Home / مێژووى جیهان / شارستانیەت / کورتیەک ل سەر رێنسانسێ

کورتیەک ل سەر رێنسانسێ

RENA-1

ئاماده‌كردنی عوسمان شه‌نگالی

رێنسانس چیە و کەنگێ پەیدابوویەو بکارئینانا زاراڤێ رێنسانسێ(نهضة)بۆ ئێکەم جار.

 بابەتێ رێنسانسێ جهێ خوە دناڤ نڤێسینێن نڤیسەرێن ئوروپی دا کریە و ئەڤ چەندە دیاردبیت دەمێ مرۆڤ پەرتووکێن مێژوویا ئوروپا یا نوی تێکڤە ددەت،کو هەمی نڤیسەر ل دۆر گرنگیا بابەتێ رێنسانسێ دساکنن(رادوەستن)،بەلکو وەکو چەرخەکێ جودا هندەک نڤیسەرا ل قەلەم دایە،سەبارەت بۆچوونێن دیرۆکنڤیسا ل دۆر رێنسانسێ چەندین بۆچوون هەینە و ژوان بۆچوونا:

-د.محەمەد محەمەد سالح دبێژیت :رێنسانس ئەو گوهورینێن سیاسی و ئابوری و جڤاکی و هزری نە،ئەوێن ل دویماهیا چەرخێن ناڤین ب سەر ئوروپا دا هاتین.

– د.سەعید عاشور دبێژیت:رێنسانس ئەو چەرخا ئەوێ سیستەمێ جڤاکی و سیاسی یێ بناڤێ چەرخێن ناڤین (عصور الاوسطی) ب دویماهیک ئینای و هەمی ئەو قەید و زنجیرێن چەرخێن ناڤین ل سەر ئازادیا هزر و ڤەکۆلینێ دا گرتین شکاندن و راکرن.

-هەروەسا مێژوونڤیسێ کورد کمال مەزهر ژی بۆچوونا خوە دیار دکەت و دبێژیت :رێنسانس ژ ئەنجامێ چەندین فاکتەرێن ناڤخۆیی و دەرڤەی نە،وئەڤ فاکتەرا دناخێ جڤاکێ دەربەگایەتی دا پەیدابووینە،ب ڤێ چەندێ رێنسانس رێکەکا نوی یە بۆ هزر و بەرخودانێ کو ئەڤ رێکە ژ سەردەمێ دەرەبەگایەتیێ جودایە،و دڤی سەردەمی (دەربەگایەتیێ) دا پەیوەندیێن دەربەگایەتیێ وەکە بارەکێ گران ل سەر مللێن خەلکێ بوون و دکتاتۆریا کەنیسا کاثۆلیکی هزر و ئافراندن زنجیر کربوون و هزرڤانێن(مفکرین) رێنسانسێ ل رێکێن بەرسینگگرتنا هزرێن سەردەمێ کەڤن دگەریان و ئاشکەرا دکرن ب مەبەستا بجهئینانا ئارمانجا ڤان هزرڤانا ئەوژی نویکرن و ڤەژاندنا رەوشەنبیریا کەڤن نەخاسمە یا گرێکی.

-هەروەسا کۆمەکا نڤیسەرێن دی دبێژن:رێنسانس چەرخەکێ نوی یە و هزرەکا نوی یە یان پالدانەکا ناڤخۆییە ژ بۆ نویکرنا ژیانا هزری و زانینێ و جیهانا هۆنەری.

 -هەروەسا کۆمەکا نڤیسەرێن دی دبێژن:رێنسانس ڤەژاندن و نویکرنا زانست و وێژە و هۆنەرێ کەڤنا.

پشتی رێزکرنا ڤان پێناسان ل دۆر رێنسانسێ دیاردبیت رێنسانس ئەو بزاڤە کو ل چەرخێ چاردێ پەیدابوویە و ل چەرخێ شازدێ ب دویماهی هاتیە کو دڤی ماوی دا چەندین گوهورین دژیانا ئوروپا دا پەیدابووینە ژوانا دناخێ مرۆڤێ ئوروپی دا پەیدابووینە کو ب چاڤەکێ نوی و هزرەکا نوی بەرێ خوە دایە دەوروبەرێن خوە ئانکو ڤی چەرخی گوهورین(تغیرات) کرینە دژیانا سیاسی و ئابوری و جڤاکی و رەوشەنبیریا ئوروپیان دا،و ڤی چەرخی جهێ چەرخەکێ دی گرتیە و هەمی ئایدۆلۆژیێن وی چەرخی رەت کرینە و ژبۆ رەت کرنا وان ئایدۆلۆژیا هەولەک ژبۆ ڤەژاندنا رەوشەنبیریا گرێکی و رۆمانی کریە.

سەبارەت زاراڤێ(مصطلح) رێنساسێ(نهضة) مێژوونڤیسێ فەرەنسی جول میشیلیە ئەوێ دناڤبەرا سالێن (1979-1798) دا ژیایی بۆ جارا ئێکێ ل سالا1855 بکارئینایا و هەروەسا مێژوونڤیسێ سویسری جاکۆب بورکهارب ئەوێ دناڤبەرا سالێن (1897-1818) ژیایی وی ژی ل سالا 1860 ل پەرتووکا خوە دا یا ب ناڤێ شارستانیا ئیتالیا ل چەرخێ رێنسانیسێ(حضارة ٳيطاليا في عصر نهضة) بکارئینایا.

 ئیتالیا ئێکەم وەلاتێ ئوروپی بوو هزر و بیرێن رێنسانسێ لێ بەلاڤەبوون.

  ئیتالیا دهێتە هژمارتن ئێکەم وەلاتێ ئوروپی یێ کو هزر و بیرێن چەرخێ رێنسانسێ لێ بەلاڤەبووین چونکی ئیتالیا بنگەهێ پاپای و کەنیسا کاثۆلیکی بوو  ل رۆژئاڤایێ ئوروپا کو هەردەم ل چەرخێن ناڤین دژی هزر و بیرێن ئازاد دساکنی(رادوەستیا) بەلکو هزر و هشا مرۆڤایەتیێ قەیدکربوو.

هەروەسا رێنسانس ل ئوروپا ل هەر وەلاتەکی ل دەمەکێ جودا و شێوەکێ تایبەت پەیدابوویە بۆ نموونە ل فەرەنسا ل سالا 1300 پەیدابوو و یا گرێدایی بوو ب خواندنا یاسایا رۆمانی یا کەڤن و هەروەسا ل ئینگلتەرا ل سالا 1400 پەیدابوو و یا گرێدایی بوو ب وان کێشەیێن فەلسەفی ئەوێن ب رێکا ئەدەب و شانوو یێ پەیدابووین،بەلێ ل ئیتالیا ل سالا 1100 پەیدابوو و یا گرێدایی بوو ب بوارێ ئابوری و هۆنەری.

و ژهەژیا بێژن کو هندەک ئەگەر هەبووینە کو ئیتالیا  ئێکەم وەلاتێ ئوروپی بیت هزر و بیرێن چەرخێ رێنسانسێ لێ بەلاڤەببن،و ژ گرنگترین وان ئەگەران ژی :

-ئیتاڵیا ناڤەندا گەشەپێدانا شارستانیەتا ڕۆمانی بوو، پشتی ئەڤ ئیمپڕاتۆڕیەتا نەمای شینوارێن ڤێ شارستانیەتێ وەکی ؛ پەیکەر، کوچک، و بەڵگەنامە مانە ددەستێ ئیتاڵیان دا، ئەڤ شینوار نیشانا مەزناهی و پێکشەڤتنا باب و باپیرێن وان بوو، ژبەر هندێ ئیتاڵیان حەز دکر وێ شارستانیەتێ نووبکەن، بەلێ پا ب شێوەیەکێ گونجای دگەل چەڕخێ نوو.

 -ل ئیتاڵیا سیستەمێ دەربەگایەتی نە یێ بهێز بوو وەکی وەلاتێن دی یێن ئەۆڕوپی کو گەلەک یێ زاڵ

بوو، ژبەرکو باژێڕێن ئیتاڵیا بازرگانی دکر ونە دبن دەستێ دەربەگا ڤە بوون.

 -ئەو ئاشتی و ئارامیا ل ئیتاڵیا، بتایبەتی د چەڕخێ ۱٥ زایینی کو وەلاتێن دی یێن ئەۆڕۆپی د شەڕان دا

دژیان، بوو ئەگەرێ هندێ کو ڕێنسانس بلەز پێشبکەڤیت ل ئیتالیا.

-کەفتنا پایتەختێ بێزەنتیا قەستنتینیە ب دەستێ عوسمانیا بوو ئەگەرێ کۆچکرنا ژمارەکا زۆر یا زانایا ب تایبەت ئیتالیا ،و هندی شیان پەرتووکێن ئەغریقیا و پەیکەر و کەلوپەلێن کەڤن دگەل خوە بڕنا ئیتالیا و ل وێرێ هاریکاریا پێشکەفتنا رەوشەنبیریا لاتینی کڕن و پێشئێخستنا وێ ،وئەڤ ژی ئێک ژ ئەگەران بوو.

 -میرێن باژێڕێن ئیتالیا ڕۆلەکێ مەزن هەبوو د پێشکەڤتنا وان باژێڕان دا، کو ئەڤان میران هاندانا زانایا دکرن و پارە ددانا وان دا کو پەڕتووکان ژ زمانێ یۆنانی وەرگێڕن بۆ زمانێ خوە، یان ژی پارە ددانا وان کەسێن خودان شیان و هزرێن نوو دناڤ کومەڵگەهێ دا بەلاڤ دکرن.

 -باژێڕێ ڕۆما ناڤەندا کەنیسا کاثولیک بوو، کو کەنیسە یا زاڵ بوو و باج ددانانا لسەر خەلکێ، بەلێ سەڕەڕایی ڤێ چەندێ خواندنگەهـ هەبوون دگەل پەیمانگەهـ وئەکادیمیا دناڤ کەنیسەیان دا.

 -جهێ ئیتالیا یێ جۆگڕافی بوویە ئەگەرێ هندێ کو بەردەوام پەیوەندی دگەل وەلاتێن ڕۆژهەلاتی هەبیت،ئەو ژی بڕێکا بازرگانیێ دگەل وەلاتێن ئیسلامی.

 -سروشتێ ئیتالیا یێ جوان کو کارتێکرن ل سەر هەستێ خەلکێ ئیتالیا کریە،ئەڤی هەستێ نازک کاریگەریا خوە ل سەر بەرهەمێن هۆنەرمەند و رەوشەنبیرێن ئیتالیا کریە.

 -پەیدابوونا چەندین زانا و هۆنەرمەندان کو وان ژ لایێ خوەڤە رێنسانس پێشئێخستیە بەلکو  بووینە ناڤدارێن بزاڤا رێنسانسێ ل ئیتالیا.

 ئەڤ ئەگەرێن مە دیارکرین و دگەل چەند ئەگەرێن دی بووینە ئەگەر ئیتالیا ببیتە ئێکەم وەلات ل ئوروپا هزر و بیرێن رێنسانسی لێ بەلاڤەببن.

   سەروسیمایێن رێنسانسا ئوروپا.

 ئێک-داهێنەنا ئامیرێ چاپکرنێ و بەلاڤەبوونا زانیاری:ڤەدیتنا چاپکرنێ ل سەدێ 15 ئوروپا و خەلکێ وێ ژ تاریاتی و هشکاتیا چەرخێن ناڤین دەرنەئێخستیە بەلکو کارێ بەلاڤەکرنا کەلتورێ کەڤن و ڤەکۆلینێن نوی بۆ ئاستەکێ بەرفرەهـ ژی بەلاڤەکریە،و ب رێکا ڤی کاری چەندین پەرتووک کەتینە ددەستێ خەلکێ دا.

 دوو-ڤەژاندنا باژێرڤانیا کلاسیکی و بزاڤا زێندیکرنا کەلتورێ یۆنانی و رۆمانی:ئەڤ بزاڤە ئێک ژ سەروسیمایێن چەرخێ رێنسانسێ بوو ل ئوروپا و ئەڤ بزاڤا دناڤبەرا چەرخێن14و15 پەیدابوویە،دەمێ رەوشەنبیران ل باژێران دەست ب لێگەریانا شیوار و پاشماوێن وێژەی یێن یونانیان و رۆمانیا کری ب مەبەستا ڤەکۆلین و مفا وەرگرتنێ بوو،و دەسهەلاتدارێن باژێرێن ئیتالی بزاڤەکا خورت ژبۆ لێگەریانا دەستنڤیسێن یۆنانی و لاتینی کریە.

 سێ-بزاڤا مرۆڤایەتی:ئەڤ بزاڤە دەربرینەکا جڤاکی و هزریە ل چەرخێ 16 پەیدابوو و ناڤێ ڤێ بزاڤێ ژ  پەیڤا لاتینی (humanitas) مرۆڤایەتی هاتیە،وبەرزترین سالوخەتا ڤێ بزاڤێ ئەوە کو رژدیێ ل سەر کەسایەتیا مرۆڤی دکەت،ئانکو ئەڤ بزاڤە دەربڕینە ژ وێ قەید و هشکاتیا کەنیسێ ل سەر مرۆڤایەتیێ ل چەرخێن ناڤین دانایی و ئارمانجا وێ رزگارکرنا مرۆڤی بوو ژ ڤان قەیدا و فرانسیسکۆ بترارک (1374-1304) سەرکێشیا ڤێ بزاڤێ دکر ل ئیتالیا.

 چار-پێشکەفتنا زانستی و هۆنەری:رێنسانسا ئۆروپی شۆرەشەک دزانستێن ئەدەب و فەلەک و گەردوونی و ماتماتیک و نۆژداری و زیندەوەری و زانستی و کۆمەلاناسیێ دا پەیدا کربوو.

 پێنج-پەیدابوونا زمانێن نەتەوەیی:بەری رێنسانسێ نڤێسین هەمی لاتینی بوو بەلێ پشتی بەلاڤەبوونا هزروبیرێن چەرخێ رێنسانسێ زمانێن نەتەوەی پەیدابوون و هەر دەڤەرەکێ زمانێ خوە بکارئینا.

  گرنگترین ئەنجامێن رێنسانسێ ل ئەوروپا.

 -بازرگانی پێشکەت و باژێرێن بازرگانی یێت ئوروپی پێشکەتن.

 -زمانێ نەتەوەیی هاتە بکارئین مە گۆت چونکی بەری هنگێ بتنێ زمانێ لاتینی دهاتە بکارئینان.

-سیستەمێ دەربەگایەتی نەما

-دەولەتێن هەڤچەرخ دەرکەتن.

-خواندنێن کەڤن هاتنە ساخکرن مینا ئەغریقی و لاتینی. 

ژێدەر:

1.دیرۆکا نوی یا ئوروپا،د.صلاح محمد سليم محمود

 2.www.klamnews.com

3.www.ra2ej.com

About دیدار عثمان

Check Also

ژنانی قاجار

طارق احمد علی ، خویندكاری ماستەر لەبەشی مێژوو پێشەكی           بەشێكی گرنگی مێژووی هەموو كۆمەڵگاكانن …