مەسەلەی خلق قورئان

مەسەلەی خلق قورئان:

ئامادەكردنی : كەیفی پیرداود

ئیمامی احمد دەلێت: خوا بەپیتەكانی قورئان گفتوگۆی كردووە و دەنگی خۆی خستۆتە گوێی فریشتەكان و پێغەمبەرەكان ئەم پیت و دەنگانەش لە ئەزەل دا بە زاتی خوا وەستاون شایەنی باسە معتزیلەكان بۆ هێنانەوەی بەلگەیان لەسەر ئەوەی گفتوگۆی خوا بە پیت و دەنگە .
ئیمانی البیهقی دەفەرمووێت: قورئان فەرموودەی خوایە سیفەتێكە لەسیفەتەكانی زاتی خوا نە دروست كراوە نە پەیدابووە واتا گشت سیفەتێكی خوا بە (ئەزەلییە) كەوابوو قورئانیش فەرموودەی خوایە و سیفەتێكی ئەزەلییە لە خواوە دەركەوتووەو بەئێمە گەیشتووە چۆنیەتی گفتووگۆكردنی خوا نازانرێت چونكە كلام و الله گفتووگۆی خوا بە پیت و دەنگ نیە وە خوای گەورە ئەندامی دەرچوونی پیت و دەنگی نیە. نابێت فەرموودەكەشی بە پیت و دەنگ بێت جا هەركاتێك یەكێك گوێی لە فەرموودەی خوا بوو تێگەیشت ئەو بەپیت و دەنگ دەخوێنێتەوە واتا مرۆف معتزیلەكان بروایان وابوو كە گفتووگۆی خوا كلام و الله بەپیت و دەنگە .
نموونەشیان بەم حدیپ ی پێغەمبەر (د.خ) كە دەفەرمووێ‌: [یعشرُ الله الحبادَ فینادیهم بصوتِ بَسْمحُهُ من بَحُدَكما ێسْمعُه من قَرُبَ أنا الْمڵكُ أنَا اڵدیانُ]رواه البغاری.بەلام خۆی دەنگ سیفەتێكی زاتی خوایە جا چوونكە لەحدیپ دا باس كراوە واجبە ئیمانمان پێ هەبێت و چۆنیەتی و مەبەست بدەینە پال زانستی خواكە خوا فەرمان بەفریشتەیەك دەكات واتا دەنگەكە دەنگێكی فەرمان پێ كراوەكەیە.

هەڵوێستی زانایانی ئەهلی سونە و جماعە بەرامبەر بە مەسەلەی خلق قورئان :

لەكاتێك دا مەئمون كۆمەلێك معتزیلە بەسەریدا زال بوون لایەن دا لەرێگای راستی بەرەو رێگای ناراستیان برد ئەو ووتەیان بۆ رازاندەوە كەبلێن قورئان دروستكراوی خوایە. وە هەروەها ئەوەش بلێن كە خوا سیفەتی نییە. بەلام خەلیفەكانی بەنی ئومەیە لەگەل بەنی عباس لەسەر رێگای سەلەف بوون بەلام كاتێك ئەو خەلافەتی گرتە دەست هانیان دا بۆ ئەوەی بلێن قورئان مخلق كە خوا سیفەتی نییە.خەلیفە مەئمون بریاری دا ئەو سالەی بە ئاشكراكردنی بیروباوەری لە دروست كراوی قورئان وە هەلگرتنی خەلككە لەسەر قسەی وی،گەستی پێكرد بەتاقی كردنەوەی تێگەیشتووەكان و زانایان و دادوەران بە گوێرەی خۆیان وایان لێبكات بیروباوەریان ئاشكرابكەن، فەرمانی كرد بەجێگرەكەی لە بەغدا كەناوی [ئیسعاق كوری ابراهیم] تاقیان بكاتەوە لەلای خۆی هەركاتێك دانیان پێ دانەنا دەریان بكات لە پۆستەكەی وە هەر كەسێ سەر پێچی بكات دووری بخاتەوەو موچەكەی ببرێت لە (بیت المال) ، ئیامی ئەهلی سونە [احمدی كوری حنبل] رەتی كردەوە ملكەچ بوونی بۆ ئەم هەرەشەیە وەكارتێكردنی.
ئەویش هەرەشەی لێكردن بەپێ نەدان و بەوەی كە ئازوقەیان لێ دەبرێ‌.وە بەشێكی تریش لە زاناكانی ئەو سەردەمە سوربوون لەسەر ئەوەی كە ئەو قسەییە نەلێن (قورئان مخلق)ە لەوانەش [محمدبن جونەید نیصابوری و محمد كوری نوح و حسن كوری حماد و عبیدالله كوری عمرو القواری] مەئموون چوو بۆ بەغدا بۆ ئەوەی ئامادەبێت رێگربێت لە زانایان بە دركاندنی بەتازەگەری قورئان بۆ ئەو مەبەسەتە هەرەشەیەكی توندی خستە سەر زاناكانی ئەو كاتە لەئەنجامدا [محمدبن جونەید نیصابوری و حسن كوری حماد و عبیدالله كوری عمرو القواری]كەسانی بەهێز نەبوون و زوو پەشیمان بوونەوە تەنها ئیمامی احمدی كوری حنبل و محمد كوری نوح نەبێت .

ئیمامی أحمد وەك نموونەیەك كەهەلوێستی وەرگرت ئەم مەسەلەیە : گرتیان و بەرەو لای خەلیفە رەوانە كرا بەزنجیر قۆل بەست كرابوو لەسەر پشتی (حوشتر) كاتێك گەیشتنە شاری (رەحبە) پیاوێكی دەشتەكی هاتەلایان لە پیاوە چاكەكانی ئەوشوێنە بوو پێی دەگوترا[صابر بن عامر] سەلامی لە ئیمامی احمد كرد بە ئیمامی احمدی گوت ئەتۆ وەفدی خەلكی هەروەها نیگبەت و دەربەدەری خەلكی ، ئەمرۆ بەراستی تۆ لەم رۆژگارە دەوراستی خەلكی تكات لێدەكەم وەلامیان نەدەیتەوە بەوەی كە بانگت بۆ دەكەن چوونكە لەدوای تۆ لە رۆژی قیامەت تۆ گوناهی ئەو خەلكە هەلدەگری ئەگەر تۆ خوات خۆش دەوێ‌ ئارام بگرە لەسەر ئەو بیرو باوەرە كە تۆ لەسەری چوونكە هیچ شتێك لە بەینی تۆ و بەهەشت دانییە تەنها بە كوشتنت نەبێت.
تۆ ئەگەر نەش كوژرێی ئەوا هەر دەمری بەلام ئەگەر دەتەوێ‌ بژی ژیانێكی بە مەردانە بژی، ئیمام احمد دەلێت: قسەكانی ئەو پیاوە زۆر ورەی منی بەرز كردەوە لەسەر ئەو بیرو راییەی كە خۆم لەسەری بووم هەروەها بەربەرچ دانەوەی ئەو كەسانەی كە بانگم بۆ دەكەن لەكاتێك دا كە نزیكیان كردنەوە لە سوپاكەیان خەلیفە كەمێك دوورتر بوو خزمەتكاری خەلیفە هات چاوەكانی خۆی دەسرییەوە بە شمەكی خۆی ووتی ئەی ئیمام خەلیفە شمشێرێكی وەهای تیژ كردووە قەت شمشێری وەهای بەدەستەوە نەبووە ، مەئموون سوێند دەخوات بەهۆی خزمایەتی كەلە پێخەمبەر نزیكە ئەگەر هاتوو وەلامی ئەو قسەی نەدەیتەوە كە بڵێ‌     ( قورئان مخلق)ە كە ئەوا دەتكوژێ بەم شمشێرە خزمەت كارەكە دەلێت ئیمام احمد لەسەر چۆكان دانیشت چاوەكانی بەرزكردەوە بۆئاسمان وتی ئەی گەورەم (پەروەردگار)جورئەتی تۆ وای لەو پیاوە خراپە كردووە هەتا جورئەتی هەبێت پیاوەچاكەكانی تۆ بكوژێت ئەی پەروەردگارم ئەگەر هاتوو ئەم قورئانە كلامی تۆییە و دروست كراو نییەبمان پارێزە لەو شتەی وی. لە كۆتای سێیەكی شەو كە مەئموون وەفاتی كرد ،ئینجا ئەم هەوالایان بۆ ئیمامی احمد برد. ئیمام دەلێت بەم هەوالە زۆر دلخۆش بووم .بەلام لە دوای مردنی مەئموون [معتصیم]ی برا خەلافەتی گرتە دەست ،لەپاش ئەوەی گەراوە بۆ بەغدا بەندیان كرد بۆ ماوەی دوو ساڵ ونیوو .

پوختەی ژیانی ئیمامی احمد

ئیمام احمد ناوی تەواوی احمدی كوری محمدی كوری حنبلی كوری هیلایی كوری ئەسەد الشیبانیەلە سالی (164) ك لە بغدا لە دایك بووە یەكێكە لەهەر پێشەوا بەرزەكانی ئیسلام هەم شارەزای سونەت و فیقهیش بووە خاوەنی چەند كتێبێكە كە بەناوبانگترینیان كتێبی (المسند)ە چوارەم پێشەواو لەسەر مەزهەب و ئیمامە، لەو چوار ئیمام و موجتەهیدانەی ، كۆمەلی موسلمانانی سوننی مەزهەبە، پەیرەوی لەرێگا وفتوا و مەزهەبیان دەكەن.
ئیمامی احمد تا كۆمەلی معتزیلە لەشاری بەغدا سەریان هەڵنەدا لای هەموو داناو زاناو تەواوی موسلمانان خۆشەویست بوو. ئیمامی احمد لەسەردەمی خەلافەتی مەئموون دا زۆر ئەزیەت و ئازاری چەشت وە زۆر بێ رێزیان بەرامبەر بەو زاتە پیرۆزە كردووە وە هەرەشەیەكی زۆر توندیان لێ دەكرد بۆ ئەوەی بلێت قورئان مخلوقە بەلام ئەم قسەیە دژ بە ئیسلام بوو وەئەویش ئامادە نەبوو فتوایەك دەربكات كەدژبە ئیسلام بێت .هەروەها لەداوای مردنی خەلیفە مەئموون كەبرایەكەی(المعتصم باالله ) بوو بەخلیفە موسلمانان ئەویش بەهەمان شێوەی برایەكەی رووبەرووی ئەم مەسەلەیە بۆوەو بەهەموو شێوەیەك دژی ئەو كەسانە بوو كە ئەو بیرو بۆ چوونەیان هەبوو، ئیمامی احمد لەبەندیخانەدا مایەوە تا(الواسق) مردو بوو بەدەوری جەعفەری[المتوكل باالله] ماوەیەك دەلێن: لەبەندیخانەی هێنا دەرێ‌ و زۆری دڵ نەوای كرد ، بەلام ئەوەندەیان ئەزیەت دابوو هەمووگیانی برین بوو ،هەر بەو برین و نەخۆشی یەوە لەسالی (241)ك وەفاتی فەرموو،خەلكی شاری بەغدا بەژن و پیاو و گەورەو بچووكەوە ،حازری جەنازەكەی بوون و نوێژیان لەسەر كردوو تەسلیم بەخاكیان كرد .

هەڵوێستی هەندێك لەخەلیفەكانی عباسی بەرامبەر بەمەسەلەی خلق قورئان:
1ـ خەلیفە مەئموون : ناوی تەواوی عبدالله مەئموون كوری هارونە رەشیدی قورەیشی هاشمی ئەبوو جەعفەری ئەمیری باوەردارانە،دایكی ناوی ئوم وەلەدە و پێی دەوترا [مەراجیلی ] لەساڵی (170ك/786ز) لەدایك بووە وەلەتەمەنی سیانزە ساڵی دا باوكی كردوویەتی بەجێگیر،لەساڵی (204ك) دا بەرەو بەغداد هاتووە.
لەساڵی (212ك) مەئموون ئاشكرای كرد كەقورئان دروست كراوە دوای ئەوەی علی خستە پێش ئەبوبكر و عمر،خەلكی زۆر لێ بێزاربوون بەدەستییەوە. كێشەی خەلقی قورئان كێشەیەكی دیاری سەردەمی خەلیفە مەئموون بوو كە تیرۆرو زۆرداری موعتەزیلەكان دەیویست بەزۆر هەموو كۆمەلگەی ئیسلامی بخاتە سەر ئەو بیروباوەرەی كە قورئان دروست كراوی خوایە، ئەمەش لە روناكی قورئان و سونەت دا هەلەیە ودروست نییە، تاكەكەسێك لەبەردەم ئەو تیرۆرە فكرییەدا خۆی گرت پێشەوای ئەهلی سوننەئەحمدی كوری حەنبل بوو رەحمەتی خوای لێبێت تا خوای گەورە بەسەر گومرایدا سەری خست…

2ـ خەلیفە الواپق بالله : ناوی تەواوی الواپق بالله ـ باوكی جعفرـ ووتراوە باوكی قاسم كوری معتصم كوری رەشید. دایكی رومی یە ناوی (فراگس)ە ، لەسالی (196ك) لەدایك بووە، دوای باوكی بووە بە خەلیفە بە پەیمانی ئەو، بەیعەتی پێدرا لە 19ی بەهاری یەكەمی ساڵی (227ك) .
سەبارەت بەخەلقی قورئانیش بیروباوەری موعتەزیلەی وەرگرت و پشگیری لێكردو لەسەپاندنی بیرورا ئاینیەكانی بەسەر خەلك دا فشاری دانا وئەمەش بۆوە هۆی دەركەوتنی بزووتنەوەیەكی نارەزایی و دژایەتی لەلایەن فیقهناسان و جەماوەرەوە بۆیە لەبەغداد پلانی لەدژ دانراو داوا لابردنیان دەكرد بەلام لەپێش مردنیدا لەبیروباوەری خەلقی قورئان پاشگەز بوویەوە.

3ـ خەلیفە المتوكل علی الله جعفر: ناوی المتوكل علی الله جعفر باوكی فچل كوری معتصیم كوری رەشید،دایكی ناوی (شجاع)ە،لەسالی (205ك) لەدایك بووە لە ساڵی (232ك) بیعەتی پێدراوە، دوای واپق ئارەزووی خۆی بۆ لای (سوننە) دەربری، یارمەتیدەرانی سەرخست زەحمەتەكانی لابرد، وە نوسی بۆ هەموو لایەكی ولات لەسەر رێگەی(سونەت) لەسالی (234ك) هەموو فەرموودە بێژان هاتن و روویان لە (سامرا) كرد، بەخشش و هەدیەیان برد و رێزیان لێ‌ گرت، وە فەرمانیان پێ كرا كە ئەو فەرموودانە بخەنە روو كە باس لەوە دەكەن كە [قورئان سیفەتی خوایە،دروست كراو نییە،نەك دروست كراوە،وە باسی بینینی خوا بكەن لە رۆژی دوایدا] .

معتزیلەو گرینگترین بیروراكانیان

معتزیلە لە زمان دا بەمانای خۆ دوورگرتن دێت لە خەلك. لەزاراوەدا ناوێكە دەگۆترێ بۆ یەكەم مەدرەسەعەقیدیەی فراوان كەبەدیار كەوتن لەئیسلام یەكەم كەس بوون كە ناغەی بیروباوەری عەقلیان داهێنا بۆ ئیسپات كردنی عەقیدەی ئیسلامی ئەم كۆمەلە پەیابوون لەكۆتای سەدەی یەكی كۆچی كەخۆی گرت لەچەند فكرەیەكی جیاواز وە هەروەها چەند بیروباوەرێكی دینی لێك جیاوازیان هەبوو بەلام دەورێكی بالایان هەبوو لەمێژووی فكری ئیسلامی بەدرێژای سەدەی    (1-2) كۆچی وە گرینگیشیان هەبوو لە دامەزراندنی بنچینە فكرییەكان كە لەدواتر ئەم بنچینانە زانیاری عەقیدەی بوونیان لەسەر دامەزرا .
پیاوەكانی معتزیلە یەكەم كەس بوون كە بیرو بۆچوونی فكریان داخیلی ئیسلام كرد و پارێزگاریشیان كرد لەو بیرو بۆچوونە دامەزرێنەری گرووپی معتزیلە دووكەس بوون [واصل بن عگا‌وـ عمر بن عبید] .
معتزیلەكان هەموویان هاوبەشن لەپێنج خالی سەرەكی دا :
1ـ توعید 2ـ العدل 3ـ الوحد 4ـ الوحید 5ـ المنزیلە بین المنزیلتین
الامر بلمحروف والنهی عن المنكر . وە گرینگترین بیروباوەرەكانی معتزیلە كە دەلێن خوا سیفەتی نییە ،وە دەلێن كەسی گوناهباری گەورە نە كافرەو وەنە موسڵمانە ،وە قورئان ئەزلی نیەو دروست كراوە .
ئەوەی كە ئێمە مەبەستمان لەباس كردنی معتزیلە كەپەیوەندی بە خلق قورئانەوە هەیە خۆی ئەم بیروبۆچوونە تەنها لەلای معتزیلە قەتیز نەماوە بەلكو هەندێ‌ كۆمەلەی تریش هەن بیروایان بەمەسەلەی خلق قورئان هەیە كەبریتین لە[جهمیەو چینێكی شیعە و خەواریج ] كە پوختەی بیروباوەرەكانیان ئەلێن كلام و الله واتا قورئان فەرموودەی خوا دروست كراوە .

لسیتی سەرچاوەكان

1ـ د.عرفان عبدالحمید: دراسات فی الفرق والحقائد الاسلام
2ـ المیسرە: موسوعە الادیان
3ـ ابن كثیر : البدایە و النهایە
4ـ ئیمام الطعاوی : عقیدی ئیمام الطعاوی
5ـ د.فرست مرعی الدهوكی: محاضرات فی تاریخ الخلافە العباسیە
6ـ علی باپیر: زانایانی ئیسلام كێن و چۆنن
7ـ م. مەلا محمدی شەڵماشی: مەجلیسی ئەولیا
8ـ و. نیهاد جلال حبیب الله: پوختەی مێژووی ئیسلامی.
9ـ ئیمام جلال الدین سیوطی:مێژووی خەلیفەكانی ئیسلام ڕاشیدی وئەمەوی وعەباسی.