە مایەی بیزاری و هەڵویستوەرگرتن لە ناوخۆ و دەرەوە، لە ناوخۆ هەندێك لە ئەفسەرانی تورك بیزاری خۆیان لە كوشتنی ژن و منداڵ و پیاوی كورد بیزاربوون، بەلام وەك هەندێكیان گوتوویانە مەجبورن ئەوكارە بكەن، لەسەر ئاستی دەرەوەش ئەو بیزاری و دڵڕەقییە سنوورەكانی وڵاتی بڕی و گەشتە هیندستان و هەستی رزگاریخوازی و ئازادیخواهی كەسێكی وەك جەواهیر لال نەهرۆ بزواند و بێدەنگیی شكاند. لێرەدا لەمەڕ بیزاری ناوخۆ نموونەیەك دێنینەوە، لە ناوخۆ رائیدێكی جەندرمە كە بۆ بەسەربردنی مۆڵەتێكی كورد هاتبووە دیاربەكر، بە یەكێك لە دۆستەكانی گوتبوو كە نەفرەت لەوكارەدەكات كە ئەنجامیدەدا و دەیەوی نقڵبێت. ئەو بەدرێژایی ماوەی (ئارامكردنەوە)(!) لە ویلایەتەكانی رۆژهەڵات خزمەتیكردووە لە كوشتاری پیاو و ژن و منداڵ ماندوبووە(95). جەواهیر لال نەهرۆ لە كتێبی (ئاوڕێك بۆسەر مێژووی جیهان)، لەبەشێكیدا بەناونیشانی (مستەفا كەمال تۆزی رابردوو لادەدات) كە تایبەتیكردووە بە باسكردنی پێشهاتە سیاسییەكانی توركیا لە سەردەمی مستەفا كەمال، لەوێدا ئاوڕێكیشی لە شۆڕشی ساڵی 1925ی كوردان دەداتەوە و بە شۆڕشێكی گەورەی ئەژماردەكات، لەمبارەیەوە دەڵێت: “ئەو شۆڕشەی لەلایەن مستەفا كەمال بەتوندی و بێبەزەییانە سەركوتكرا و دادگاكان (سەربەخۆی) تایبەت دامەزران بۆ دادگاییكردنی هەزارەهایان، هەردوو سەركردەی كورد شێخ سەعید و دكتۆر فوئاد لەسێدارەدران، ئەمانە و ئەوانیتریش لەپێناو سەربەخۆیی كوردستاندا گیانیان بەختكرد.”(96) نەهرۆ لەمبارەیەوە لەسەر سەركوتكاری تورك بەرامبەر بە كوردەكان بەردەوامدەبێت دەڵێ: “بەوشێوە بینیمان توركەكان كە بەم دواییە بۆ بەدەستهێنانی ئازادی دەجەنگان كەوتنەوێزەی ئەو كوردانەی داوای ئازادییان دەكرد، چ سەیرە نەتەوەیەك لەبەرگریكردن لە نیشتیمانی خۆی بگۆڕیت بۆ هێڕشكردن و داگیركردنی ئازادی ئەوانیتر. لە ساڵی 1929 بۆ دووەمجار كوردەكان شۆڕشیان دەستپێكردەوە، بەڵام شۆڕشەكەیان گەرچی بۆ ماوەیەكیش (بەشێوەیەكی كاتی) لەناوبرا، بەڵام چۆن دەتوانرێت بۆ ئەبەد شۆڕشی نەتەوەیەك بكوژێنرێتەوە و سەركوتبكرێت كە لەپێناو ئازادیدا تێدەكۆشن و ئامادەن نرخەكەشی بدەن؟!(97) ئەنجام دوای ئەم لیكۆڵینەوە كورتە گەشتینە چەند ئەنجامێك لەبارەی ئەو بابەتەی كە ناونیشانی ئەم پەیپەڕەیە. هەوڵدەدەین كورتەی ئەو ئەنجامانە لەچەند خالێكدا كورت و پوختەبكەین: یەكەم: كەمالییەكان لەسەرەتاوە (1918) هەوڵی خۆنزیكخستنەوە و راكێشانی كوردەكانیان دا. ئەمەش سیاسەتێكی پراگماتیكی كاتی بوو بۆ دەستخستنی كۆمەك و پشتیوانی مادی و مەعنەوی كوردەكان لە پرۆسەی سەربەخۆیی وڵاتدا، چونكە زۆر پێویستیان بەم كۆمەك و هاوكارییە هەبوو، لەڕاستیشدا كەمالییەكان توانیان لەم سیاسەتەدا سەركەوتووبن، بە بەڵگەی ئەوەی توانییان پشتیوانی ژمارەیەكی بەرچاو لە كوردەكان بۆخۆیان دەسەبەربكەن. ئەمەش لە بەشداری هەردوو كۆنگرەی سیواس و ئەرزەڕۆم، بەشداری كوردان لە جەنگەكانی سەربەخۆیی بەڕوونی بەدیاردەكەوێت. دووەم: مستەفا كەمال و كەمالییەكان لەم هەوڵەیاندا بۆ راكێشانی كوردەكان، لەبەرگەرخستنی هەموو فێڵ و فڕ و هۆكارەكان سڵیاننەكردەوە دوودڵنەبوون، لەوانە بەكارهێنانی چەكی كلاسیكی: بەكارهێنانی هۆكاری ئایینی و جووڵاندنی هەستی نەتەوایەتی كوردان. پێدانی بەڵین و گفتی جۆراوجۆر و سەخییانە بە كوردەكان، بەوەی كە لەسایەی توركاندا نەك هەردەگەن بەو مافانەی بیگانەكان پێیاندەدەن، بەڵكو لەومافانەش زیاتر وەردەگرن. سێیەم: مستەفا كەمال سیاسەتێكی فێڵبازانەی هەلپەرستانەی بەرامبەر بە كورد بەكارهێنا. هەر لەگەڵ قایمبوونی شوێنپێی خۆی و دەركردنی بێگانەكان لە وڵات، دەستخستنی سەربەخۆیی و دامەزراندنی دەوڵەتی توركیای نوێ، رووی راستەقینەی خۆی و كەمالییەكانی نیشاندا، زۆر دڕندانە كەوتەوێزەی كوردان و نەك هەرتەواوی بەڵین و گفتەكانی پشگوێخست و باسی مافەكانی كوردی لەناوباساندا نەهێشت، بەڵكو كەوتە پەیڕەوكردنی سیاسەتێك دەتوانین بە سیاسەتی جینۆساید لەقەڵەمیبدەین چوون بەتەواوی ئامرازەكان كەوتە هەوڵی لەناوبردنی كورد و كۆی خەسڵەتە نەتەوەییەكانی نەتەوەی كورد: هەر لە كوشتن و گرتن، كۆچی زۆرەملێ وگۆڕینی ناوی ناوچەكان. لەم لایەنە هەنگاوێك زیاتریش رۆشت و بەرەو سیاسەتی (لینگۆساید) رۆیشت، ئەویش بەگەڕخستنی هەوڵە جۆاروجۆرەكانی بۆ توركاندنی كورد و زمانەكەی قەدەغەكردنی زمانی كوردی بەهەموو شێوەیەك و بەكارهێنانی زمانی توركی لە جیگەی. چوارەم: هەموو ئەو هەوڵانەی كەمالییەكان بۆ لەناوبردنی كورد درا هەم بەئاسانی بۆیاننەچووەسەر چونكە كوردان دوای دەركەوتنی رووی راستەقینەی توركان بە توندی كەوتنە بەرهەڵستی و بەڕوودا وەستانی تەواوی ئەو سیاسەتانە. لەلایەكیترەوە هەموو ئەو هەوڵ و كۆششانە كەمالییەكان نە توانی كورد لەناوببات نە پرسی كوردیشی لەناوبرد، بەڵكو پرسی كورد و نەتەوەی كوردی ئێستاشی لەگەڵبێ بە زیندوویی ماونەتەوە، دەشمێنێتەوە تا ئەوكاتەی كورد بە مافەكانی خۆی دەگات. •••

 

 

 

 

 

 

سەرچاوە و ژێدەرەكان:

أ: سەرچاوەكان بە زمانی كوردی. 1. ئیبراهیم داقوقی، كوردی توركیا، وەرگێڕانی، هیمەت عەزیز كاكەیی، دەزگای تویژینەوە و بڵاوكردنەوەی موكریانی(هەولێر -2012). 2. حەمید بۆز ئەرسلان، مێژووی توركیای هاوچەرخ، وەرگێڕانی لە فرەنسییەوە: د. نەجاتی عەبدوڵڵا. چاپی دووەم، دەزگای چاپ و بڵاوكردنەوەی ئاراس (هەولێر – 2012). 3. د. ئیبراهیم خەلیل ئەحمەد و ئەوانیتر، توركیای هاوچەرخ، وەرگێڕانی سامان مستەفا، ناوەندی رۆشنبیر بۆ چاپ و بڵاوكردنەوە، چاپخانەی لاوكۆ (سلیمانی – 2008). 4. د. گوینتەر دیشنەر، كورد گەلی لەخشتەبراوی غەدرلێكراو، گۆڕینی بۆ كوردی، حەمەكەریم عارف، دەزگای چاپ و بڵاوكردنەوەی ئاراس (هەولێر- 2004). 5. د. عەزیز شەمزینی، جوولانەوەی رزگاری نیشتیمانی كوردستان، وەرگێڕانی، فەرید ئەسەسەرد، چاپ چوارەم، سەنتەری لیكۆڵێنەوەی ستراتیژی (سلیمانی – 2006). 6. دیڤد ماكداول، مێژووی هاوچەرخی كورد، ئەبوبەكر خۆشناو لە فارسییەوە كردوویەتی بە كوردی، چاپی دووەم، (هەولێر – 2005). 7. ژیرار شالیان، تراژیدیای كورد (راپۆرتێك بۆ نەتەوە یەكگرتوەكان)، وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە، وریا رەحمانی، پێداچوونەوەی ئاسۆ كەریم، دەزگای توێژینەوە و بڵاوكردنەوەی موكریانی، (هەولێر -2010). 8. عەبدولڕەحمان قاسملوو، كوردستان و كورد، و. عەبدوڵڵا حەسەنزادە، چاپی شەشەم، چاپخانەی رۆژهەڵات (هەولێر – 2012). 9. كریس كۆچێرا، كورد لە سەدەی نۆزدە و بیستەمدا، وەرگێڕانی لە فارسییەوە، حەمەكەریم عارف، چاپخانەی رۆژهەڵات (هەولێر – 2003). 10. م. ئە. حەسرەتیان، یاسا دەستورییەكانی توركیا و كورد لە سەردەمی نوێدا، وەرگێڕانی، د. دلێر ئەحمەد، مەڵبەندی كوردۆلۆجی، (سلیمانی – 2007). 11. مەیجەر نوئێڵ، یاداشتەكانی مەیجەر نوئێل لە كوردستان، وەرگێڕانی، حسێن ئەحمەد جاف و حسێن عوسمان نێرگسەجاڕی، مگبعە اوفیست حسام (بغداد – 1984). ب: سەرچاوەكان بە زمانی عەرەبی: 1. بلەج شیركوه (دكتور)،القچیە الكردیە ماچی الكرد و حاچرهم، دار اراس للگباعە والنشر، الگبعە الپانیە (اربیل – 2011 2. بیار مصگفی سیف الدین، السیاسە البریگانیە تجاه تركیا وأپرها فی كوردستان 1923- 1926، دار سبیرز للگباعە والنشر، (هولیر – 2004). 3. جرجیس فتح الله، یقڤە الكرد، تاریخ سیاسی 1900-1925، مما یتناول النزاع علی جنوب كردستان امام عصبە الامم مع الوپائق والمژكرات المتعلقە به، دار اراس للگباعە والنشر (اربیل – 2002). 4. جواهر لال نهرو، لمحات من تاریخ العالم، گبعە الپانیە، منشورات المكتب التجاری ، (بیروت -؟). 5. روبرت أولسون، تاریخ الكفاح القومی الكردی 1880- 1925، ترجمە، احمد محمود خلیل، دار الفارابی – دار اراس، گبعە الاولی 2003. 6. م. س. لازاریف، المسألە الكردیە (1917- 1923)، ترجمە، عبدی حاجی، دار الرازی (بیروت، 1991). 7. مجموعە من الباحپین السوفیت، تاریخ تركیا المعاصر، ترجمە، الدكتور هاشم صالح التكریتی، من منشورات مكتب الفكر و التوعیە فی الاتحاد الوگنی الكردستانی، (سلیمانیە، 2007). 8. هنری باركی و اخرون، القچیە الكوردیە فی تركیا، ترجمە، هفال، مۆسسە موكریانی للبحوپ و النشر، (اربیل – 2007 ج: گۆڤار و رۆژنامەكان: مەسەلەی كورد لە نووسین و لێدوانەكانی مستەفا كەمالدا پێش موركردنی لۆزان، بەڵگەنامە، وەرگێڕانی، رازاو محەممەد، دۆسێی توركیا، گۆڤارێكی تایبەت بە كاروباری توركیایە، سەنتەری لێكۆلینەوەی ستراتیژی ی كوردستان دەریدەكات، ژمارە 3، نیسانی 2006. *) ئاگربەستی مۆدروس: دوای شكستی ئیمپراۆرییەتی عوسمانی لە جەنگی یەكەمی جیهانی حكومەتی ئیتیحادییەكان ناچاربوون دەستلەكاربكێشنەوە سەرانی ئەو حكومەتە ئەنوەەر و تەلعەت و جەمال هەلهاتن بۆ دەرەوەی وڵات , دواتر حكومەتێكی نوێ لە 14ی تشرینی یەكەم 1918 دامەزرا بە سەرۆكایەتی ئەحمەد عیزەت پاشا , ئەم حكومەتە مەرجەكانی ئاگربڕی مۆدروسی لە 30ی تشرینی یەكەم 1918 پەسەندكرد. كە بەریتانیا بە راوێژ لەگەڵ هاوپەیمانان مەرجەكانی ئاكربڕی لەگەڵ عوسمانی داڕشتبوو , شایەنی گوتنە مەرجەكانی ئەم ئاگربڕە بەنیسبەت توركیا زۆر توند و سەرشۆڕكەربوو. مصدر: بیار مصگفی سیف الدین ,السیاسە البریگانیە تجاه تركیا و أپرها فی كردستان 1923_1926 ,ص ص 21_22 1) ئیبراهیم خەلیل ئەحمەد و ئەانیتر: توركیای هاوچەرخ , و. سامان مستەفا رەشید , ناوەندی رۆشنبیر بۆ چاپ و بلاوكردنەوە , جابخانەی كارو(سلیمانی _2008) , ل 23 2) هەمان سەرچاوە , ل24. *) مستەفا كەمال: لە شاری سلانیك لە ساڵی 1880 لەدلیكبوە و پیوەندیكردووە بە قوتابخانەی جەنگی ئەستەمبوڵ , روویكردووەتە كاری سیاسی بووە یەكەمین سەرۆككۆماری توركیا لە ساڵی 1923 و لە ساڵی 1938 دا مردووە. ئیبراهیم خەلیل ئەحمەد , سەرچاوەی پێشوو , ل 25 3) هەمان سەرچاوە. ل 25. 4) هەمان سەرچاوە , ل 25. 5) بیار مصگفی سیف الدین , السیاسە البریگانیە ازا‌و تركیا و اپرها علی كردستان , ص 31. 6) مجموعە من الباحپیین السوفیت , تركیا المعاصر , ت هاشم صالح تكریتی , من منشورات مكتب التوعیە فی الاتحاد الوگنی , (سلیمانیە _2007)ص 38. 7) ئیبراهیم خەلیل ئەحمەد و ئەوانیتر , سەرچاوەی پێشوو, ل 26. 8) حەمید بۆز ئەرسەلان , توركیای هاوچەرخ , وەرگێڕانی لەفرەنسییەوە. نەجاتی عەبدوڵا ,دە زگای چاپ و بڵاوكردنەوەی ئاراس, چاپی دووەم(هەولێر _2012)ل 43. 9) هەمان سەرچاوە , لا 43_44. 10) ئیبراهیم خەلیل ئەحمەد و ئەوانیتر , سەرچاوەی پێشوو , ل 27. 11) هەمان سەرچاوە , ل 28. 12) ئیبراهیم خەلیل ئەحمەد و ئەوانیتر , سەرچاوەی پێشوو , لا 28_29. 13) حمید بوز ئەرسەلان , سەرچاوەی پێشوو , ل 44. 14) لازاریف , المسالە الكوردیە1917_1923 , ت. عبدی حاجی , دار الرازی ,(بیروت _ 1991) ص 107. 15) جرجیس فتح الله , یقڤە الكرد , ص ص 275_276. 16) لازاریف , مصدر السابق , ص 125 ؛ هنری باركی و اخرون , قچیە الكرد فی تركیا , مۆسسە موكریانی للبحوپو النشر , (هەولیر_ 2007) ص 18؛ گۆشنەر دیشنەر , كورد گەلیكی لەخشتە براوی بێ بەشكراو , و. د.كوردۆعەلی , دەزگای ئاراس بۆ چاپ و پڵاوكردنەوە (هەولێر _2004) ل 93. دیفد ماكداول , میژووی كوردی هاوچەرخ , و. ئەبوبەكر خۆشناو ,بڵاوكراوەكانی كتیبفرۆشی سۆران , (هەولێر _ 2005) لا 307.. 17) لازاریف , المصدر السابق , ص 135. 18) هنری باركی واخرون , المصدر السابق , ص 18. میجەر نوئیل: ئەفسەرێكی ئینگلیزی چالاك و هیمن و شارەزا بوو , فارسی باش دەزانی باش پەی بردبوو بەباری دەروونی گەلانی ڕۆژهەڵات و سەرە خێڵەكانی , لەسەرەتاوە لە ناو خیلی (بەختیاری) یەكان كاری دەكرد, ملازم بوە , لە سوپای هندستان ئیشی كردوە , پاشان بوە بە موقیمی سیاسی لە (بوشهێر) لەساڵەكانی دوای جەنگ نێردرا بر كوردیتانی باكور بۆ دیراسەكردنی بارودۆخی كۆمەڵایەتی ئیتنیكی دانیشتوانی ڕۆژهەلاتی ئەنادۆڵ , دواتر دورخرایەوە , ئینگلیزەكان بۆ ناوچەی قەفقاس دواتر هاتەوە بۆ بەغداد , دواتریش نێردرا بۆ كەركوك وەك ئەفسەری سیاسی لەسەرتای شۆڕشی شیخ مەحمود نێردرا بۆ سلیمانی. یاداشتەكانی مەیجەر نوئیل لە كوردستان , وەرگیِرانی حسین احمد جاف و حسین عوسمان نێركسەجاڕی , لا 7_ 8. بۆ درێژەی یاداشت و كارەكەی نوئیل لە باكوری كوردستان بڕوانە هەمان سەرچاوە. 19) دیفد ماكداول , سەرچاوەی پێشوو , لا 312_ 313. 20) مەسەلەی كورد لە نوسین و لیداوانەكانی مستەفا كەمال دا , دۆسێی توركیا , بەڵگە نامەكان , وەرگێڕانی , ڕازاو محەمەد. ژمارە 3 , نیسانی 2006 , لا 131_ 132. 21) جرجیس فتح الله , المصدر السابق , ص 279. 22) المصدر نفسه , ص 282. 23) لازاریف , المصدر السابق ص 124. 24) جرجیس فتح الله , المصدر السابق , ص 282. 25) روبرت اولسن تاریخ الكفاح القومی الكردی 1880_1925, ترجمە احمد محمود خلیل , دار الفارابی _ دار اراس , گبعە الاولی_2002)ص 87. 26) لازاریف , المصدر السابق , ص 136. 27) بەڵگەنامەی ژمارە (8) كورد لە نوسین و نامەكانی مستەفا كەمالدا , سەرچاوە پێشوو , ل 136. 28) دیفد ماكداول , سەرچاوە پێشوو , ل 213. 312. 29) جرجیس فتح الله , المصدر السابق , ص 30) بەڵگە نامەی ژمارە (4) كورد لە نامەو نوسراوەكانی مستەفا كەمالدا , سەرچاوە پێشوو , ل 133. 31) هنری باركی و اخرون , المصدر السابق , ص 18. 32) دیفد ماكداول , سەرچاوەی پێشوو , ل 313. 33) گۆشنەر دیشنەر , سەرچاوەی پێشوو , لا 93 _ 94. 34) جرجیس فتح الله , المصدر السابق , ص 275. 35) بەڵگەنامەی ژمارە (7) , كورد لە نامە و نوسراوەكانی مستەفا كەمالدا , سەرچاوەی پێشوو , لا 135_136. 36) گۆشنەر دیشنەر , سەرچاوەی پێشوو , ل 93. 37) دیفد ماكداول ,سەرچاوەی پێشوو ,لا 314_315. 38) جررجیس فتح الله , المصدر السابق , ص 282. 39) حمید بوز ئەرسەلان , سەرچاوە پێشوو , ل 50. 40) ابراهیم داقوقی , كیشەی كورد لە توركیا , وەرگێڕانی , هیمەت عەزیز كاكەیی , دەزگای تویژینەوە و بڵاوكردنەوەی موكریانی(هەولێر _2012). ل 162. 41) ژێرار شالیان , تراژیدیای كورد (ڕاپۆرتێك بۆ نەتەوە یەكگرتوەكان) , وەرگێڕانی لە ئینگلیزیەوە , وریا ڕەحمانی , پێداچوونەوەی ئاسۆ كەریم ,ل 70. 42) جرجیس فتح الله , المصدر السابق , ص 291. 43) كریس كۆچێرا , كورد لەسەدەی نۆزدە و بیست , وەرگێڕانی , حەمە كەریم عارف , ل 103. 44) بلەج شیركو , قچیە الكورد, ماچی الكرد و حاچرهم ,داراراس للگباعە و النشر , الگبعە الپانیە (اربیل _ 2011) ص 92. 45) جرجیس فتح الله , المصدر السابق , ص 291. 46) عەزیز شەمزینی , جولانەوەی رزگاریی نیشتیمانی ی كوردستان ,وەرگێڕانی , فەرید ئەسەسەرد , چاپ چوارەم , سەنتەری لیكۆلینەوەی ستراتیژی (سلیمانی _ 2006)ل 165 47) م. حسرەتیان , یاسا دەستورییەكانی توركیا و كورد , وەرگێرانی , دلێر ئەحمەد حەمە , مەڵبەندی كوردۆلۆجی , (سلیمانی _ 2007) ل 20. 48) م. حسرەتیان , سەرچاوەی پێشوو , ل 21. 49) حسرەتیان , سەرچاوەی پێشوو , لا 21_22. 50) هەمان سەرچاوە , ل 23. 51) هەمان سەرچاوە , ل 24. 52) كریس كۆچیرا , سەرچاوەی پێشوو , ل 111 ؛ حسرەتیان , سەرچاوەی پێشوو , ل 24. 53) عزیز شەمزینی , سەرچاوەی پێشوو , ل 165. 54) دیفد ماداوڵ , سەرچاوەی پێشوو , ل 320. 55) دیڤید ماكداول , سەرچاوە پێشوو , ل 320. 56) هنری باركی و اخرون , المصدر السابق , ص 23. 57) گۆشنەر دیشنەر , سەرچاوەی پێشوو , ل 97. *) عیسمەت ئینۆنۆ: یەكێك بو لە سەركردە هەرە گرنگەكانی بزوتنەوەی كەمالی لە دوای مستەفا كەمال , نازناوی ئینۆنۆی وەرگت وەك ئاماژە بۆ گوندی ئینۆنۆ كە لە نزیكیدا یەكیك لە گرنگتررین جەنگەكانی سەربەخۆیی ڕوویدا , عیسمەت ئینۆنۆ دوای مردنی مستەفا كەمال لە 10ی تشرینی دووەمی ساڵی 1938 هلبژێرا بە سەرۆك كۆمار و سەرۆكی پارتی كۆماری گەل , ئیبراخیم خەلیل ئەحمەد , سەرچاوەی پێشوو , لا 43_44. 58) عەزیز شەمزینی , سەرچاوەی پێشوو , ل 196. 59) هەمان سەرچاوە , ل 198. 60) عەزیز شەمزینی , سەرچاوەی پێشوو , ل 199. 61) بلەج شیركو , المصدر السابق , ص 79_80. ؛ بۆ ژمارە و داتاكانی كۆچپێكراوانی كورد بڕوانە هەمان سەرچاوە , ص ص 80_81. 62) ژیرار شالیان , سەرچاوەی پێشوو , لا 78_79. 63) حسرەتیان , سەرچاوەی پێشوو , ل 28. 64) هەمان سەرچاوە , ل 29. 65) وەرگیراوە لە , حسرەتیان , سەرچاوەی پێشوو , ل29. 66) گۆشنەر دیشنەر , سەرچاوەی پێشوو , ل 109. 67) بلەج شیركۆ , المصدر السابق , ص 101. 68) عەزیز شەمزینی , سەرچاوەی پێشوو , ل 174. 69) بلەج شیركۆ , المصدر السابق , ص 101. 70) المصدر نفسه , ص ص 102_103. 71) دیفید ماكداول , سەرچاوەی پێشوو , ل 333. 72) حمید بوز ئەرسەلان , سەرچاوەی پێشوو , ل 64.؛ گوشنەر دیشنەر , سەرچاوەی پێشوو , ل 109. 73) دیشنەر , هەمان سەرچاوە. 74) ماكداول , سەرچاوەی پێشوو , ل 332. 75) عەزیز شەمزینی , سەرچاوەی پێشوو , ل 166. 76) هەمان سەرچاوە , ل 184. 77) كریس كۆچێرا , سەرچاوەی پێشوو , ل 53. 78) روبرت اولسن , المصدر السابق , ص 82. 79) المصدر نفسه , ص ص 81 _ 82. 80) المصدر نفسه. 81) كریس كۆچێرا , سەرچاوەی پێشوو , ل 57. 82) كریس كۆچێرا , سەرچاوەی پێشوو ,ل103. 83) ماكداول , سەرچاوەی پێشوو , 320. 84) گۆشنەر دیشنەر , سەرچاوەی پێشوو , ل 98. 85) روبرت ولسن , المصدر السابق , ص ص 199_ 252. بۆ زانیاری زیاتر و درێژەی رووداوەكانی ئەم شۆرشە , بڕوانە: هەمان سەرچاوە , ص ص 199_ 252؛ كریس كۆچێرا , سەرچاوەی پێشوو ,لا 103 _117 ؛ جرجیس فتح الله , المصدر السابق , ص ص 295 _ 314. 86) روبرت اولسن , المصدر السابق , ص ص 252 _ 253. 87) دیڤید ماكداول , سەرچاوەی پێشوو , لا 326_ 327. 88) كریس كۆچێرا , سەرچاوەی پێشوو , ل 113. 89) گوشنەر دیشنەر , سەرچاوەی پێشوو , ل 100. 90) ماكداول , سەرچاوەی پێشوو , لا 326_ 327. 91) عبدالرحمن قاسملو , كوردستان و كورد , و. عبدالله حسن زادە , چاپی شەشەم , چاپخانەی ڕۆژهەڵات (هەولێر _ 2012). ل 159. 92) بلەج شیركو , المصدر السابق , ص 102. 93) گوشنەر دیشنەر , سەرچاوەی پێشوو , ل 100. 94) كۆچێرا , سەرچاوەی پێشوو , لا 111_ 112. 95) دیفد ماكداول , سەرچاوەی پێشوو , ل 334. 96) جواهر لال نهرو , لمحات من تاریخ العالم , گ 2 , منشورات المكتب التجاری, (بیروت _؟). ص ص 259 _ 260. 97) المصدر نفسه.

About كه‌یفی عمر

Check Also

شۆڕشی دوەمی بارزان ١٩٤٣_١٩٤٥

بێگەرد عەلیبەشی مێژوو-زانكۆی سۆران شۆڕشی دووەمی بارزان بەسەرۆکایەتی مەلا مستەفای بارزان یەکێکە لەو شۆڕشە نیشتیمانیانەی …