پەیماننامەی لۆزان..بكوژی سایكس-پیكۆ و سیڤەر 24 تەمموزی 1923

پەیماننامەی لۆزان..بكوژی سایكس-پیكۆ و سیڤەر 24 تەمموزی 1923

محەممەد گەڵاڵەیی

دوای ڕاگەیاندنی پەیماننامەی سیڤەر لە 1920، گورزێكی گەورە لە بزووتنەوەی نیشتیمانی گەنجە توركەكان كەوت، كە لەلایەن لیژنەی ئیتیحیادی وتەرەقی سەرپەرشتی دەكران، بەڵام ئەم بزوتنەوەیە گۆڕا بۆ جوڵانەوەیەكی سەربازی لە ئەنادۆڵی رۆژهەڵات و باشووری رۆژهەڵاتی توركیا لە دژی دەوڵەتی عوسمانی، لە ژێر ناونیشانی (جەنگی سەربەخۆیی) یان( حرب الاستقلال)، كەسایەتێكی نوێی خستە سەر گۆڕەپانی تازەی دەوڵەتی عوسمانی، كە مستەفا كەمال ئەتاتورك و جەنڕاڵە هاوڕێكانی كە پێكهاتبوون لە عیسمەت ئینۆنۆ و جەلال بایار و حسین رووف و علی فواد..هتد..شایانی باسكردنە رۆڵی توركیا لە دوای سەركەوتنەكانی سوپاكەی مستەفا كەمال ئەتاتورك بەسەر ئەرمەنییەكان لە باكووری رۆژهەڵات و یۆنانییەكان لە باشووری رۆژئاوا و ئەنادۆڵی رۆژئاوا، دەرگای دیپلۆماسی لەسەر حكومەتێكی ناشەرعی كردەوە كە خودی مستەفا كەمال ئەتاتورك حوكمداری بوو، بۆیە دەوڵەتانی سەركەوتوو یاخود هاوپەیمانان لە دوای جەنگی جیهانی یەكەم، بۆ دیاریكردنی حكومەتێك كە توركیای دوای شكستی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بەرێوەببات، پێویست بوو گفتوگۆ لەگەڵ گروپێكی تازەدا بكرێت، كە ڕابەرایەتی شەڕی ئیستقلال یان دەكرد. بەڵام ئەم دەرفەت پێدانەی دەوڵەتانی ئەوروپی بەتایبەتی بەریتانیا و فەرەنسا، بە توركیا و ئەتاتورك وەك ڕووی یەك دراو وابوون، دەرفەتەكەیان قۆستەوە، بەمەرجێ‌ وڵاتانی سەركەوتووی جەنگ(میحوەر) كار لەسەر جێبەجێكردنی مادەكانی پەیمانی سیڤەر نەكەن، بەتایبەتی ئەو مادانەی كە چارەنووسی سنووری دەوڵەتی داهاتووی توركیا دیاریدەكەن، بەلای وڵاتانی وەك بەریتانیا وفەرەنسا گرینگ بوو كە توركیا وەك وڵات و شوێنگەی جوگرافی رۆڵێكی چارەنووسسازی دەبێت لە یەكلایكردنەوەی كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لەهەمانكاتیشدا دەوڵەتانی ئاماژەپێكراو سێیەكی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست یان وەك داگیریەك بەنێوی سەرپەرشتی كردن(انتداب) بەرێوەدەبرد.. بۆیە لە 20 تشرینی دووەمی 1922 كۆنگرەی لۆزان كرایەوە، كە وەفدی وڵاتانی بەمشێوەیە بوو:
گروپی گفتوگۆكاری وڵاتانی ئەوروپا، وەك لایەنی یەكەم:
بەریتانیای مەزن، فەرەنسا، ئیتاڵیا، یابان، یۆنان، سلۆڤینیا، سربۆكراتیا، رۆمانیا
وڵاتانی نێو یەكێتی سۆڤییەت كە پەیوەستی هەندێ‌ مەسەلەی تایبەت بە سنوور و كێشە مێژووییەكان دەیگرتنەوە، وەك ئۆكرانیا و جۆرجیا و رۆمانیا و بولگاریا.. ئەندامی ناكارای دانوستانی كۆنگرەی لۆزان بوون.
گروپی گفتوگۆكاری توركیا، وەك لایەنی دووەم:
عیسمەت ئینۆنۆ(جەنەڕاڵی جەنگی سەربەخۆیی و وەزیری بەرگری)
حسین رووف ئوربای(سەرۆك وەزیران)
یوسف كەمال( وەزیری دەرەوە).
ئەوەی شایانی باسە، مستەفا كەمال ئەتاتورك، (عیسمەت ئینۆنۆ) ی كرد بە سەرۆكی شاندی توركی بۆ لۆزان، كە بەپێی سەرچاوە مێژووییەكانی توركیا، هۆكاری ئەمە دەگەڕێتەوە بۆ دوو خاڵی زۆر گرینگ، یەكەمیان: سەرۆك وەزیران حوسێن ئۆربای، لە هێڵی بەرژەوەندییەكانی یەكێتیی سۆڤیەت نزیك بوو، دووەمیان: یوسف كەمال وەزیری دەرەوە، لە هیڵی بەرژەوەندییەكانی بەریتانیای فەخیمە نزیكتر بوو، بۆیە دانانی یەكێ‌ لە جەنڕاڵەكانی سوپا بۆ گفتوگۆی چارەنووسساز، لەهەمانكاتیشدا یەكەمین تاقیكردنەوەی نێودەوڵەتی بوو بۆ حكومەتێك كە هێشتا ئاسۆییەكی ڕوونی نەبوو لە چ سنوورێكی دیاریكراو و دانپێیانراو لە چوارچێوەی سنووری نوێی جیهان دەنەخشێنرێت، لە دوای جەنگێكی جیهانی گەورەدا.
لە ساتەكانی گفتوگۆی نێوان توركیا و وڵاتانی سەركەوتووی جەنگی جیهانی یەكەم، بەتایبەتی بەریتانیا لەرێگای وەزیری دەرەوەی (لۆرد كورزون) بە دەنگێكی زۆر بەرزی سەركەوتن قسەی كرد، لە قسەكانیدا زۆر گرینگی بە پەیماننامەی سیڤەری(1920) دەدا، بەڵام وەفدی توركیا سیڤەریان خستبووە مێژووییەكی كۆنەوە، بۆیە تێڕوانینی هەردوولا زۆر دژی یەكتری بوون..هەرچەندە وەفدی توركیا بەردەوام لەگەڵ ئەنقەرە لەسەر هێڵی گفتوگۆ بوون، یەكێ‌ لە هۆكارەكانی ئەم بارودۆخەی ناو كۆنگرە تایبەت بوون بە سێ‌ تەوەرەی زۆر گرینگ لەوانە:
یەكەمیان: كێشەی زەوییەكانی دەوڵەتی توركیای داهاتوو وسوپاكەی.
دووەمیان: ئابووری وداراییی.
سێیەمیان: بارودۆخی بێگانە و كەمەنەتەوەكان.
لەمانگی تشرین دووەمی 1922 تاوەكو شوباتی 1923 هیچ دەرئەنجامێكی گرینگ بەدەستنەهات بۆ یەكلایكردنەوەی كێشەكان، بەتایبەتی لە كێشەی موسڵ وتەنگەكان وسنووری تراكیا لە رۆژئاوای وڵاتی توركیا، لەدوای گەڕانەوەی وەفدی توركیا لە لۆزان، لە پارلەمانی ئەو وڵاتە كەوتنە بەر هێرشی پارلەمانتاران كە وازیان لە زۆر مافی توركیا هێناوە، وەك: دەستبەرداربوونی سەرەتایی لە كێشەی ویلایەتی موسڵ، كە ئەمەیان بە دەرچوون لە میساقی نیشتیمانی توركیا دادەنا كە پارلەمان پەسەندی كردبوو.
لە شوباتی 1923 لایەنی توركیا ڕاپۆرتێكی 100 لاپەرەیی ڕادەستی وڵاتانی میحوەر كرد(بەتایبەتی بەریتانیا وفەرەنسا و ئیتاڵیا و یابان) بۆ گفتوگۆ كردن لە گەڕی دووەمی كۆبوونەوەكانی لۆزان، لە 23 ی نیسانی 1923 كۆبوونەوەكان لە لۆزان دەستی پێكردەوە، ئەمەش دوای هەڵسەنگاندنی داواكانی توركیا لەو ڕاپۆرتە 100 لاپەرەیەدا، كە بەتایبەتی شارەزایانی نێودەوڵەتی ئەوكاتە هەڵسەنگاندنی سیاسیانەی زانستیان بۆ هەموو وردەكارییەكانی نێو ڕاپۆرتە كردبوو، بۆیە لە بەردەوامی گفتوگۆی سێ مانگدا لە 17 ی تەمموزی 1923 گەیشتنە رێكەوتن، بەڵام عیسمەت ئینۆنۆ سەرۆكی وەفدی دانوستكاری توركی تاوەكو رەزامەندی ئەتاتوركی وەرگرت رێكەوتنەكەی مۆر نەكرد، بۆیە لە 24ی تەمموزی 1923 پەیماننامەی لۆزان مۆركرا، لەنێوان وڵاتانی(بەریتانیا، فرانسا، ئیتاڵیا، یابان، یۆنان، سربۆكراتیا، رۆمانیا و سلۆڤینیا) لەلایەك و حكومەتی ئەنقەرە(توركیا) یەك لایەنی، كە لە(143) مادە و دوو پاشكۆ پێكهاتبوو كە دابەشی سەر پێنج بەشی سەرەكی بوو، كە بەمشێوەیەی خوارەوە بوو:
بەشی یەكەم: رێسا ڕامیارییەكان، لە سێ بەندی سەرەكی پێكهاتووە.
بەشی دووەم: یاسا داراییەكان، لە دوو بەندی سەرەكی پێكهاتووە.
بەشی سێیەم: یاسا ئابوورییەكان، لە شەش بەندی سەرەكی پێكهاتووە.
بەشی چوارەم: پەیوەندییەكان و كێشە دروستەكان، لە دوو بەندی سەرەكی پێكهاتووە.
بەشی پێنجەم: دەسەڵات پێدانی جۆراوجۆر، لە سێ بەندی سەرەكی پێكهاتووە.
دەوڵەتی تازەی توركیا لەلایەن وڵاتانی ئەوروپا بەرەسمی ناسێنرا، وەك كۆمارێكی دیموكراتی علمانی نەتەوەیی لەسەر نەخشەی نوێی جیهان، كە ئەم دەستكەوتانەی بۆ دەوڵەتی توركیا هەبوو:
1-ئەنادۆڵی رۆژهەڵات و باشووری رۆژهەڵات(باكووری كوردستان) و بەشێك لە تراكیا خرانە سەرسنووری دەوڵەتی تازەی توركیا.
2-بەنزیكەیی 18000 كیلۆمەتر چوارگۆشە كە ویلایەتی ئەسكەندرۆنە(ئەمرۆ:پارێزگای هاتای)یە. لەلایەن فەرەنسا بەخشرایە دەوڵەتی توركیا.
3-دڵنیاكردنەوەی توركیا لە دروستنەكردنی دەوڵەتی ئەرمێنیا و كوردستان لەسەر خاكی تازەی كۆماری توركیا، لەلایەن وڵاتانی سەركەوتووی جەنگ.
4-سەرپەرشتیكردنی دەوڵەتی توركیا لەسەر كاروبارەكانی هەموو تەنگەكان و دەسەڵاتی وەرگرتنی رسوماتە گومرگیەكانی هەبێت بەدەر لە بەخشینی بێگانەكان..كە دەسەڵاتی بەسەر ئەواندا نەبوو، تاوەكو ساڵی 1929 كە تەعریفەی گومرگی گۆڕی.
5-هەروەها توركیا هیچ قەرەبوویەكی جەنگی نەژمارد.
بەڵام چارەنووسی گەلی كورد، بە پێی ئەم پەیماننامەیە، لە بۆتەی دەوڵەتی تازەی توركیادا توایەوە، هەرچەندە لەدوای كەمتر لە دووساڵ لە مۆركردنی ئەم پەیماننامەیە، شۆرشی شێخ سەعیدی پیران هەڵگیرسا 1925، شۆرشی ئاگری 1930، شۆرشی سەید رەزای دێرسیم 1937-1938، ئەم سێ شۆرشە گەورەییە، لەدژی لۆزان هەڵگیرسان، كە دڵنیایی بەخشیە توركیا كە دەوڵەتێكی كوردی لەسەر خاكی ئەو نەخشێنراو نییە هەتا لەداهاتوویەكی دووریشدا..! بۆیە تاك ئامانجی لۆزان، ئەو دەوڵەتە كوردییەی لەناوبرد كە سیڤەر نەخشاندبووی لەسەر ڕووبەری 20% تێكڕای خاكی كوردستانی گەورە..!
پوختەی ئەنجام:
لەنوێترین لێكۆڵینەوە مێژووییەكان دەركەتووە، پەیمانی لۆزان 1923، بكوژی پەیماننامەی سایكس-پیكۆ 1916، و پەیماننامەی سیڤەر 1920، چونكە مستەفا كەمال ئەتاتورك، لە بارودۆخێكی سەختی شەرەكەی بەناوی (سەربەخۆیی) ملكەچی بۆ دەوڵەتانی سەركەوتووی جەنگی جیهانی یەكەم و دەوڵەتی عوسمانی نەنواند، خۆڕاگری توركە نەتەوە پەرستەكان بۆ دروستكردنی نیشتیمانێكی گەورەی تورك و دابینكردنی مافی هەموو نەتەوەكانی نێو ئەم نیشتیمانە، لەسەر خاك و رەنجی كوردانی باكووری كوردستان بوو، كە توانی باشووری رۆژئاوا لە نفوزی فرانساوییەكان و باكووری رۆژهەڵات لە ڕووس و ئەرمەنەكان و باشووری رۆژهەڵات لە نفوزی ئینگلیزەكان بپارێزێت و رۆژئاوای ئەنادۆڵ لە یۆنانیەكان پاك بكاتەوە، كە ئەمە بوو بەسەرەتای بناغەیەكی گەورەی بەهێز بۆ دەركەوتنی حكومەتی ئەنقەرە لەسەر شانۆی سیاسی و پەیوەندی نێودەوڵەتی لە تشرینی دووەمی 1922 تاوەكو ئەمرۆ. كە یەكەم بەرهەمی پەیماننامەی لۆزان كوشتنی خەونی دەوڵەتی كوردی بوو، كە پەیماننامەی سیڤەر لە سێ مادە بەنێوبانگەكەی لە سەر 20% خاكی كوردستانی گەورەی نەخشاندبووی.

*مامۆستای یاریدەدەر
بەشی مێژوو-فاكەڵتی ئاداب.

سەرچاوەی نەخشەكان: سایتی ئینسایكلۆپیدیای ئازاد