جینۆسایدی ئەرمەن و رۆڵی كورد تێیدا

جینۆسایدی ئەرمەن و رۆڵی كورد تێیدا

محمد حمەصاڵحتۆفیق

• پــێـــشــــەكـــــی
• كورتە باسێكی مێژوویی
• هۆكارە سەرەكییەكانی جینۆسایدی ئەرمەن لە دەوڵەتی عوسمانیدا
1 ــ حـكـومـەتـی عـوسـمـانـی و جـەنـگـەكـانـی و پـێـكـهـاتـەی دەوڵـەت
2 ــ رۆڵــی حـیـزب و رێـكـخـراوەكـانـی بـزووتـنـەوەی رزگـاریـخـوازی ئـەرمـەن
3 ــ رۆڵـی دەوڵـەتـە گـەورەكـان و نـێـردە مسیۆنێرەكان
• رۆڵی كـورد لـە جـیـنـۆسـایـدی ئــەرمــەنـدا .. وەك ئـەنـجامـدەر و وەك رزگـاركـەر
• ئـــەنــــجـــام و پـــەنــــــد

• پــــیــَشـــــەكـــــی:
ئەمساڵی 2015 سەدەیەك تێدەپەڕێت بەسەر ترۆپكی كوشتارو قڕكردنی میللەتی ئەرمەن لە قەڵەمڕەوی ئیمپراتۆرێتی عوسمانیدا، ئەگەرچی كوشتارەكە بەشێوەی بچڕبچڕ دەگەڕێتەوە بۆساڵانی 1890كان بەڵام لەوساڵەو ساڵانی دواتر حكومەتی عوسمانی بە رەسمی پەردەی لەڕووی بڕیارو كردەوەكانی هەڵماڵی وچیتر سیاسەتی قڕكردنی ئەرمەنی نەشاردەوە لەژێر پەردەو پاساوی جۆراوجۆردا.
دەوڵەتی عوسمانی بەسەدەیەك زیاتر پێش جەنگی جیهانی یەكەم ودواتر هەڵوەشانەوەو لەناوچوونی لەئەنجامی ئەو جەنگەدا تووشی لاوازی وداڕووخان بووبوو، گەلە ژێردەستەكانی،كەچەندین سەدەبوو بەدەست زوڵم و ستەمی بێئامانی كاربەدەستانیەوە دەیانناڵاند، كەوتبوونەخۆ بۆ رزگاربوون رژێمێكی ئیمپراتۆریی گەندەڵا كەچیتر نەدەگونجا لەگەڵا بیری ناسیۆنالیستیی تازەچەكەرەكردووی ئەومیللەتانەداو بەتایبەتی گەلانی بندەستی عوسمانی لەئەوروپادا كە پاش زنجیرەیەك راپەڕین وشۆڕش لەناوچەی بەڵكانداو بەهاوكاری ودەستێوەردانی وڵاتە زلهێزەكانی وەك رووسیاو فەرەنساو بەریتانیا هەموو لە ژێردەستی دەوڵەتی عوسمانی دەرچوون وسەربەخۆییان راگەیاند. ئەم بارودۆخە نوێیەش كاری كردە سەر میللەتانی تری ناو ئیمپراتۆرێتەكە، چەشنی ئەرمەن وكوردو عەرەب و تاد.. بۆخۆڕێكخستن وجۆشدانی تێكۆشان لەپێناوی بەدیهێنانی ئامانجە نەتەوەیـیـەكانیاندا بەڵام حكومەتی عوسمانی بەو دەسەڵات وسوپایەی كەهێشتا مابووی سڵی نەكردەوە لەسەركوتكردنی ئەو ڕاپەڕین وشۆڕشانەو ئەوپەڕی تاوانی ئەنجامدەدا لەو پێناوەداو شێـتـگیرانە دەستی نەدەپاراست. سوپای عوسمانی هەرچەندە لەدوو جەنگی سەرەكیی سەدەی نۆزدەدا لەگەڵا رووسیای قەیسەریدا تێكشكابوو، لەساڵانی 1828 ـ 1829 و1877 داو لەم قۆڵەشەوە ڕووبەری بەرفراوان خاك و قەڵەمڕەوی لێزەوتكرا بەڵام هەر بەردەوام بوو لەسەر سیاسەتی زەبروزەنگ وسەركوتكردنی گەلانی بندەستی.
سەبارەت بەكورد رژێمی عوسمانی دركی بەوەكردبوو كە چاوپۆشی كردن لەمیرنشینەكانی بەرەو ئاقارێكی باش ناڕوات وبەسوودوەرگرتن لەئاینی ئیسلام وئەقڵییەتی پەیوەست بوون بە دەوڵەتی خیلافەت لەلایەك وكەڵك وەرگرتن لەناكۆكیی نێوان میرنشینە كوردەكان خۆیان ویەكتر قبووڵ نەكردنیان وشەڕوشۆڕیان بەدرێژایی چەندین سەدەی بوونیان بووبەهۆی لاوازییان وسەرەنجامیش لەناوبردنیان یەك لەدوای یەك تا ناوەڕاستی سەدەی نۆزدە لەسەردەستی سوپای عوسمانی. هەرچەندە دواتر بووژانەوەی بیری نەتەوایەتی وردە وردە كاری خۆی دەكردو لێرەولەوێی كوردستانی ژێردەستی عوسمانیدا ڕاپەڕین بەرپادەكرا، كەزۆربەیان بەسەركردایەتی ڕابەرە ئاینی وسەرۆك خێڵ وفیوداڵەكان بوو و لەبەر هۆكاری جۆراوجۆر لەلایەن دەوڵەتەوە سەركوت دەكران وشكشتیان دەهێنا.
سەبارەت بەگەلی ئەرمەنیش، كەلەم باسەدا جێی مەبەستمانە، بۆماوەی چەندین سەدە دراوسێ‌ وتێكەڵی كوردبوون لەكوردستانی باكورداو گەلێ‌ هۆكار وایكرد كەدەوڵەتی عوسمانی لەكۆتایـیـەكانی سەدەی نۆزدەو سەرەتاكانی سەدەی بیستدا قەتڵوعامیان دەرهەق ئەنجامبدات ونزیكەی ملیۆن ونیوێك خەڵكی بێتاوانیان لێ قڕبكات ولەشوێن وماوای خۆیان ڕایانگوێزێـت، بەچەشنێكی هێندە دڵڕەقانە كە تا ئەو دەمە نموونەی نەبووە لەمێژووی نوێی مرۆڤایەتیداو تائێستا پەڵەیەكی ڕەشە بەنێوچەوانی دەوڵەتی عوسمانی وحكومەتە رەگەزپەرستەكانی میراتگریــەوە.
راستە لەمیانەی پرۆسەی جینۆسایدی گەلی ئەرمەندا ئاڵۆزی وتەمومژو دەستتێوەردانی دەوڵەتە گەورەكان ونێردە مژدەدەرە مەسیحییەكان وتوندڕەویی ئاینی ومەسەلەی ناسنامەی خاك، كەوا هەرلایەك كوردوئەرمەن باكوری ئێستای كوردستانی بە هی خۆی دەزانی، كەبریتی بوون لە شەش ویلایەتی وان ودیاربەكر و ئەرزڕوم وخەرپوت وسیواس وبەدلیس وزۆرینەی دانیشتوانیان كوردبوون و لای كورد بەكوردستان لەقەڵەم دەدراو لای ئەرمەنیش بەئەرمەنستانی ڕۆژئاوا دادەنراو هەوڵێكی زۆری دەدا دەوڵەتی سەربەخۆی خۆی لەسەر ئەم خاكە ڕابگەیەنێت بێ‌ حیساب كردن بۆ زۆرینەی دانیشتوانە كوردەكەی و لەم ڕووەوە مەسەلەی ئەرمەن سەرباری ڕەواییەكەی بەڵام لەلایەن رابەران وحیزبە ناسیۆنالیستەكانی ئەرمەنەوە كورتبینییەكی زۆری تێداكراو سەرەنجام بەوە شكایەوە كە دامودەزگاكانی دەوڵەتی عوسمانی بیانكەن بەناحەزودوژمنی یەكترو لەوڕێگەوە پلانەكەی سەربخات وتا ڕادەیەك كوردیش بەهەمان دەردببات.
بێگومان دەبێت پێ‌ لەو راستییە بنێین كە لەو كوشتارەدا كورد یان بەشێك لەكورد، بە ئاگایی بێت یان بێئاگایی وخشتەبردنی بێت لەلایەن سیاسەتی حكومەتی عوسمانی و پاشتریش حوكمیئیتیحاد و تەرەقی یان توركە لاوەكانەوە بێت، رۆڵێكی خراپی بینیوە لەو كوشتارەدا، ئەگەرچی ئەم كارە تەنها بەشێك لە سەرۆك خێڵا یان كارتێكردووی نەزانی وتوندڕەوی ئاینییەوە بووەو لە گەلێ‌ سەریشەوە سەركێشیی حیزب وگرووپە نەتەوەپەرستەكانی ئەرمەنیش بە هۆی تۆڵەكردنەوەو پێش قەرەوڵی سوپای رووس كەمیان بە كوردی بێدیفاع نەكردووەو زەمینەیەك ڕەخساوە كەوا هەردوولا ببنە داردەستی تورك و وڵاتە زلهێزە بەرژەوەندخوازەكان و ئەنجام هەردوو بە گورگان خواردووبچن. رەنگە ئەم قسانە پاساو نەبێت بەهیچ شێوەیەك بۆ ئەو قەسوەت ودڕەندییەی لەو سەردەمەدا ئەنجامدراوە، بەقەدەر ئەوەی كەپێویستە پەندێكی مێژووبێت بۆ هەردوو گەلی دراوسێ‌ تابتوانن زاڵا بن بەسەر ئەو “ڕقئەستورییەی” تائێستاش دڵا و دەروونی نەوە و وەچەكانی دواتری لێ پاك نەبوونەتەوەو بتوانرێت زەمینەی جۆراوجۆر سازبكرێت كەهەردوو گەل شانبەشانی یەكتر ئایندەی خۆیان بنیادبنێن وپەندی تەواویش لەخوێنی رژاو و ئێسكوپروسكی قوربانییان وەربگرن و بە لێكترتێگەیشتن بتوانن خەم ودووكەڵی ئەو مێژووە رەشە بڕەوێننەوە ولایەنە پرشنگدارەكانی هاوكاری ومرۆڤدۆستانەی سەدان كەسی كورد بخەنەڕوو كە رۆڵێكی جوامێرانەیان بینیوە لە رزگاركردنی ئەو ئەرمەنانەی باوباپیری نەوەی ئەمڕۆی گەلی ئەرمەنن.

• كــــورتــــە بـــاسێــــكــــی مــێـــژوویــــی
لەمێژووییەكی دێرینی دەڤەری ئەنادۆڵدا، كە بەشی رۆژهەڵاتی وڵاتی توركیای ئەمڕۆ دەگرێتەوە، گەلی ئەرمەن شارستانییەتێكی دێرینی بنیاتناوەو لە سەدەیەك پێش زایندا قەڵەمڕەوی ئەو دەوڵەتە رووبەرێكی فراوانی گرتووەتەوە، بێجگە لەحەوزی ئەنەدۆڵ بەشێكی سوریای ئەمڕۆ و باكوری میزۆپۆتامیا تا سەر دەریای ڕەشی گرتووەتەوە. بەڵام دواترو لەئەنجامی شەڕو ململانێی دەوڵەتەكانی رۆمان وبیزەنتەو ئێرانی كۆن ئەم ئیمپراتۆرییەتە داویە لەكزی ودواتر بووەتە بەشێك لە دەوڵەتی میدیا وئەوجا دەوڵەتی خیلافەتی ئەمەوی و عەباسیی ئیسلامی بەهەندێ‌ حوكمڕانی ئۆتۆنۆمییەوە لەسایەی هەردوو دەوڵەتەكەدا. شایانی وتنە گەلی ئەرمەن یەكەمین گەل ودەوڵەتە كەلەساڵانی 300ی زاینییدا بەڕەسمی چووبێتە سەر ئاینی مەسیحی وبەچەندین ساڵا پێش بەڕەسمی ناساندنی ئەم ئاینە بووە لەلایەن دەوڵەتی زلهێزی ئەو سەردەمەی رۆماوە. ئەرمەن لەمێژوویەكی زۆردوورەوە لەگەڵا كورد پێكەوە ژیاون و هەردوولا خاك و وڵاتیان لە ڕووی جوگرافییەوە تێكهەڵكێشی یەكتربووە، بەتایبەتی ئەو بەشەی كە ئەمڕۆ بە كوردستانی باكوور دەناسرێت و دەكەوێتە ڕۆژهەڵاتی توركیای ئەمڕۆوە. لەسەروەختی بەرەوكزی چوونی ئیمپراتۆرییەتی ئیسلامیی عەرەبیدا و لەئەنجامی شەڕەنگێزی وفراوانخوازی خێڵە توركەكانی بانی ئاسیادا بەتایبەتی شەڕو داگیركاریی جەنگیزخان وتەیموری لەنگ وهۆلاكۆ لەمەنگۆلیاوەو لەناوبردنی دەوڵەتی عەباسی. بەمە زەمینە خۆشبوو بۆ خێڵە توركە جەنگاوەرەكان كە بەرەو ڕۆژئاوا بكشێن و دەوڵەتی خۆیان دامەزرێنن وەك دەوڵەتانی قەرەقۆینلوو و ئاق قۆینلوو پاش ئەمانیش دەوڵەتی توركی سەلجووقی كەوڵاتی ئەنەدۆڵا بوو بە پێگەو بنكەی سەرەكییان ولە ساڵی 1375 دا دەوڵەتی كیلیكیای ئەرمەنییان لەوێ‌ لەناوبرد وبوون بەجێگرەوەی خیلافەتی عەباسی وپاش ئەمانیش بنەماڵەی توركی عوسمانی بەهەمان كەش و هەوای داگیركاری خێڵە توركەكانی كە لە مەنگۆلیاو بانی ئاسیاوە هاتبوون دەوڵەتی خۆیان لەئەنەدۆڵداچەسپاندو پاش داگیركردنی قوستەنتینییە “ئەستەمبووڵی ئەمڕۆ” ئیمپراتۆرێتێكی پان و بەرینیان دامەزراند كەوا قەڵەمڕەوی ڕۆژهەڵاتی ئەوروپاو ئەرمەنستان وكوردستان و وڵاتانی قەوقازو باكووری ئەفریقاو میسرو دوورگەی عەرەب و ئەوەی ئەمڕۆ پێی دەوترێت وڵاتانی عەرەبی هەمووی گرتەوە بەناوی خیلافەتی ئیسلامی سوننە مەزهەبەوە لەبەرامبەر ئیمپراتۆرێتی ئێرانیدا كە لەسەردەمی شا ئیسماعیلی سەفەوییەوە بوو بەدەوڵەتێكی شیعە مەزەب ولەگەڵا عوسمانییەكاندا، كەزیاتر لەشەش سەدە حوكمیان كرد، كەوتنە ململانێ وشەڕوشۆڕێكی قووڵەوە كەلەم نێوانەدا خاك ونیشتمانی كوردنشین و ئەرمەننشین بەردەوام دەبوون بەژێرپێی لەشكری شەڕكەری هەردوو لایەنی عوسمانی وسەفەویـیـەوە و وڵاتی كوردان لەپاش شەڕی چاڵدێرانی نێوان ئەو دوو زلهێزە لە 1514 دا بەتەواوی بوو بەدوو بەشەوە بەشی ئێرانی سەفەوی وبەشە زۆرەكەشی توركی عوسمانی. بەهەمان شێوەش ئەرمەنستان بوو بەدوو كەرتەوە لەساڵانی 1600 ەكاندا و پاشانیش زۆربەی كەرتە ئێرانییەكەی كەوتە سەر رووسیای قەیسەری لەئەنجامی جەنگ وداگیركاریی نێوان ئێران و رووسیادا لەساڵانی 1800 ەكان بەدواوە وئەم بەشەش بەردەوام بووە شوێنی جەنگ وداگیركاریی نێوان رووسیا و دەوڵەتی عوسمانی، كەتەنیا لەسەدەی نۆزدەدا چوار جەنگی گەورە لەنێوانیاندا بەرپابوو. ئەرمەن یەكەمجار لە ساڵی 1375 دا مەملەكەتەكەی كیلیكیا، كە دوا دەوڵەتیان بوو بەسەربەخۆیی لەنێوان هێزەكانی ئەو سەردەمەدا مابێتەوە، لە سەردەستی سلجوقییەكان لەناوبراو دووەمجاریش كاتێ‌ كەسوڵتان محەمەد فاتیحی عوسمانی لەساڵی 1453 دا قوستەنتینییە (ئەستەمبووڵا)ی گرت ئیدی میللەتانی غەیرە موسڵمانی بندەستی عوسمانی، بەتایبەتی ئەرمەن، كەوتنەبەر ستەمكارییەكی زیاتر ودەبوو لەبری موسوڵمان نەبوونیان باجی”جزیە” بدەنە دەوڵەت و بەردەوام بە چاوی هاوڵاتی پلەدوو تەماشادەكران و مامەڵەیەكی پڕ لەسووكایەتی دەكران، هەرچەندە ستەمكارییەكەی توركی عوسمانی سەرجەم میللەتانی ژێردەستی ئەم حوكمە كۆنەپەرستەی گرتبووەوە، بەڵام هی ئەمان جیاكاریی ئاینیشی هاتبووەسەر. رژێمی حوكم لە دەوڵەتی عوسمانیدا لە سەر بناغەی سیستەمێكی سیاسی ــ ئابووری ـ كۆمەڵایەتیی دواكەوتووی فیوداڵی رۆژهەڵاتی دامەزرابوو كەخەڵكانی جووتیار وشوانكارەو پیشەوەری بەباج وخەراجێكی تەواو ستەمكارانە دەچەوساندنەوە و شێوازێكی هەرەمی هێجگار ناڕەوای باج كۆكردنەوە باری شانی رەعییەتی ئەو ئیمپراتۆرییەتەی تەواو قورس كردبوو وچینی باڵادەست ئاغاو دەرەبەگی دێهات وفەرمانبەرانی پلەبەرزی گەندەڵ وبەرتیلخۆر هاوپەیمانی یەكتربوون لەبەڕێوەبردنێكی پڕ لەناعەدالەتی و چەوساندنەوەی كۆمەڵگەدا.
ئەرمەن لەكۆمەڵگەی عوسمانیدا دووجۆر یان دووچین بوون،زۆرینەیان چینی جووتیاربوون لەدێهاتدا، كە بەزۆری لەشەش ویلایەتی رۆژهەڵاتی عوسمانیدا. وان ودیاربەكرو سیڤاس وخەرپووت وبەدلیس وئەرزڕومدا تێكەڵا بوون لەگەڵا كورد یان دراوسێی یەكتربوون، چینەكەی تریش لەشارەكاندا پیشەوەرو دوكانداربوون و لەگەڵا جووتیارە كورد و ئەرمەنەكاندا تەواوكەری یەكتر بوون. بەڵام چینێكی باڵای بازرگان وخاوەن كارگەو بەنك لەشارەكاندا ولەپایتەختدا گەلێ جومگەی ئابووریی وڵاتیان بەدەستەوەبوو و بەگشتی ئەم چینەو بەشێكیش لەپیشەوەرە دەستڕەنگینەكان وخاوەن مانیفاكتۆرەكان حاڵ وگوزەرانیان لەدوای رەشەخەڵكەكەی ترو بەتایبەت جووتیاری دێهات باشتربوو و گەلێ‌ جار دەبوونە مایەی ڕق وئێرەیی خەڵكە رەشوڕووتەكەی ترو بەتایبەتی ئەوانەی كەوا كاریـان لەبواری قەرز وسەلەمدا دەكرد و بەزۆریش لە شارەكاندا لەگەڕەك وكۆمەڵگەی تایبەت بەخۆیاندا نیشتەجێ دەبوون، هەروەها لەدێهاتیشدا گوندو نیشتەجێی تایبەت بەخۆیان هەبوو.
ئەم بارە لە كۆمەڵگەیەكی ئیسلامیی دواكەوتووی وەك كۆمەڵگەی عوسمانیدا بە تورك و كوردو میللەتانی تریشەوە گەلێ‌ دیاردەی دزێوی لەخۆگرتبوو. بۆ نموونە لەو شارو نیشتەجێیانەدا كەوا ئەرمەنەكان تێكەڵی موسڵمان بوون نەدەبوو هیچ ئەرمەنییەك خانووەكەی لە خانووی موسڵمانێك بەرزتر بێت ونەدەبوو چەكی پێ‌ بێت وئەگەر موسڵمانێك بە سواری بەلایدا تێپەڕیبا دەبوو ئەم لە ئەسپەكەی یان گوێدرێژەكەی دابەزێت وسەرباری ئەوەش بە وشەیەكی پڕسووكایەتی ناودەبرا كەوا “گاور”ی پێدەوترا بە مانای (كافر یان بێدین) وهەرچەندە ئەمە وەك وشەی “جاش” ئەوەندە لە سەر زاران دەوترایەوە كە مانا دزێوەكەی لەدەستدابوو بەڵام هەر بە جۆرە سووكایەتییەك لە قەڵەمدەدرا ولە سەرێكی تریشەوە دەوڵەت یاسای “ئەهلی زیممە”ی بۆ دەركردبوون كە دەبوو باج یان (جزیە)ی غەیرە موسڵمانی پێبدەن وتەنانەت كار گەیشتبووە ئەوەی كە نەدەبوو زەنگی كەنیسە لێبدەن.
لە دێهاتیشدا، جووتیارە ئەرمەنەكان بەهەمان شێوەی جووتیاری كورد، كە رێژەی بەرچاویان لەو شەش ویلایەتەی ڕۆژهەڵاتی توركیای عوسمانیدا بوون، كە پێشتر ئاماژەمان بۆ كردو لای كورد كوردستان ولای ئەرمەنەكانیش بە ئەرمەنستانی رۆژئاوا لە قەڵەمدەدرا، هەردووك دەبوو باج وسەرانەیەكی زۆر بدەنە ئاغاو دەرەبەگە كوردەكان تا ڕادەی ئەوەی شتێكی ئەوتۆ بۆ خۆیان نەدەمایەوەو دەوڵەتیش بۆ ئەوەی بەشە باجی دیاریكراوی خۆی بۆ بڕوات پشتیوانی ئەم سیستەمە ستەمكارە بوو وهەر سەرپێچییەك لەم یاساو ڕێسایە تووشی سزای دەكردن وبەپێی ئەو دەستوورە دەرەبەگایەتییە ملیان دابوو وبە درێژایی سەردەم وزەمان لەگەڵی راهاتبوون. بەڵام لە گەلێ‌ شوێن و ناوچە جووتیاری ئەرمەن ئەركێكی قورسی تری كەوتبووە سەر، وەك هەندێ‌ سەرچاوە دەیگێڕێتەوە، ئەویش سیستەم یان نەریتی (كریڤ) بووەو بەپێی ئەم نەریتە دەبوو جووتیاری ئەرمەن لە ماوەی چەند مانگی دوورو درێژی زستانی ساردو سەختی ئەو ناوچە كوێستانیانەدا، لە ماڵەكەی خۆیدا جێگەی كەسێكی خێڵەكی كۆچەر بكاتەوەو ئالیك وخزمەت بۆ ئاژەڵاو ماڵاتەكەی دابین بكات، بەرانبەر بە كرێ‌و مزێك لە گۆشت وبەرهەمی ئەو ئاژەڵەو دابینكردنی ئاسایش وسەلامەتیی ئەو كەسە لە دەسدرێژیی خەڵك وخێڵەكانی تر. واتە هەر خێڵێكی كوردی كۆچەر كۆمەڵە گوندو نیشتەجێیەكی ئەرمەننشینی هەبووە كە بۆ زستان لە ماڵەكانی خۆیان جێگەی حەوانەوە بۆ خۆیان وماڵاتەكانیان دابین بكەن وئەمەش حاڵەتی ناچاری بووەو جاروباریش ڕوویداوە كە دەسدرێژیی كراوەتە سەر كچ وژنی ماڵەكە یان فڕێنراون وئەمیش هیچی بۆ نەكراوە، بە تایبەتی نەریتی ژن هەڵگرتن یان فڕاندن لەو سەردەمەدا باو بووە.
ئەڵبەتە تا ناوەڕاستی سەدەی بیستیش لە كۆمەڵگەی كوردەواریدا ململانێی نێوان خێڵە كۆچەرە خاوەن ئاژەڵاو ماڵاتەكان وخەڵكە جووتیارە نیشتەجێكەی دێهات زۆر زەق وبەرچاو بووەو بەردەوام جووتیاری نیشتەجێ‌ حەزی لە كۆچەر نەبووە چونكە زیانی پێگەیاندووەو كشتوكاڵەكەی داوە بەدەم ئاژەڵەكەیەوەو ئەمڕۆ لێرە بووەو سبەی رۆیشتووە بۆ شوێنێكی ترو بە دوای لەوەڕەوە بووە بۆ ئاژەڵەكەی ودیاردەكە لە ناوچەی سلێمانی و گەرمیان بە كوردو گۆران ناودەبرا، كورد بە واتای كۆچەر هاتووە و گۆرانیش نیشتەجێ‌.
ئەڵبەتە میللەتانی بندەستی رژێمی عوسمانی بە چین وئاین ومەزەبی جیاوازیانەوە بە درێژایی چەندین سەدە ناڵاندوویانە بە دەست ستەمەوە بەڵام لە هەمان كاتیشدا دەقیان پێوە گرتووەو بووە بە یاساو ڕێسای نەگۆڕاوی ژیان و گوزەرانیان، ئەگەرچی بەیناوبەین ناڕەزایی و راپەڕینیش بەرپابووە بەڵام نەیانتوانیوە لەژێر ڕكێفی ئەو سیستەمە دەربچن وبۆ چەندین سەدە بەم رەنگە بەیەكەوە هەڵیانكردووەو ئەرمەنیش لەگەڵا كورددا لەو جوگرافیایەی كە لە چەند هەزارساڵێكەوە كۆیكردوونەتەوە یان كردوونی بە دراوسێی یەكتر پێكەوە ژیاون و لەڕووی پێكەوە ژیانی ئاینییەوە یەكتریان قوبووڵ كردووەو چ توندڕەوییەكی ئاینیش لەلایەن كوردە موسڵمانە باڵادەستەكانەوە نەنوێنراوەو بە حوكمی دیفاكتۆیەكی كۆمەڵایەتیی ئاینی تەواوكەری یەكتریش بوون ولەڕووی ئابوورییەوە ئەرمەنی پیشەگەر دابینكاری كەرەستەی كشتوكاڵا وئاژەڵداری بووە بۆ كوردە جووتیارو شوانكارەو لە هەمان كاتیشدا سیستەمە خێڵەكییەكە جۆرە لەنگەرێك بووە بۆ هەردوولا.
دەوڵەتی عوسمانی چەشنی ئیمپراتۆرێتەكانی تری مێژوو،لە سەر بنەمایەكی عەسكەرتاریەت دامەزراوە و بەردەوام لەجەنگدابووە بۆداگیركردنی وڵاتان وفراوانكردنی قەڵەمڕەوی دەسەڵاتەكەی بە ناوی ئاینی ئیسلامەوە وجەنگەكانی لەگەڵا ئیمپراتۆرێتی بیزنتەو گرتنی قوستەنتینییە(ئەستەموڵی)پایتەختی وبەگژداچوونی ئیمپراتۆرێتی نەمسا ــ مەجەر و داگیركردنی گەلێ‌ وڵات ومیللەتی بندەستی ئەو ئیمپراتۆریەتە و جەنگی بەردەوامی لەگەڵا رووسیای قەیسەری وشەڕوشۆڕی نەبڕاوەی لەگەڵ دەوڵەتی ئێرانی سەفەویی دژەمەزهەبی شایەتی مێژووی خوێناویی ئەم دەوڵەتەن كەهیچ كاتێك نەتورك ونە میللەتانی تری بندەستی بەئاسوودەیی نەژیاون. بەڵام ئیدارەدانی ئەم هەموو میللەت و وڵاتە پان وپۆڕە بەئەقڵییەت وڕەفتاری دواكەتووی سەدەكانی ناوەڕاست نەدەگونجا لەگەڵ كاریگەریی چەرخی ڕێنیسانس وگۆڕانكاری سیاسیی ــ كۆمەڵایەتی ــ ئاینی ئەوروپای دراوسێیدا كەلە سەرەتاكانی سەدەی هەژدەوە دەستی پێكردو سەرمایەداری ئەوروپی گەشەی كردو رژێمە فیوداڵەكانی ئەوروپای راماڵی و وردەوردە بەهاكانی مافی مرۆڤ ودیموكراسی وبنیاتنانی دەوڵەتی نەتەوەیی لەگەشەكردندابوو. لە سەرێكی تریشەوە شۆڕشی پیشەسازیی ئەوروپاو بەرهەمهێنانی كاڵا پێویستی بەبازاڕی ساغكردنەوەو دابینكردنی كەرەستەی خاوبوو ئەمەش وایكرد دەوڵەتە سەرمایەدارەكانی ئەوروپا پەل بۆ كۆڵۆنی كردنی وڵاتانی ئاسیاو ئەفریقاو ئەمەریكای لاتین بكوتن وسیستەمی كۆڵۆنیاڵی پەرەبسەنێت ولەگەڵیشیدا شنەبای نەتەوەگەری و بزووتنەوەی رزگاریخوازی نەتەوەیی هەڵبكات وكاریگەری خۆی لە سەر نەتەوە بندەستەكانی ئەم دەوڵەتە ستەمكارە دواكەوتووە جێبهێڵێت. بێگومان ئەم كەشە جیهانییە نوێیە یەكناگرێتەوە لەگەڵا ئاوها رژێمێكی دواكەوتووی وەك دەوڵەتی عوسمانیدا، بۆیە وردە وردە خەریكبوو بنكۆڵ دەبوو و سەردەمی بە سەردەچوو لەناوەڕاستی سەدەی نۆزدەوە بەرەو لاوازیی دەچوو، بەتایبەتی پاش راپەڕینی ئەوروپای ژێردەستی وپاشان ڕزگاربوونی وڵاتانی بەڵكان وشكستخواردنی سوپاكەی لەوقۆڵەوە وبەهەمان شێوەش لە قۆڵی رووسیای قەیسەرییەوە و دەستێوەردانی دەوڵەتە زلهێزەكان لەكاروباری ناوخۆی ئەم ئیمپراتۆریەتە لاوازكەوتووە، فەرەنساو بەریتانیاو رووسیا لە سەرێكەوەو ئەڵمانیای تازە یەكگرتوو وگەشەكردوو لە سەرێكی ترەوە. بێجگە لەوەش ئەمەریكا تازە دەستی دابووە پەلهاوێشتن بۆ رۆژهەڵات ومسیۆنێر(مژدەدەر)ە مەسیحییەكانی پرۆتستانت بەناوی خێرخوازی وهاوكاریی مرۆڤدۆستییەوە كاربكەنە سەرمیللەتە دواكەوتووەكان و بیانكەنە مەسیحی و ئەڵبەتە ئەم مسیۆنێرانە لەوڵاتانی ئەفریقاو ئاسیا گەلێ‌ ئامانجی خۆیان پێكابوو ولەناو دەوڵەتی عوسمانیشدا جێگەی خۆیان كردبۆوە، بەتایبەت میللەتە ناموسڵمانەكانی وەك ئەرمەن وسریان وئاشووری ویۆنانی وتاد.. بێگومان ئەرمەن وەك ئاین مەسیحین بەڵام وەك ڕێباز گریگۆری وكاسۆلیكی وهیتریان هەیە. بەشێوەیەكی سەرەكی مەبەستی مسێۆنێرەكان كردنە مەسیحی ئەو خەڵكانەن كە ئاینیان نیە یان ئاینی خۆیان دەگۆڕن و بۆ رێبازی جۆراوجۆری مەسیحییەكانیش كار لە سەر ئەوە دەكەن بچنە سەر ڕێبازە جۆراوجۆرەكانی پرۆتستانت، بەڵام لەپاڵا ئەمەشدا كاری سیخوڕی دەكەن بۆ دەزگا پەیوەندیدارەكانی وڵاتەكانیان و لەناو دەوڵەتی عوسمانیشدا هەمان مەبەستیان هەبوو و ئەرمەنەكان بەحوكمی گەلێ‌ هۆكار باوەشیان بۆ كردبوونەوەو ئەمانیش بەتەواوی هێزوتوانای ماددی ومەعنەویی خۆیانەوە باوەشیان بۆ كردبوونەوەو پشتگیرییان لەداخوازییەكانیان دەكردو بەگشتی رۆڵێكی بەرچاویان بوو لە فۆرمەڵە كردن وپێگەیاندنی نەوەیەكی خوێندەواری كاریگەر لەناو ئەرمەنەكانداو زووتر گەڵاڵە بوونی بزووتنەوەی رزگاریخوازی نەتەوەیی و نیشتمانی لەناو گەلی ئەرمەندا.
ئەڵبەتە ئەم بزووتنەوەیەی ئەرمەنەكان لەناوەڕاستی سەدەی نۆزدەوە زیاتر كەوتە خۆ ڕێكخستن و بەپاڵپشتی لۆبییەكی ئەرمەنی لەئەمەریكاو وڵاتانی ئەوروپاو مسیۆنێرەكان ودەستێوەردانی دەوڵەت زلهێزەكانی ئەو سەردەمەو بەشەكەی بندەستی رووسیای قەیسەری لەئەرمینیا، كە بێگومان لە ئەرمینیا رۆژئاوای بندەستی دەوڵەتی عوسمانی پێشكەوتووترو گەشەكردووتربوو بەحوكمی ئەوەی رووسیا وڵاتێكی ئەوروپی بوو وزۆر جیاوازتر بوو لەدەوڵەتی عوسمانی نیمچە داڕووخاو.
ئەرمەنەكانبە حوكمی مێژووی دەوڵەتداریی كۆنیان لە ناوچەكەداو چەشتنی زوڵم وستەمێكی زۆر لە سایەی دەوڵەتی عوسمانیدا دەستەبەركردنی سۆزو پاڵپشتی دەوڵەتە گەورەكان و جیهانی مەسیحییەت تا دەهات شێلگیرتر دەبوون لە داخوازییان بۆ سەربەخۆیی ئەرمینیای رۆژئاوا بە تەواوی ئەو ناوچانەشەوە كە كوردستان بوون و رێژەی كوردیان تێدا لەوان زیاتر بوو بە پێیەی لە مێژوویەكی زۆر كۆندا هەمووی هەر مەملەكەتی ئەرمەنستان بووە بێ‌ حیسابكردنی واقیعی دیموگرافی ئەو دەمە كە لە زۆربەی ئەو شوێنانەی ئەوان داوای دەوڵەتی ئەرمەنستانیان دەكرد بەزۆری كورد بوون وكەمایەتیی ئاشووریو سریانیشی تێدا بەرچاو بوو. ئەوان لە هەر چوار جەنگی سەدەی نۆزدەی عوسمانی ورووسیادا بە ئاشكرا پشتی رووسیایان دەگرت ودەوڵەتی عوسمانی لە جەنگی 1877 ــ 1878 دا شكستێكی گەورەی تووشهات وگەلێ‌ ناوچەی پان وبەرینی كەوتە ژێر دەستی رووسیاو ئەو دەمە حكومەتی سوڵتان عبدالحمید ئەم شكستەی لە ناوچەی ئەرمەن زانی وخۆیی لێدەخواردنەوەو لە پەیماننامەی سان ستیڤانۆ ساڵی 1878 بە تەواوی ملیدا بە چاكسازییەكی گەورە (تەنزیمات) لە دەوڵەتدا كە بە تەواوی دۆخی ئەرمەن چارەسەر بكات ولە رێككەوتننامەی بەرلینی هەمان ساڵدا جەخت لە سەر مەسەلەی ئەرمەن وچاكسازی كراو لەم سەروبەندەدا سێ‌ حیزبی ئەرمەنیی نەتەوەخواز دروست كران كە حیزبی ئەرمەنەكان، هونچاك وداشناك بوون وئەم دوانەی دواییان بە گەرمی كەوتنە هەوڵاو تێكۆشان بۆ چەسپاندنی چاكسازییەكان ودەستەبەركردنی مافی ئەرمەن وفشارێكی زۆر خستە سەر سوڵتان عبدالحمید، كە نەیدەویست بەڕاستی كارەكە بكات ولە هەل ودەرفەت دەگەڕا بۆ تۆڵەكردنەوە لە ئەرمەنەكان وزەمینەسازی بۆ دەكردو كاری لە سەر دووبەرەكیی نانەوە دەكرد لە نێوان كوردو ئەرمەندا بەپێی سیاسەتی (پەرتكەو زاڵا بە) لەولاشەوە هەردوو حیزبە نەتەوە پەرستەكەی ئەرمەن خەڵكیان بەردەوام هاندەدا كەوا كار بكەن بۆ سەربەخۆیی ئەرمینیای رۆژئاواو هیچ حیساب نەكردنێك بۆ كورد كە زۆرینە بوون لە ناوچەكەداو بەردەوام وەك دڕندەو كێوی وێنایان دەكرد بۆ دەوڵەتە گەورەكان، كە لەو سەردەمەدا كونسوڵیان لە زۆربەی شارەكاندا هەبوو، وەك وان، دیاربەكر، خەرپووت، بەتلیس، سیڤاس، ئەرزڕوم، حەڵەب، مووسڵا، بێجگە لە شارە توركیەكانیش.
سوڵتان زۆر كاری لە سەر ئەم دژایەتیە دەكردو وای لە كورد گەیاند بوو كە ناچارە لەژێر فشاری دەوڵەتە گەورەكاندا مافی سەربەخۆیی بداتە ئەرمەن وبەم پێیە بارودۆخی كورد دەكەوێتە مەترسییەكی گەورەوە. ئەوەشی كە ئەرمەنی زیاتر شێلگیر كرد سەربەخۆیی و رزگاربوونی وڵاتانی بەڵكان و پێشتر بوڵگاریا بە فشارو پاڵپشتی رووسیاو دەوڵەتە زاهێزەكانی فەرەنساو بەریتانیاو حیزبە ئەرمەنیەكان وایان لە میللەتەكەیان گەیاند بوو كە مەسەلەی سەربەخۆیی ئەمانیش لە ئان وساتدایەو سوڵتان لە ژێر فشاری قورسدا ناتوانێت جێبەجێ‌ نەكات. بەڵام ئەمە خەیاڵا پڵاوی وكورتبینی ئەو حیزبانە بوو ودام ودەزگای دەوڵەت وبەتایبەتی سوڵتان خۆی، كە دواتر بە سوڵتانی سوور یان سوڵتانی خوێنڕێژ ناوی دەركرد، لە ساڵی 1890دا لە بەشێكی زۆری عەشیرەتەكانی كورد هێزێكی گەورەی دروستكرد بەناوی “سوارەی حەمیدییە” و چەك وتفاقی باشی دانێ‌، بەناوی بەرهەڵستی سوپای رووس بەڵام لە واقیعدا بۆ شەڕی ئەرمەن وتۆڵەكردنەوە بوو لێیان وهەرواش دەرچوو.
لە ساڵی 1894دا جووتیارە ئەرمەنەكانی ناوچەی ساسۆنی شاخاویی نزیك بە شاری مووش، بە هاندانی ڕێكخراوە ئەرمەنیەكان ڕاپەڕینێكی گەورەیان بەرپا كردو رەتیانكردەوە كە باج وسەرانە بدەن بە ئاغاو دەرەبەگە كوردەكان ودەوڵەتیش هێزی كردنە سەرو كوشتارێكی بێڕەحمانەی لێكردن ونزیكەی دە هەزار كەسی لێكوشتن بە ژن ومنداڵەوە. بۆ ساڵی دواتر لە شاری ئەستەمووڵا زیاد لە پێنج هەزاریان كوشت وكوشتار تەشەنەی كرد بۆ دیاربكرو شارەكانی ترو چەندین هەزاریان لێكوژرا بە تەورو چەقۆو كوتەك و دەستدرێژییان كردە سەر سەدان ژن وسەدان گوندی ئەرمەنیان سووتاندو خەڵكەكەیان كوشتن. لە ساڵی 1896 هەمان قەسابخانەیان بۆ ئەرمەن سازكردو زیاد لە سی هەزاریان لێكوشتن وبەهەمان شێوەش لە ناوچەی زەیتوون وگەلێ‌ شوێنی تر، كە بە داخەوە كوردی لەخشتەبراو زۆربوون كە وەك داردەستی عوسمانیەكان ئەو تاوانانەیان ئەنجامدەداو بە فتوای هەندێك مەلا سڵیان نەكردەوە لە كوشتن ولەناوبردنیان گوایە “كافرن” وئەمان خێریان دەگات. بێگومان حكومەتی عوسمانی زەمینەی بۆ ئەمەش خۆش كردبوو بە جاڕدانی “جیهادی پیرۆز”.
سیاسەتی تاوان ودواكەوتووانەی سوڵتان عبدالحمید ناڕەزاییەكی زۆری لە ناو ئیمپراتۆرێتەكەیدا بەرپا كردبوو لەو سۆنگەیە گەلێ‌ لە رۆشنبیران ومنەوەرانی تورك ومیللەتانی تری بندەست رێكخراوێكیان دروستكرد بەناوی “جەمعییەتی تەعالی وتەرەقی” وسەرباری گرتن وراوەدوونانی لەلایەن دەزگاكانی حكومەتەوە بەڵام خەڵكێكی زۆری لە دەور كۆبووبووەوەو لە سوپاشدا پشتیوانییەكی باشی هەبوو بە ئەندامانی ئەم رێكخراوە دەوترا “توركە لاوەكان” و ساڵی 1908 كوودەتایەكیان كرد بە سەر سوڵتانداو پابەندی دەستوورو پەرلەمانیان كرد. ئەڵبەتە تەواوی میللەتانی عوسمانی پشتگیرییان لێكرد وباوەشیان بۆ كردەوە بەو حیسابەی كە ئەم تاقمە نوێیە سنوورێك بۆ ستەم وئازارەكانیان دادەنێن ولەناویشیاندا ئەرمەنەكان لە هەمووان زیاتر پشتیوانییان كرد بەڵكو ئەمانە بەڵێنەكانیان ببەنەسەرو گۆڕانكاریی ڕیشەیی بكەن لە حوكمڕانیداو بەم پێیە حیزبەكانیان بوون بە هاوپەیمانی توركە لاوەكان وتەنانەت پشتیشیان كردە بزووتنەوە نەتەوەییەكەی كورد، كە لەو دەمەدا هەندێ‌ گەشەی كردبوو ودەیویست راپەڕینێك بەرپا بكات لە كوردستاندا بە رابەرایەتیی شێخی نەهری. بەڵام بەڵێنەكانی ئەم دەستە كوودەتاچییە هەر زوو بە درۆ دەرچوو و وەك سەردەمی عبدالحمیدو بگرە خراپتریش كەوتنەوە گیانی ئەرمەن وساڵێكی نەبردو لە 1909 لە شاری ئەدەنەو دەوروبەری قەسابخانەیەكی سامناكیان بۆ ئەرمەنەكان سازداو هەزارانیان لێكوشتن. بەڵام هێشتا رێكخراوە ئەرمەنیەكان هەر هیوا بڕاو نەبوون ولەگەڵا توركە لاوەكاندا مانەوە تا ساڵی 1914 كە جەنگی یەكەمی جیهانی جاڕدراو حكومەتی توركە لاوەكان چووە پاڵا ئەڵمانیا لەو جەنگەداو ئەمجارە بە ئاشكراو بێپەردە كەوتنە وێزەی ئەرمەن بە پاساوی هاوكاری كردنیان بۆ سوپای رووسیاو بە تایبەتیش پاش ئەو شكستە گەورەیەی بەسەر سوپای عوسمانیدا هات لە زستانی 1914 لە شەڕی ساری قامیشدا لە رۆژهەڵاتی وانەوە بەرانبەر بە سوپای رووس، كەوا ئەرمەنەكان بە چەند فەوج ولیوایەك بەشدارییان تێدا كردبوو، بە تایبەتی ئەوانەی كە لە كۆمەڵكوژیەكانی ساڵانی پێشتردا دەربازبووبوون و هەڵاتبوون بۆ ئەرمینیای رۆژهەڵات وئەمانیش پاش داگیركردنی وان وقارس و ئەرزڕوم و خاكێكی بەرفراوان لە توركیای عوسمانی درێغییان نەكرد لە تۆَڵە كردنەوەو قەتڵوعامی كوردو تورك بە ژن ومنداڵیانەوە بە هەمان دەستووری كوشت وكوشتاری عوسمانیەكان بۆ ئەرمەن وئەمەش درزی قووڵی لە نێوان ئەرمەن وكورددا بە تایبەتی دروست كرد كە تاقە سوودمەند لێی حكومەتی عوسمانی ودواتریش سیاسەتی توركە لاوەكان بوو، كە سیاسەتی توركچێتییان كردبوو بە دروشمی سەرەكی حوكمڕانییان وتوركیایان دەویست كە جگە لە تورك هیچ میللەتێكی تری تێدا نەبێت وبگرە هێند پەڕگر بوون لە پان ــ توركیزم و تۆرانیەتدا كە دەیانخواست تەواوی میللەتە نەژاد توركەكانی بانی ئاسیا تا مەنگۆلیا بخەنە بندەستی خۆیان وئیمپراتۆرێتێكی گەورەی تورك نەژادی لێ‌ پێكبێنن. بۆیە وەك هەنگاوی یەكەم شێلگیرانە كەوتنە گیانی ئەرمەن وویستیان بە تەواوی بنەبڕیان بكەن و هەر لە سەرەتای ساڵی 1915وە فەرمانێكی حكومەتیان دەركرد بە گواستنەوەی ئەرمەنەكان بۆ بیابانەكانی سوریاو میزۆپۆتامیا بە بیانووی بەرەكانی جەنگ و هاوكارییان بۆ سوپای رووس وهاوپەیمانان لە جەنگداو وەك ئەنجامدەرانی هەر جینۆسایدێك كە دواتر دژ بە جوولەكەو تووتسی وكەمبۆدی و كوردو..تاد روویدا، كارەكەیان لەژێر پەردەی نكووڵی لێكردن و چاووڕاووتەڵەكەبازییەكی كەموێنەدا ئەنجامدا.
لەم سەردەمەدا هەر سێ‌ حوكمڕانی خوێنڕێژ تەڵعەت پاشاو ئەنوەر پاشاو جەمال پاشا كە تەواوی جڵەوی “ئیتیحادو تەرەقی” وحكومەت وسوپایان بە دەست بوو لەژێر پەردەی جەنگدا كەوتنە پلان داڕشتن بۆ لەناوبردنی ئەرمەنەكان. شەوی 24/4/1915 فەرمانیاندەركرد بە رەشبگیركردنی دووسەدو پەنجا كەسی ناوداری ئەرمەن لە ئەستەمووڵی پایتەختدا، كە هەموویان رۆشنبیرو نوسەرو بازرگان وئەندامی پەرلەمان و پیاوماقووڵی ئەرمەن بوون كە لە پایتەختدا خەڵكی دیاربوون وبێجگە لە ئەرمەن حكومەتیش گوێی لە قسەیان دەگرت. ئەمانە هەموو دەسبە سەركران و بە رەفتاری پڕ لە سووكایەتی بە شەمەندەفەر رەوانەی ئەنقەرە كران ولەوێ‌ هەموویان كوشتن و تەنها پانزە كەسیان بە رێكەوت لێ‌ دەرباز بوو. ئەم دەسپێكەش بۆ چاوشكاندنی ئەرمەنەكان بوو كە ئیتر لە پایتەخت خەڵكی دەم سپی و پیاوماقووڵیان نەمێنێ‌ خۆپیشاندان رێكبخەن وسكاڵا بگەیەننە حكومەت ئەم كارەی لە زۆربەی شارەكان ئەنجامدا بە هەمان مەبەست وپاشان كەوتە راگواستنیان لە هەر شوێنێك نیشتەجێ‌ بووبێتن، بەپێ‌و بە سواری وڵاخ ولە ژێر پاسەوانی جەندرمەدا، بەناو بەرەو حەلەب ودیرالزور وبیابانەكانی سوریاو ئەوانەی كە لە شارو ناوچەكانی دوور بوون بە شەمەندەفەری گواستنەوەی كەلوپەل وئاژەڵا تا سنوورەكان دەبران وزۆربەیان لە ڕێگا دادەگرتن وپاش ئەوەی كە ڕووتیان دەكردنەوە دەیانكوشتن. ئەمانە هێچ دەرفەتێكیان بە ئەرمەنەكان نەداماڵا وموڵكیان بفرۆشن بەڵكو بەناوی ئەوەوە كە دواجار دەیانگێڕنەوە شوێنی خۆیان هەرچیەكیان هەبوو لێیان زەوت دەكردن بەو حیسابەی كە بۆیان هەڵدەگرن و خانوو وزەویو دوكانەكانیان لەلایەن دەوڵەتەوە داگیر دەكرا یان هانی خەكی دەدا بۆ ئەو كارە. حكومەت دەزگایەكی تایبەتی دروست كردبوو بۆ ڕایی كردنی كاروباری گواستنەوەو لەڕاستیشدا كوشتن ولەناوبردنی ئەرمەن بوو، بەم دەزگایە دەوترا “تەشكیلات مەخسوسە” كە زۆربەی ئەندامەكانی تاوانبارانی بەندیخانەكان بوون وبەریاندابوون بۆ ئەوەی بە تایبەتی ئەرمەن بكوژن. لەگەلێ‌ شوێنیش قەسابەكانیان بەكرێ‌ دەگرت بۆ سەربڕینیان. ئەڵبەتە دەبێ‌ ئەوەش بگوترێ‌ زۆر لە چەركەس ولازو خەڵكانی تری موسڵمان كەوا لە جەنگەكانی رووس وتوركدا، لە دەست كۆمەڵكوژیی رووس وتۆڵەستێنە ئەرمەنەكان هەڵاتبوون وحكومەت لەو شوێنانە نیشتەجێی كردبوون كە بەزۆری ئەرمەننشین بوون لە رۆژهەڵاتی توركیاداو ئەمانە پێیاندەوترا “موهاجیر” و لە زێدی خۆیان تووشی ستەم وتاڵان وبڕۆ بووبوون، بۆیە لە دەرفەت دەگەڕان بۆ ئەوەی تۆڵەی خۆیان لە ئەرمەنی ئاین مەسیحی بكەنەوە چونكە خۆیان لە سەر موسڵمان بوونیان دەربەدەر بووبوون. بەم پێیە دەوڵەت فەرمانی راگواستن وقڕكردنی ئەرمەنی دەركرد ئەم موهاجیرانە لە هەموو كەس ولایەك لەبارتربوون بۆ كوشتن وتاڵانكردنیان.
ئەم شەپۆلە نوێیەی لەناوبردنی ئەرمەن لە سەرەتای ساڵی 1915وە دەستی پێكرد، لەژێر پەردەی جەنگی یەكەمی جیهانیدا كە تێیدا دەوڵەتی عوسمانی چووە پاڵا ئەڵمانیاو تا كۆتایی جەنگ و بگرە پاش ئەوەش هەر بەردەوام بوو.لەم كوشتارەدا تەواوی توندڕەویی ئاینی تێدا زیندووكرایەوە بە فەتواو فەرمانی گەلی لە پیاوانی ئاینی بە مەلاو شێخانی تەریقەتەوەو مەسەلەكە بە “جیهاد” لێكدەدرایەوە دژ بە كافرانی غەیرە موسڵمان ودام و دەزگای دەوڵەتیش، بێجگە لە هاندانی ئەو مەلا و شێخانە، رەشەخەڵكەشیجۆشدەدا بۆ تاڵان كردن وكوشتنی ئەو خەڵكە بێتاوانە، كە ئەگەر خەتاو لایەنگیرییەك بووبێت بۆ ئەو دەوڵەتانەی لەگەڵا عوسمانیدا لە شەڕدا بوون، ئەوە بەهۆی هاندان وكورتبینی حیزب و رێكخراوە شۆڕشگێڕە ئەرمەنیەكانەوە بوو، كە بەرانبەر بە گرووپەكەی “توركە لاوەكان”و ئەو ئەقڵییەتی توركچێتی وتاوانكردنەی هەیانبوو هێشتا كاتی نەهاتبوو با مەسەلەی ئەرمەنیش رەوا بووبێت.
لە سەرێكی تریشەوە سوارەی حەمیدی كوردو ئەقڵی خێڵەكیی ودواكەوتوویی كورد، یان بەشێك لە كورد هەلێكی وای ڕەخساند كە ببنە داردەستی عوسمانیو ئەرمەن بەو دەردە ببرێن كە بران وتێكڕا نزیكەی ملیۆن ونیوێك دوورخرانەوەو لەناوبران وزۆر بە نامرۆڤانە ژنیان ئەتك كراو منداڵیان سەربڕاو لە پیادەڕێی دوورودرێژدا زۆرێكیان بە نەخۆشی و لەبرسانا مردن وهەرچی دەرەو شێوی قووڵا هەیە پڕ بوو لە ئێسك وپرووسكیان، یان لە شارو نیشتەجێكانی سەر دەریای رەش پۆل پۆل بە كەشتی و بەلەم دەبران وهەڵدەدرانە نێو دەریا، یان لە چیاو هەڵەتە بەرزەكانەوە هەڵدەدرانە خوارەوەو پارچە پارچە دەبوون، یان لە گەوڕی ئاژەڵاو ئەشكەوت ودێرو كەنیسەكانیاندا ئاگردەدران و بە دووكەڵ دەیانخنكاندن یان دەیانسووتاندن.
هەر بۆ نموونە “لە شاری بەدلیس لە كۆی 18 هەزار ئەرمەنی تەنها 300 ــ 400 ژن ومنداڵا مایەوەو لە شاری ئەرزڕوم لە بیست وپێنج هەزار تەنها 200 كەس رزگاریان بوو، لە شاری مووش دیسان لە كۆی 25 هەزار ئەرمەن وهەزارانی تر كە لە دێهاتی دەوروبەریدا نیشتەجێ‌ بوون لە دوای قەسابخانەكە یەك كەسیان لە ژیاندا نەمان”.
هەروەها لە شاری وان كاتێ‌ كە ساڵی 1915دا سوپای ڕووس داگیری كرد نەیتوانی بچێتە ناو شارەوە لەبەر بۆگەنی تەرمی ئەو هەزاران ئەرمەنەی قەتڵوعامیان كردبوون.ئاماژەیەك بە ژمارەی ئەو ئەرمەنانەی تووشی ئەو كارەساتە هاتن پرۆفیسۆر نەرسیسیان، پاش لێكۆڵینەوەلە سەدان بەڵگەنامەی مێژوویی گرنگ، باس لەم ژمارانە دەكات: (كوشتاری سەردەمی سوڵتان عبدالحمید 300 هەزار، كوشتاری ئیتیحادییەكان یان توركە لاوەكان یەك ملیۆن ونیو، هەڵاتووان بۆ قەوقازو وڵاتە عەرەبەكان 800 هەزار)، بەڵام هەندێك سەرچاوەی كوژراوانی ئەرمەن بە 600 هەزار لە قەڵەم دەداو توركیاش ئیدیعای ئەوە دەكات كە ژمارەكە لە 300 هەزار زیاتر نیە.
لێرەدا نموونەی بەڵگەیەكی حاشا هەڵنەگر دێنینەوە كەوا تەڵعەت پاشا برووسكەیەك دەنێرێت بۆ كۆمیتەی راگواستنەكان لە حەڵەب، كە لە 16/9/1915دا نێرراوە: “پێشتر پەیوەندییان پێوەكراوە سەبارەت بەوەی كە حكومەت، بە فەرمانی جەمعیەت (كە مەبەست لێی كۆمیتەی توركە لاوەكانە)، بڕیاریداوە هەموو ئەو خەڵكەی، كە پێشتر ئاماژەی پێكراوە، لە ناو توركیادا لەناوببرێن. ئەوەشی كە لە دژی ئەم فەرمان وبڕیارە بوەستێتەوە لە پۆستەكەی دەردەكرێت. پێویستە ئەو خەڵكانە (واتە ئەرمەنەكان ــ نووسەر) لەناو ببرێن، ئەگەر لە رێگەی گرتنەبەری رێوشوێنێكی كارەساتاویشەوە بێت. پێویستە بە هیچ شێوەیەك گوێ‌ نەدرێت بە مەسەلەی تەمەن و رەگەزو ئازاری ویژدان”.
ئـــیــمــزا:
وەزیری ناوخۆ، تەڵعەت

• هـۆكـارە سـەرەكـیـیـەكـانـی جـیـنـۆسـایـدی ئـەرمـەن لـە تـوركـیـای عـوسـمـانـیـدا

1ــ حـكـومـەتـی عـوسـمـانـی وجـەنـگـەكـانـی وپـێـكـهـاتـەی دەوڵـەت:
ئیمپراتۆریاكانی مێژوولە سەر بنەمای فراوانخوازی وداگیركردنی خاكی گەلان و وڵاتانی تر بەند بوو. مەزهەبی سوننەی ئاینی ئیسلامی كرد بووە دروشمی حوكم وخۆی وا دەناساند كە درێژكراوەی حوكمی ئیسلامیی سەردەمی دەوڵەتانی ئەمەوی وعەباسییەو هەر بەناوی ئیسلامەوە قەڵەمڕەوی حوكمی رۆژهەڵاتی ئەوروپاو باشووری رووسیاو باكووری ئەفریقاو نیمچەدوورگەی عەرەب تا یەمەنی گرتبووەوەو لە ناوەرۆكیشدا ئایدیایەكی پان توركیزم ودرێژكراوەی میرنشین ودەوڵەتە نەژاد توركەكانی پێش خۆی بوو، بە تایبەتی دەوڵەتی سەلجووقی. سیستەمی سیاسی ــ ئابووریی دەوڵەتەكە فیوداڵی بوو، كە لە هەر ویلایەت ودەڤەرێكی ئەم ئیمپراتۆریەتە پان وبەرینە كۆمەڵێك سەرۆك خێڵا وخاوەن زەویی كشتوكاڵی باج وخەراجێكی زۆریان كۆكردەوە لە شوانكارەوجووتیاری زەویبەند لە دێهاتداو پیشەگەر ودوكاندار لە شارو شارۆچكەكاندا، بەجۆرێك كە بەردەوام خەڵكی هەژاری ئەم دەوڵەتە رەنجیان دەداو ئەوانیش زۆربەی بەری ئەم رەنجەیان دەبرد وبە هەماهەنگی لەگەڵا چینێكی باڵاو مامناوەندی خاوەن دەسەڵات لە كارمەندانی حكومەت، كە زۆربەی زۆریان گەندەڵاو بەرتیلخۆر بوون، باجەكانیان دابەش دەكردو ئەوی كە دەمایەوە دەگەیشتە سوڵتان وبابی عالی وبەشێكی زۆری لە سەر ڕابواردن وخۆشگوزەرانیی سوڵتان ودارو دەستەكەی سەرف دەكراو باقیاتی بۆ راییكردن وئیدارەدانی لەشكرو سوپایەكی قەبە بوو، كە سوڵتان بەكاریدەهێنا بۆ سەركوتكردنی هەر ناڕەزایی وبزووتنەوەیەكی نەیاری لەناوخۆدا لەلایەك وبەڕێوەبردنی جەنگ وشەڕو شۆڕی بەردەوام مێژووی ئەم دەوڵەتە جەنگی ماڵا وێرانكەر بووە بە تایبەتی لەگەڵا رووسیای قەیسەری ودەوڵەتی ئێرانی سەفەوی وقاجاریدا، كەوا لەگەڵا ئەمیاندا، واتە ئێران، بەرگێكی مەزهەبیی پۆشیبوو، كە عوسمانی سوننەو ئێران شیعەو ململانێیەكی سەخت باڵی كێشابوو بەسەر شەڕو داگیركاریی هەردوولادا بۆ خاك وقەڵەمڕەوی یەكتر. لە نێوانی شەڕو شۆڕی ئەم دوو زلهێزەی زەمانی خۆیدا كوردو خاكەكەی زیانمەندی یەكەم بوو، چ لە ڕووی دابەشكردنی خاك و وڵاتیەوەو چ لە ڕووی زوڵم وستەمی بێئامانەوە كە خەڵكەكە لە هەردوو بەرەی داگیركەرەوە بەریدەكەوتن.
لە سەرێكی تریشەوە مێژووی ئیمپراتۆریای عوسمانی بەردەوام جەنگ وناكۆكی بووە لەگەڵا رووسیای قەیسەریداو قەڵەمڕەوی عوسمانی رۆیشتووە تا پشت وڵاتانی قەوقازو لەم قۆڵەشەوە بەشێك لە كوردو ئەرمەن وچەركەس لازو چیچان ومیللەتانی تری قەوقاز بەردەوام بوون بە سووتەمەنی جەنگەكان وكاتێ‌ عوسمانی داگیری كردووە میللەت و كەمینە ئەتنیكییە ناموسڵمانەكانی چەشنی ئەرمەن وكوردی ئێزیدی بەر زەبرو زەنگی چەوساندنەوەو كوشتن كەوتن وهەر كاتێكیش رووسیا داگیری كردووە خەڵكە موسڵمانەكانی چەشنی چەركەس وچیچان وئەوانی تر بەر چەسانەوەو ڕاگواستن كەوتوون.
ئەرمەنیش كە جێی ئەم باسەمانە، وڵاتەكەیان واتە ئەرمینیا چەشنی كوردستان دابەش بووبوو بەسەر هەردوو دەوڵەتی عوسمانی وئێراندا، پاشان لە ئەنجامی شەڕوشۆڕی نێوان ئێران ورووسیاو شكستی ئێران لە جەنگدا بەشەكەی ئەرمینیای بندەستی ئێران بەر رووسیا كەوت. ئەرمەن، وەك پێشتر باسم كرد، مێژوویەكی زۆر كۆنیان لە ناوچەكەدا هەیەو سەردەمانێك قەڵەمڕەوی حوكمی دەوڵەتەكەیان، لە پێش زاین وسەرەتای پەیدابوونی مەسیحییەتدا، تەواوی وڵاتی ئەنەدۆڵاو كوردستانی باكووری گرتبووەوەو خاكی نێوان دەریای قەزوێن دەریای سپی ناوەڕاستی لە بندەستدا بووە، پاشان كەوتووەتە بندەستی دەوڵەتی میدیاو پاشانیش دەوڵەتی عەرەبیی ــ ئیسلامی تا دەگاتە دەوڵەتە تورك نەژادەكانی ئاق قۆینلۆو قەرەقۆینلۆو سەلجووقی ودواجاریش دەوڵەتی عوسمانی. مامەڵەی عوسمانییەكان لەگەڵا كەمینە ناموسڵمانەكانی قەڵەمڕەوی ئیمپراتۆرەكەیاندا مامەڵەی ئیسلامیی سیستەمی “ئەهلی زیممە” بوو، واتە ئەوانە دەبوو باج یان جزیەیەكی تایبەت بدەن، كە فرەجار پێیدەوترا باجی كوفر.
ئەرمەن، كە لە ساڵانی سێسەدی زاینییەوە دەوڵەتەكەیان ئاینی مەسیحییەتی بە رەسمی كردبووە ئاینی دەوڵەت، كۆنترین میللەتانی ئاین مەسیحیی ناوچەكە بوون وبەپێی ئەو سیاسەتی جیاكاریی ئاینییە بەر زوڵم وستەمێكی زۆری كاربەدەستانی عوسمانی دەكەوتن، هەرچەندە دانیشتوانی شارنشینیان بەزۆری پیشەگەری دەستڕەنگین و خاوەنداریی دامودەزگایی دارایی نێو دەوڵەتی عوسمانی بەزۆری بە دەستی ئەوانەوە بوو وئەمەش بووبووە مایەی ئەوەی كە خەڵكە رەشوڕووتەكەی رەعییەتی دەوڵەت هەست بە جۆرە دژایەتییەك بكەن بەرانبەریان. بەڵام لە سەرێكی ترەوە جووتیارە گوندنشینەكانی ئەرمەن گیرۆدەی سیستەمە سیاسی ــ ئابوورییە فیوداڵەكەی دەوڵەت ببن، وەك سەرجەمی جووتیارو زەحمەتێكیش گیرخواردوو بە دەست ئاغاو دەرەبەگ وكاربەدەستە گەندەڵاو بەرتیلخۆرەكانی دەوڵەتەوە، بێجگە لەمە گرفتاری سیستەمی ئەهلی زیممەو جیاكاریی ئاینی دەبوونەوە.
لە ئەنجامی ستەمی دەوڵەت وكاریگەریی مژدەدەرە ئەوروپی وئەمریكییەكان لەناو كۆمەڵگەی ئەرمەنیدا، كە خۆی لە چالاكی فریاگوزاری وئاینی وكردنەوەی قوتابخانەی تایبەت بۆ ئەرمەنەكان ودەسگرۆیی كردنیان بۆ تەواوكردنی خوێندن لە زانكۆكانی ناوخۆو دەرەوەی دەوڵەتی عوسمانیدا، كە بوو بەهۆی پەیدابوون ودەركەوتنی توێژێكی بەرچاو خوێندەواری ئەرمەن وخاوەن بڕوانامەو پاشانیش بەو حوكمە بەدەستهێنانی وەزیفەی حكومەت و لە سەرێكی تریشەوە دەستێوەردانی دەوڵەتە زلهێزەكانی ئەو سەردەمە لە كاروباری جۆراوجۆری دەوڵەتی عوسمانیدا، لە سەدەی هەژدەو نۆزدەدا بەو ئاڕاستەیەی مافی سەربەخۆیی بەدەستبێنن ودەوڵەتی ئەرمەنستانی گەورە لە ڕۆژهەڵاتی ئەنەدۆڵاو باكووری كوردستاندا دروست بكەن وشكۆی مێژووی دێرینیان بگێڕنەوەو داواكاریشیان زیاتر لەو شەش ویلایەتەی ڕۆژهەڵاتی ئەنەدۆڵا بوو، دیاربەكر، وان، سیواس، بەدلیس، ئەرزڕوم، خەرپووت، كە لەپاڵا دانیشتووە ئەرمەنەكەیدا بەڵام زۆربەی دانیشتوانی كوردبوون، بەتایبەتی لە دێهاتدا، كە زۆربەیان جووتیارو شوانكارەی كۆچەربوون.
دەوڵەتی عوسمانی لە ساڵی 1839 جاڕی سیاسەتی ڕیفۆرمخوازی دا، كە پێیدەوترا تەنزیمات وبە پێی ئەو سیاسەتە، كە لە ئەنجامی فشارو دەستێوەردانی وڵاتانی ئەوروپاوەو بە تایبەتی دەوڵەتە زلهێزەكانی بەریتانیاو فەرەنساو ئەڵمانیاو ئیتاڵیاوە هاتە ئاراوەو ئەمەش مەسەلەی ئەرمەن وداواكارییەكانی زیاتر بردەپێشەوە، هەرچەندە ئەم سیاسەتە بە كەمی جێبەجێكراو لە سەردەمی سوڵتان عبدالحمیددا بە تەواوی پشتی تێكرا.
بزووتەنەوەی ڕزگاریخوازی ئەرمەن زیاتر بەوە شێلگیربوون لە سەرەتای سەدەی نۆزدەوە تا ناوەڕاستی زۆربەی وڵاتانی بەڵكان، بە تایبەتی بوڵگاریاو یۆنان لەژێر دەستی دەوڵەتی عوسمانی رزگاریان بوو، بە پاڵپشتی وكاریگەریی دەوڵەتانی ئەوروپاو بە تایبەتی رووسیا، كە تەنها لە سەدەی نۆزدەدا چوار جەنگی گەورە لە نێوان ئەم ودەوڵەتی عوسمانیدا بەرپابوو. لە جەنگی 1826 ــ 1829 سوپای عوسمانی شكستی هێنا لە بەرانبەر رووسیاداو گەلێ‌ ناوچەی ئەرمەننشینی لە دەستداو كەوتە سەر رووسیا. لە جەنگی 1876ـ 1878یشدا رووسیا زۆربەی ویلایەتەكانی ڕۆژهەڵاتی عوسمانی داگیركرد، لەوانەی كە ئەرمەن وكورد تێیاندا نیشتەجێ‌بوون ولە ئەستەمووڵی پایتەختی دەوڵەتی عوسمانینزیكبووەوە. رووسیا لە پەیماننامەی سان ستێڤانۆی 1878 مەرجی خۆی بە سەر دەوڵەتی عوسمانیدا سەپاند كە بە چاودێریی رووسیاو دەوڵەتانی تر دەبێت حكومەتی عوسمانی ڕیفۆرمەكان جێبەجێ بكات ومافی سەربەخۆیی ئەرمەنیش لە شەش ویلایەتەكەدا، كە لە دیدی ئەرمەن ورۆژئاواوە بە ئەرمینیای رۆژئاوا ناودەبرا جێبەجێبكات، بێ‌ هیچ حیساب كردنێك بۆ مافی كورد كە لەو ویلایەتانەدا زۆرینە بوون. پاشان دەوڵەتە زلهێزەكانی تربەم هەژموونەی رووسیا بەسەر دەوڵەتی عوسمانیدا ڕازی نەبوون ولە هەمان ساڵدا، واتە 1878 رێككەوتننامەی بەرلین هاتە ئاراوە بە بەشداری دەوڵەتە زلهێزەكانی ئەوروپاو هەندێك دەستی رووسیا كورتكرایەوەو بەریتانیا بوو بە وەسیی جێبەجێكردنی ڕیفۆرم وچاكسازی سەبارەت بە ئەرمەنەكان. لێرەوە مەسەلەی ئەرمەن زیاتر چووە پێشەوەو لە جوغزی كاروباری ناوخۆی حكومەتی عوسمانی چووە دەرەوەو رەهەندێكی نێودەوڵەتیی زیاتری وەرگرت. ئەمانیش تا دەهات زیاتر پشتیان بە گفت وبەڵێنی ئەو دەوڵەتانە دەبەست وبە حوكمی ئەوەی ئەوان دەوڵەتی مەسیحیی ئاین وئەمانیش كۆنترین میللەتی مەسیحین لە رۆژهەڵاتداو تاڕادەیەكی زۆریش پەتریاركییەتی ئەرمەن لە ئەستەمووڵا و رابەرە ئاینیەكانی تری ئەرمەن رۆڵێكی باشیان بینی لەم رووەوە.
لە دوای ڕێككەوتننامەی بەرلین ولەمیانەی هەوڵا وكۆششی ئەرمەكاندا بۆ دروستكردنی دەوڵەتێكی سەربەخۆی ئەرمەن لە ئەرمینیای بندەستی رووسیاوە، زەمینەیەك ڕەخسا بۆ ئەرمەنەكان كەوا بەهەر نرخێك بووە حكومەتی سوڵتان عبدالحمید ناچار بكەن سیاسەتی “تەنزیمات” جێبەجێ‌ بكات ولە دەرەوەی دەوڵەتی عوسمانی لۆبییەكی بەرچاوی فشاریان دروستكردو لە ناوخۆشدا كاریگەرییەكی تەواویان لە سەر سەفارەتەكانی وڵاتانی ئەوروپاو لەم قۆناغەشدا ئەمەریكا هەبوو لە پایتەختی حكومەتی عوسمانیداو هەروەها زۆربەی كونسوڵی ئەو وڵاتانەش كە لە تەواوی شارە گەورەكانی توركیای عوسمانیدا رۆڵێكی بەرچاویان دەگێڕا لە دەستێوەردانی كاروباری ناوخۆی دەوڵەتی عوسمانیداو لەم دەمەدا حكومەتی سوڵتان عبدالحمید كە زیاتر ناوی بە “پیاوە نەخۆشەكە” ڕۆیشتبوو، گەلێ‌ جار ملكەچی فەرمان و دەستێوەردانی ئەم دەوڵەتان دەبوو، بەڵام لە مەسەلەی ئەرمەندا بەردەوام خۆی دەدزییەوەو سیاسەتێكی فریودانی پەیڕەوی دەكرد.
شایانی وتنە لە هەموو جەنگەكانی رووسیا ــ عوسمانی سەدەی نۆزدەدا بەردەوام ئەرمەنەكان پشتگیریی رووسیایان دەكردو میلیشاكانیان پێش سوپای رووس دەكەوتن دژ بە سوپای عوسمانی. ئەم بارە وای لە حكومەتی سوڵتان كرد بە چاوی بێگانە پەرست ودوژمنەوە بڕوانێتە ئەرمەن وبەردەوام لەهەل ودەرفەت بگەڕێت بۆدۆزینەوەی چارەسەرێك كەوایان لێبكات شكست بێنن،ئەنجام لەجیاتی ئەوەی بەردەوام بێت لەسیاسەتی چاكسازیی”تەنزیمات”داو مافی میللەت وكەمینە ئاینی وئەتنێكانی ناو ئیمپراتۆرێتی عوسمانی دابین بكات، بەپێچەوانەوە رەفتاریان كردو تادەهات ستەم و سەركوتكردنی دامودەزگای داپڵۆسێنەری عوسمانی لە سەر ئەو میللەتانە زیادی دەكرد وئەنجام چارەسەرەكە بە لەناوبردنی ئەرمەن شكایەوەو بەو پاساوەی بوون بە پێش قەرەوڵی لەشكری رووس وخۆپیشاندان دەكەن وئاژاوەدەگێڕن و دەبێ خاكی دەوڵەتی عوسمانییان “لێپاكبكرێتەوە “،پاش ئەوەی لە سەروەختێكی مێژووی عوسمانیدا كۆڵەكەی ئابووریی بنیاتنان و وەگەڕخستنی چەرخی پێشخستنی ئەم دەوڵەتەبوون وبە “میللەتی سادیقە” ناویان دەركردبوو.
لەم سۆنگەیەوە حكومەتی سوڵتان عبدالحمید، سیاسەتێكی نەگریسی لەئاست میللەتانی ژێردەستی دەكرد و بەگژیەكتریدا دەدان و وای لەقەڵەم دەدا كەوا ئەرمەن بەدەستی كوردەكان لەناودەبرێن وهەرواش لەدەوڵەتە زلهێزەكانی ئەو دەمەی دەگەیاند ولەهەمان كاتیشدا “سوارەی حەمیدیی” لەعەشایەری كورد پێكدەهێنا بۆلێدانی ئەرمەن وهانی جەردەو پیاوكوژی دەدا لەدژیان ولە سەرێكی تریشەوە ئەرمەنی دەكرد بەگژ كورددا وهانی دەدان پترپەل ڕابكێشن بەو ئاراستەیەی دەوڵەتەكەیان خاكی كوردان هەموو بگرێتەوە وبە دیوێكی تریشدا لەژێر پەردەی”جیهادی پیرۆز” ولەناوبردنی كافران بیری توندڕەویی ئاینی ئیسلامی جۆش دەداو مەلای كوردی هەڵدەخەڵەتاندو دەمی چەوردەكردن.بۆهاندانی كوشتاری ئەرمەن وتاڵان كردنی ماڵ وسامانیان وداگیركردنی موڵك وزەوی وزاریان لەلایەن سەرۆك خێڵ وئاغاكانەوە.

2 ــ رۆڵــی حـیـزب و رێـكـخـراوەكـانـی بـزووتـنـەوەی رزگـاریـخـوازی ئـەرمـەن:
وەكپێشتر ئاماژەمان پێدا، بە حوكمی گەلێ‌ هۆكاری ناوخۆیی ونێودەوڵەتی بزووتنەوەی نەتەوایەتیی ئەرمەن پێش كورد پەیدابوو وگەشەی كرد، هەرچەندە هەردوو میللەت لەژێر دەستی دەوڵەتی عوسمانیدا بوون وگرفتاری دەستی یەك سیستەمی سیاسی ئابووریی بوون وهەردوولاش لە ناوچەی جوگرافیی دراوسێ‌و لە هەمان كاتدا تێكەڵا بەیەكیش دەژیان وخاكی هەردوولا لە نێوان عوسمانی وئێرانیدا دابەش كرابوو وپاشتریش خاكی ئەرمینیای بندەستی ئێران لە دوای جەنگی ئێران ورووسیا لە ساڵی 1828دا بەر رووسیا كەوت، بەڵام هۆشیاریی نەتەوایەتیی لەنێو ئەرمەندا زیاتر گەشەی كرد، لەبەرئەوەی یەكەم بەشەكەی ئەرمەن لە رووسیادا، وەك د.كەمال مەزهەر دەڵێ‌ زووتر تێكەڵی گەشەكردنی ئابووری وكۆمەڵایەتی سیستەمی سەرمایەداری بووولە دیوی عوسمانیشەوە ئەرمەنەكان زیاتر هەلیان بۆ ڕەخسا توێژی خوێندەوارو رۆشنبیریان تێدا دەربكەوێت بە حوكمی كاریگەریی دەوڵەتە ئەوروپاییەكان كە لە ناوەڕاست وكۆتایی سەدەی هەژدەوە دەستیان كێشایە نێو كاروباری سیاسی وئابووری دەوڵەتی عوسمانی بۆ بەرژەوەندییەكانی خۆیان ولەمەدا ئەرمەن سوودمەند بوو وەك میللەتێكی كریستیانی هەوا خوای رووسیاو وڵاتانی ئەوروپاو دووەم چالاكیی بەرفراوانی مژدەدەرە مەسیحییەكان لەنێو ئەرمەنەكانی شارنشین ودێهات نشینی دەوڵەتی عوسمانیداو بە تایبەتی لە بەشی ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵدا كە بە ئەرمینیای رۆژئاوا ناویان دەبرد، بە توانایەكی ئابووریو رۆشنبیری و ئاینیی گەورەوە، كە لە دوادوایی سەدەی نۆزدەدا 675 قوتابخانەی تایبەت بە ئەرمەن هەبووەو لە هەمان كاتیشدا دامەزراوەی ئاینی ئەرمەن و بە تایبەتی پەتریاركیەتی ئەرمەن لە پایتەختی عوسمانیدا هێزێكی مادی ومەعنەویی گەورەی هەبووەو تەنانەت سوڵتان و دامودەزگای دەوڵەتیش حیسابی زۆریان بۆ كردووەو دەستەبژێری سیاسیـ ئابورییـ ئاینیـ كۆمەڵایەتیـ رۆشنبیریی ئەرمەنەكان لە ئەستەمووڵا پایتەختی عوسمانیدا پێگەو كاریگەرییەكی بەرچاویان هەبووەو بەنكەكان ودامەزراوە داراییەكان زۆربەیان بە دەست ئەرمەنەوە بوون وبە حوكمی خوێندەواری زۆریان وخاوەن بڕوانامەیان زۆرێك لە وەزیفەكانی دەوڵەتیان بە دەستەوە بووە، بە ڕادەیەك كە وتراوەو باوبووە لە كۆمەڵگەی ئەو دەمی عوسمانیدا كەوا قەڵەم بۆ ئەرمەن وشمشێر بۆ ئەلبانیەكان.
ساڵی 1885 تاقمێك دەستەبژێری خوێندەواری ئەرمەن حیزبێكی نەتەوەییان دروستكرد لە شاری وان، بە ناوی “ئەرمەنەكان”، بەڵام ئەم حیزبە زۆر كاریگەریی نەبوو لەناو ئەرمەنەكاندا. ساڵی 1887 كۆمەڵێك لاوی رۆشنبیری ئەرمەن لە جنێڤ حیزبێكی سۆشیالـ دیموكرات ناوەرۆك نەتەوەیبان دامەزراند بەناوی “هونچاك” كە دروشمی خەباتی چەكداریی ئەرمەنی هەڵكردو ئیدیعای ماركسیەتی دەكردو لە پایتەخت و شارەكانی تردا رابەرایەتی و رێكخەری خۆپیشاندانی ئەرمەنەكان بوو بۆ جێبەجێ‌ كردنی بەرنامەی چاكسازیی “تەنزیماتی” دەوڵەتی عوسمانی، كە لە ساڵی 1839دا جاڕی لێدراو بە پێی ئەو بەرنامەیە حوكمی ئۆتۆنۆمیی دەدرا بە ئەرمەن لە ئەرمینیای رۆژئاوادا. ئەم حیزبە رۆژنامەیەكی دەردەكرد بەناوی “هونچاك”ەوە بە واتای زەنگ و كاریگەریی لە نێو ئەرمەندا تا نزیكەی كۆتایی سەدەی خایاندو پاشان بەهۆی ئینشیقاقی ناوخۆیانەوە زۆر لاواز بوو وكاریگەرییەكی ئەوتۆی نەما. بەهێزترین حیزبی نەتەوەیی ئەرمەن ساڵی 1890 دیسان لە جنێڤ دروستبوو بە ناوی “داشناك سوتیۆن”، كە بە كورتییەكەی بە داشناك یان تاشناك ناوی دەركرد و رۆژنامەیەكی دەركرد بە ناوی “تروشاك” واتە ئاڵاو ئەمیش بەرنامەی خەباتی چەكداریی ئەرمەنی جاڕداو حیزبێكی نەتەوە پەرستی توندڕەو بوو وڕابەرایەتیی بزووتنەوەیی نەتەوایەتیی و رزگاریخوازی ئەرمەنی لە ئەستۆ گرت هەر لە خۆپیشاندانی شارەكان و رابەرایەتیی راپەڕینی چەكداری كە بە “فیدایی” ناویان دەركردبوو. ئەڵبەتە راپەڕین و جموجووڵی ئەرمەنەكان لە ساڵی 1894 ــ 1896 لە ناوچەكانی زیتوون وساسۆن وشاری ئەستەمووڵاو شوێنەكانی تریش لە سەردەمی سوڵتان عبدالحمیدی دووەمدا بە رابەرایەتیی سەرەكیی ئەم حیزبە بوو وبە هەماهەنگی لەگەڵا حیزبی هونچاكدا، كە قەتڵوعامی ئەرمەنەكانی لێكەوتەوە.
گومانی تێدا نیە كە بە دەستهێنانی مافی زەوت كراوی ئەرمەن وتەواوی گەلان وكەمینە نەتەوەیی و ئاینی مەزهەبیەكانی ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانی مافێكی تەواو ڕەوا بوو ولە سەرەتاكانی سەدەی نۆزدەوە زۆرینەی گەلە مەسیحیەكانی بندەستی عوسمانی لە ناوچەكانی بەڵكانی ئەوروپای رۆژهەڵاتدا شۆڕش و راپەڕینییان بەرپا كرد و یەك لە دوای یەك رزگاریان بوو. دەوڵەتی عوسمانی بە بەراورد لەگەڵا رووسیاو وڵاتانی ئەوروپای دراوسێی زۆر دواكەوتوو بوو وهێشتا بە لۆجیكی فیودالیزمی دواكەوتووی سەدەكانی ناوەڕاست كاروباری دەوڵەتی بەڕێوە دەبرد ورەعییەتەكەی لە خراپترین باری گوزەراندا دەژیاو لەژێر باری گرانی باجی جۆراوجۆردا دەیناڵاند ومەسەلەكە سەبارەت بە میللەتانی غەیرە تورك زۆر خراپتر بوو و بە تەواوی گرفتار بووبوون بەدەست كاربەدەستانی گەندەڵی ودواكەوتووە. لەبەرئەوە كوردو ئەرمەن ویۆنانی وچەركەس و تاد.. لە هەوڵدا بوون بۆ دەرباز بوون لە ژێردەستەیی وستەم، بەڵام دەوڵەتی عوسمانی لە جیاتی ئەوەی خۆی نوێ‌ بكاتەوە لە ئیدارەدان وسیستەمی حكومەتدا كەچی تا دەهات زەبرو زەنگی زیادی دەكرد. بۆ نموونە لە سەرەتای سەدەی نۆزدەوە كەوتە شەڕكردن لەگەڵا میرنشینە كوردەكاندا، كە چەندین سەدە بوو نیمچە سەربەخۆییەكیان هەبوو بەڵام دەوڵەت لێنەگەڕاو لەجیاتی كاراكردنی بەرنامەی چاكسازیی “تەنزیمات”ی ساڵی 1839 هەموو ئەم میرنشینانەی لەناوبردو ئاستی زوڵم وستەمی گەیاندبووە دۆخێك لە توانایدا دەربێت.
ئەڵبەتە مامەڵەكردنی لەگەڵا ئەرمەن وگەلانی تری غەیرە تورك و غەیرە موسڵمان خراپتر بوو. لەو سەردەمەشدا كەوا كاریگەریی ناسیۆنالیستی وهەندێ‌ لایەنی ئیجابی سەرمایەداریی ئەوروپا سەبارەت بە دیموكراسی ومافی مرۆڤ بەرە بەرە دەگەیشتە لای گەلانی غەیرە تورك وغەیرە موسڵمانی ناو ئەم دەوڵەتە دواكەوتووەو خۆیان ئامادە دەكرد كەوا بەشێك لە مافی زەوتكراو یان بۆ بگەڕێتەوەو لەم پێناوەدا ناڕەزاییەكان دەردەبڕی و راپەرینیان سازدەكرد بەڵام لە ئاست دەسەڵاتی ملهوڕی عوسمانیدا بێجگە لە كوشتوبڕو دەربەدەری وماڵوێرانی هیچ مافێكی تر بە دەست نەدەهات. لەم بارودۆخە ناهەموارو پڕ لە ستەمەی دەوڵەتی عوسمانیداو بە تایبەتی لە سەردەمی سوڵتان عبدالحمیدی دووەمدا، كە بە سوڵتانی سوور یان سوڵتانی خوێنڕێژ ناوی دەركردبوو، حیزب و رێكخراوە سیاسیەكانی گەلی ئەرمەن ئاستی تێكۆشانی خۆیان هەڵكشاند بۆ ڕاپەڕین وبزووتنەوەی چەكداری بە ئامانجی ئەوەی لەم رێگەیەوە مافی خوراوی گەلی ئەرمەن بە دەستبێنن بەشێوەیەكی بەرچاو حیزبی داشناك رۆڵی پەڕگرانەی دەبینی ولەجیاتی كاربەدەستانی عوسمانی زیاتر كورد، یان فیوداڵی كورد یان بە هۆكاری ستەمكردن لە ئەرمەن دەزانی بە حوكمی وەرگرتنی باج وسەرانەی زۆر لە جووتیارە ئەرمەنەكان، ئەگەرچی ئەمە سیاسەتی حوكم بوو لە دەوڵەتی عوسمانیداو لەئەنجامی لایەنگری ئەرمەن بۆ رووسیالە جەنگەكانی عوسمانی ورووسیاداو دەستێوەردانی وڵاتانی ئەوروپا بۆ كاروباری عوسمانی وپشتگیریی بەهێزیان بۆ ئەرمەنەكان لە ڕێگەی سەفیرو كونسوڵاو مژدەدەرە مەسیحییەكان ودامودەزگاكانی تریانەوە، كە بوو بووە هۆی ئەوەی سوڵتان عبدالحمید وكاربەدەستانی باڵای عوسمانی ڕقیان لێهەڵگرن وبەدوای هەل ودەرفەتی لەباردا بگەڕێن بۆ لە ناوبردنیان، لە جیاتی ئەوەی چارەسەری كێشەكە بكەن بەلابردن یان كەمكردنەوەی زوڵم وستەم لە سەریان.
لەلایەن ئەرمەنەكانیشیانەوە باڵی توندڕەوی بزووتنەوە نەتەوەییەكەیان كورتبینی لە دیدو بەرنامەیدا هەبوو كە لە ئاست حوكمێكی ملهوڕی وەك عوسمانیداو بێئەوەی دەرفەتی بابەتی گونجاو بێت خەڵكە ستەمدیدەكەی خۆی بە گورگان خواردوو داوكردنیە خۆراكی ڕق وتۆڵەی ئەم سوڵتانە خوێنمژەو دامودەزگا ستەمكارەكەی وئەم مەسەلەیە درێژەی كێشا تا سەردەمی حوكمی توركە لاوەكان “ئیتیحادو تەرەقی” كە لە ژێر پەردەی جەنگی جیهادی یەكەمدا 1914ـ 1918 بە بەرنامەیەكی چڕی راگواستن وكوشتن قڕیان خستە زیاد لە ملیۆنێك خەڵكی ئەرمەن وپاشتریش لە سەردەمی حوكمی كەمالییەكاندا درێژەی پێدرا تا ساڵی 1923.
ئێمە نامانەوێ‌ ئەم تاوانە كەموێنەیەی كوشتن وسووتاندن وخنكاندن وبرسی وتینووكردن وتاڵان كردن و راگواستنی خەڵكی سڤیلی ئەرمەن بخەینە ئەستۆی لایەنی قوربانی، كە زۆربەی زۆری ئەوانەی فەوتان بێگوناه بوون، بەڵام نەخوێندنەوەی واقیعی ئەو سەردەمە لەلایەن باڵە نەتەوەپەرستە توندڕەوەكەی ئەرمەنەوە، بە تایبەتی داشناكییەكان بیانووی دا بە دەست عوسمانی وپاشتریش توركە لاوەكانەوە كە ئەو قەسابخانە بێئامانەیان بۆ سازبكەن.
هەڵەیەكی كوشندەی تری ئەم باڵە توندڕەوە ئەوە بوو كەوا كوردی ودراوسێ‌ و خاوەنی راستەقینەی بەشی زۆری خاكی وڵاتەكەی نەدەخوێندەوە، كە ئەوانیش وەك زۆرینەی دانیشتوانی هەر شەش ویلایەتەكەی دیاربەكرو وان و بەدلیس وخەرپووت وئەرزڕوم وسیواس ومافی ژیان وسەربەخۆییان هەیەو سوور بوو لە سەر ئەوەی كە ئێرە ئەرمینیای رۆژئاوایەو دەبێ‌ دەوڵەتێكی ئەرمەنی سەربەخۆی تێدا دروست بكرێت ولەگەڵا ئەرمینیای رۆژهەڵاتی بندەستی رووسیادا یەكبگرێت، بەو پێیە رۆژگارێك لەپێش زاییندا لەم شوێنەدا مەملەكەتێكی ئەرمەنی هەبوو و قەڵەمڕەوی حوكمی لە رۆژئاواوە تا سەر رووباری فورات و حەڵەب رۆیشتووەو لە رۆژهەڵاتیشەوە تا سەر دەریای قەزوێن (خەزەر) درێژبووەتەوە.
سیاسەتی حیزبە ئەرمەنیەكان ئەوە بوو كە بە هیچ شێوەیەك رازی نەدەبوون كورد ببێتە شەریكە بەشیان لەو دەوڵەتە ئەرمەنیەدا كە بەنیازبوون لە “ئەرمینیای رۆژئاوادا” دروستی بكەن،ئەگەرچی زۆرینەی دانیشتوانیشی كورد بوون وئەو خاكەش لەلایەن كوردو دەوڵەتی عوسمانییەوە هەر بە كوردستان دەناسراو بزووتنەوەی رزگاریخوازی كورد و رابەرانی لەو دەمەدا كە هەوڵیان بۆ كوردستانێكی سەربەخۆ دەدا قایل بوون بەوەی بەشی باكووری وڵاتەكەیان، بۆ نموونە فارس و ئەرزەروم بدرێتە ئەرمەنستان وببنە دوو دەوڵەتی دراوسێ‌ ودۆست لە ئایندەدا بەڵام ئەوان هەمیشە كاریان بۆ ئەوە دەكرد دەوڵەتی ئەرمەنستانی گەورەی لە سەر دروست بكەن ولە جیاتی ئەوەی پێكەوە لەگەڵا كورد بژین پێیان باشبوو كوردی لێدەرپەڕێنن یان لەناویان ببەن.
ئەوان لە دوای پەیماننامەی بەرلینەوە ساڵی 1878 وپاش ئەوەی دەوڵەتە گەورەكان بوون بە پشتیوانیان ولۆبییەكی گەورەیان لە رووسیاو ئەوروپاو ئەمەریكادا دروست كردبوو بە چاوكردن لەوەی لە بەڵكاندا روویدەداو پاشان لە ئەنجامی جەنگی بەردەوام وگەرم بوونی شەڕو شۆڕ تێیداو دەستێوەردانی وڵاتانی ئەوروپا زۆربەی ناوچەكانی بەڵكان رزگاری بوو، ئەمانیش دەیانویست سیاسەتی پەلاماردان وگەرمكردنی شەڕ لە شەش ویلایەتەكەی عوسمانیدا پەیڕەوی بكەن پاش جاڕدانی خەباتی چەكداریو بەمەش كورد كەوتە سڵكردنەوە لێیان وترسی ئەوەیان لێنیشت سەرتاپا خاكیان، واتە كوردستان بخرێتە سەر دەوڵەتی ئەرمەنستان وجێگەی كوردی تێدا نەبێتەوە، بە تایبەتی لەم سەردەمەدا پروپاگەندەی ئەرمەن لە ناوخۆو ئەوروپادا وای لە قەڵەم دەدا، كە كورد دەیانكوژێت وستەمیان لێدەكات وتا دەهات ناكۆكیی نێوانیان قووڵتر دەبووەوە.
ئەڵبەتە سیاسەتی دەوڵەتی عوسمانیش وبە تایبەتی لە سەردەمی سوڵتان عبدالحمیددا ئەم لایەنەی زیاتر پەرەپێداو لە كاتێكدا كە سیاسەتی دەوڵەت ئەوەبوو كەوا ئەرمەن قڕبكات وبە هەموو شێوەیەك كاری بۆ دەكرد، بەڵام هەموو تاوانەكانی دەدایە پاڵا كوردو پتر ناكۆكیی دەخستە نێوانیان. ئەرمەنەكان كەوایان دانابوو لە پاش پەیماننامەی بەرلین حكومەتی عوسمانی زوو بەرنامەی چاكسازی جێبەجێ بكات وزەمینە ساز بكات بۆ ئەرمەنستانی سەربەخۆو دەوڵەتە گەورەكانیش لەبەر تەماحی خۆیان لە دەوڵەتی عوسمانیدا، كە وردە وردە بەرەو داڕووخان دەچوو، زیاتر پێیان لە سەرئەم مەسەلەیە دادەگرت ولە سەرێكی تریشەوە پاڵپشتی ڕەفتاری نێردە مسیۆنێرەكان وسەفارەت و كونسوڵیەتەكانی رۆژئاواو دەستێوەردانیان لە هەموو كاروبارێكی ئەم دەوڵەتەداو دەست لە پشتدانی بەردەوامیان بۆ ئەرمەنەكان هێندەی تر شێلگیری كردبوون كە دامەزراندنی دەوڵەتەكەیان و رزگاربوونیان لە ستەمی عوسمانی و دامودەزگا رزیوەكانی زۆر نزیك بووەتەوەو پاش ئەوەی نائومێد بوون لە جێبەجێ‌ كردنی بەرنامەی چاكسازی لەلایەن سوڵتانەوە ویستیان هەر شەش ویلایەتەكە بكەنە گۆمی خوێن وشەڕی پارتیزانییان لێبڕاوانە دەست پێكردو بەهۆی كورتبینی نەتەوە پەرستەكانیانەوە زیاتر كوردیان كردە ئامانج، چ لە پەلاماردانی چەكدارانەو چ لە پرۆپاگەندەی بەدناوكردنیدا لەلای مسیۆنێرو وڵاتانی ئەوروپا بۆ ئەوەی وەك چۆن لە بەڵكاندا ڕوویدا، رووسیاو وڵاتانی ئەوروپا ناچار بكەن لەڕووی سەربازییەوە دەستوەربداتە وڵاتەكەو لە ئەنجامی گەرمبوونی شەڕو داگیركاریدا ئەمان “ئەرمینیای رۆژئاوا” ببچڕن ودەوڵەتی ئەرمەنستانی گەورەی تێدا دامەزرێنن. ئەڵبەتە لەم بەینەدا گەلی كورد بە گشتی وسەرۆك خێڵی شوانكارەو كۆچەری كوردو دەرەبەگی كورد كە باج ومڵكانەیان لە جووتیاری كوردو ئەرمەن وەردەگرت و سەرداری بێ‌ ركابەری وڵات بوون زەرەمەندی یەكەم دەبوون لەلایەك وبزووتنەوەی نەتەوەیی كوردیش، كە خەباتی خۆی جۆش دابوو بۆ سەربەخۆیی كوردستان گەورەترین شكستی دەهێنا،ئەم دۆخە مەترسی ناكۆكییەكی تەواوی دروست كردبوو لای هەردوولاو سیاسەتی دەوڵەتیش قووڵكردنەوەو تیژكردنی ئەم ناكۆكییە بوو.
لە كوودەتای ساڵی 1908ی توركە لاوەكانی “ئیتیحادو تەرەقی”دا بزووتنەوە نەتەوەییەكەی ئەرمەن بوو بە هاوپەیمانی تورك وبە تەواوی پشتی كردە كوردو هەر هەوڵێك بۆ نزیكبوونەوەو هاوكاری لەگەڵا بزووتنەوەی نەتەوەیی كورددا كە لە چەند لایەن و رابەرێكی كوردەوە هەوڵی بۆ دەدراو لە ئەنجامی رەفتاری نەتەوەپەرستیی داخراوی ئەرمەنەكان و بەتایبەتی سەرانی حیزبی داشناكی باڵا دەست لە بزووتنەوەی رزگاریخوازی ئەرمەندا بە ئاكام نەدەگەیشت.
شیاوی وتنە لەم ڕووەوە گەلێ‌ لە ڕابەرانی كورد هەوڵیاندا وەك شێخ عوبەیدوڵای نەهری ومەلا سەلیمی بەتلیسی وحوسێن بەدرخان وعەبدولڕەحمان بەدرخان بەڵام بێ‌ ئەنجام بوو، تەنانەت ئەمی دواییان لە رۆژنامەی “كوردستاندا” لە ساڵانی 1900ـ 1902 زۆر نووسین وبانگەوازی دۆستایەتیی نێوان كوردوئەرمەنی بڵاوكردەوەو بەهەمان شێوەش لە رۆژنامەی (تروشاك ـ ئاڵا)ی حیزبی داشناكدا بانگەوازی بێپەروای دۆستایەتیی هەردوولای دەكرد بەڵام بێسوود بوو.
دواتر، هاوپەیمانیی ئەرمەن وتوركە لاوەكان سێ‌ ساڵی نەخایاندو توركەكان لە سەردەمی سوڵتان عبدالحمید خراپتر كەوتنە گیانی ئەرمەن وهەر سێ‌ سەركردەكەیان، كە بە سێ‌ پاشاكە ناسران، ئەنوەرو تەڵعەت وجەمال بە ئاشكرا شاڵاوی لەناوبردنی ئەرمەنیان دەستپێكردو ئەڵبەتە نكووڵیش لەوە ناكرێت كەوا كورد وەك تاك و وەك خێڵاو وەك خاوەن مڵك (دەرەبەگ)و وەك جەندرمەو سەربازی دەوڵەتی عوسمانیش بەشداربوو پاش ئەو مەترسییەی لە سەر باسكراو لە ئەنجامی توندڕەوی ئاینیدا كە لە سەردەمی سوڵتان عبدالحمیدەوە بانگەشەی “جیهادی پیرۆز”ی بۆ راگەیەندرابوو.
ئەڵبەتە پاش ئەوەی دەوڵەتی عوسمانی، بە بڕیاری ملهوڕانەی ئیتیحادییەكان چووە پاڵا ئەڵمانیا، لە جەنگی جیهانی یەكەمدا، دژ بە رووسیاو بەریتانیاو فەرەنساو وڵاتانی هاوپەیمانی، ئەرمەنەكان وبزووتنەوە چەكدارەكەیان بە قورسایی تەواوی خۆیانەوە چوونە پاڵا هاوپەیمانان وهێزەكانیان كەوتنە پێش سوپای رووسیا لە قەوقازداو بوون بەهۆی شكست وبەزینێكی قورسی سوپای سێی عوسمانی لەبەرەی جەنگ وشەڕی ساری قامیشداو كەوتنە تۆڵەكردنەوەیەكی بێئامان لە كوردی ناوچەی وان و ئەو دەڤەرانەی سوپای رووس داگیری كردن وهەر كەسێكیان، لە ژن وپیاوو منداڵی كورد بە تایبەتی، دەستكەوتایە دەیانكوشت. ئەمەش بوو بە دابڕان وناكۆكی ودژایەتییەكی تەواو لە نێوان كوردو ئەرمەنداو دەوڵەتی عوسمانیش، بە رابەرایەتی ئیتیحادییەكان وهەرسێ‌ سەركردەكەی، ئەمجارە بێپەردەو بە ئاشكرا قەتڵوعامی ئەرمەنی جاڕداو لە سەرەتای بەهاری ساڵی 1915وە فەرمانی راگواستنی دەركردن بۆپێدەشت وبیابانەكانی سوریاو زۆر بێڕەحمانە كاروانی ئەرمەنە راگوێزراوەكانی لەناودەبردو تەنانەت هەرچی تاوانكارو بەندیی هەبوو بەرەڵای كردن و رێكخراوێكی لێدروست كردن بەناوی یەكەی تایبەت “تەشكیلاتی مەخسووسە” بۆ سەربڕین وتاڵان كردنیان. ئەڵبەتە ئەمە سیاسەتیجاڕدرابوی دەوڵەت بوو بەڵام سیاسەت بانگەشە توندڕەویی ئاینی “جیهادی پیرۆز”و هۆكاری برسێتی وگرانی وتاڵان وبڕۆ وتەماحی زەوی وزارو مڵك وماڵی ئەرمەنەكان، كە زۆرێكیان لە ڕووی ئابوورییەوە لە خەڵكە كوردو توركەكە دەوڵەمەندتربوون وچاوچنۆكیی ئاغاو دەرەبەگەكان بۆ داگیركردنی مڵك وماڵیان بە هاندانی دەوڵەت وقووڵبوونەوەی ناكۆكیی ودژایەتیی نێوان كوردو ئەرمەن بەهۆی كورتبینی وسیاسەتی هەڵەی حیزب و رێكخراوە شۆڕشگێڕە نەتەوەییەكانی ئەرمەنەوە بە تایبەتی داشناكەكان، با بڕێكی وای دروست كردبوو كە خەڵكە بێتاوان و بێدەرەتانەكەی ئەرمەن ببن بە قوربانی سیاسەتێكی چەوتی رابەرە نەتەوەییەكانیان لەلایەك وسیاسەتی لە مێژینەی دڕندانەی توركەكان، چ لایەنگرانی سوڵتان وچ لایەنگرانی توركە لاوەكان بۆ قڕكردن ولەناوبردنی خەڵكە بێتاوانەكەی ئەرمەن، كە لە یەك كاتدا بوون بە سووتەمەنی هەڵەی ڕابەرانیان وستەم وملهوڕانی توركە لاوەكان وگوێ‌ نەدانیان بە ناڕەزایی وپرۆتێستۆی وڵاتانی ئەوروپاو ئەمەریكاو تەواوی خێرخوازانی دنیا، لە ناوخۆو دەرەوەداو كارەساتێك بەرپابوو كە تا ئەو دەمە لە جیهاندا وێنەی نەبوو و بوو بە یەكەم جینۆسایدلە مێژووی نوێی مرۆڤایەتیدا.
لەم پەلامارو شاڵاوی قڕكردنەدا سەرچاوە ئەرمەنیەكان باس لە فەتاوتان ولەناوچوونی نزیكەی ملیۆن ونیوێك ئەرمەن دەكەن وزۆربەی لێكۆڵەرو مێژوونووسانیش كۆكن لە سەر ژمارەی 600ـ 800 هەزار كەس وتوركیاش دەڵێ‌ ژمارەكە لە 300 هەزار كەس تێناپەڕێت وهەندێ‌ مێژوونووسیشیان زۆر لەوە كەمتری دەكەنەوە. ئەم قوربانیانە هەرچی ماڵاو مڵك و بەرژەوەندییان هەیە فەوتاو بەناو “لیژنەی راگوێزراوان” دەیخاتە لای خۆیو كاتێ‌ گەڕانەوە بۆیان دەگێڕێتەوە، بەڵام ئێستاو ئەوساش هەرچیان بوو فەوتاو تێداچوو و ئەوانەشیان كە بە هەر رەنگێك بووە لەو قەسابخانەیە رزگاریان بوو دەوڵەتی توركیا نەیهێشت جارێكی تر بگەڕێنەوە بۆ سەر ماڵاو حاڵیان وبوون بە پەڕاگەندەی وڵاتان.

3 ــ رۆڵـی دەوڵـەتـە گـەورەكـان ونـێـردە مسیۆنێرەكان لە مەسەلەی
جـیـنـۆسـایـدی ئـەرمـەنـدا

وەك پێشتر باسمان كرد، دەوڵەتی عوسمانی لە سەدەی نۆزدەوە لە هەموو ڕوویەكەوە بەرەو لاوازی وداڕووخان دەڕۆیشت وبە كردەیی نەیدەتوانی خۆی نوێ‌ بكاتەوەو هاوشان لەگەڵا پێداویستیەكانی سەردەمدا بڕوات وتەنها سیستەمێكی دواكەوتووی باج سەندن لە خەڵك وجەندرمەو سوپایەكی قەبەو سەركوتكەر هێشتبوویەوەو سەرجەمی رەعییەت ومیللەتانی بندەستی دەست زوڵم ونا عەدالەتی وباری گرانی هەژاریو برسێتی ودواكەوتووییەوە دەیانناڵاند.
بە پێچەوانەشەوە رووسیاو دەوڵەتە ئەوروپییەكانی دراوسێی دەمێك بوو چوو بوونە قۆناخی سەرمایەدارییەوە سەربارری لایەنی سەلبی لایەنی ئیجابی گەلێ‌ زۆر بوو لەڕووی سیاسی كۆمەڵایەتییەوەو كۆمەڵگە پێشكەوتنی بەرچاوی بەخۆوە بینی وبەشێكی زۆر لە مافەكانی تاك فەراهەم ولەڕووی سیاسییەوە دیموكراسی وتاڕادەیەك عەدالەتی كۆمەڵایەتی رەخسابوو وپێچكەی پیشەسازی بەرەوپێش دەڕۆیشت وسەرمایە تا دەهات زیاتر لەم وڵاتانەدا كەڵەكە دەبوو، لەبەرئەوە سیاسەتێكی كۆڵۆنیاڵییان پەیڕەو دەكرد كە هاوشانی پێویستیەكانی بەرەو پێشچوونی پێچگەی سەرمایەداری و نەشونماكردنی بوو. بۆیە پەلكوتان بەرەو داگیركردنی وڵاتانی دواكەوتوو، بەتایبەتی لە ئاسیاو ئەفریقادا هاوزەمان بوو لەگەڵا سەرهەڵدان وپێشكەوتنی وڵاتە ئەوروپاییە سەرمایەدارەكاندا، بۆ دەستەبەر كردنی كەرەستەی خاوی پیشەسازی وپاشانیش دابینكردنی بازاڕ بۆ ساغكردنەوەی كاڵاكان.بەم پێیە ئیمپراتۆرێتی عوسمانیی پان وبەرین كەوتە بەر چاوتێبڕین و دەستێوەردانی دەوڵەتە سەرمایەدارییە گەورەكانی ئەوروپاورووسیاو هەریەكەیان بۆ بەرژەوەندیی خۆی كنەی دەكردو هەوڵی ئەوەی دەدا پاروویەكی چەوری بەر بكەوێت وبەپێی سیاسەتی كۆڵۆنیاڵی خۆیشی لە پاشەڕۆژی داڕووخانی ئەو دەوڵەتە دواكەوتووەدا بەشێكی باشی بەربكەوێت. ئەڵبەتە ئەمان هەر لە سەرەتای سەدەی نۆزدەوە دڵنیابوون لەوەی چارەنووسی ئەم دەوڵەتە لەناوچوونە، لەبەر پێكهاتەو سروشتی سیاسی دواكەوتووانەی وهەر لەو سۆنگەیەشەوە لە لایەن قەیسەری رووسیاوە، نیكۆڵای یەكەم 1825ـ 1855 ناونرابوو “پیاوە نەخۆشەكە”. وڵاتە سەرمایەدارە كۆڵۆنیاڵیەكان لە نێو خۆیاندا لەكێبەركێدابوون كەوا كامیان بەشی شێرو بەرژەوەندیی باشتری دەست بكەوێت، لە سەروەت وسامان وپێگەی ستراتیجی قەڵەمڕەوی ئەم ئیمپراتۆرێتە بەرفراوانە. كاتێكیش كە لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدە و سەرەتای سەدەی بیست بۆیان دەركەوت نەوتێكی زۆر لە ناو خاكی ئەم ئیمپراتۆرێتەدا هەیەو بایەخی بەرچاوی پەیداكرد بۆ پیشەسازی هێندەی تر شێلگیر بوون و كەوتنە پیلانگێڕیو پەیڕەوكردنی دیبلۆماسییەتی نهێنی بۆ دابەشكردنی خاكی ئیمپراتۆرێتەكە و شانبەشانی جەنگە نەبڕاوەكانیان لەگەڵا عوسمانیداوبە تایبەتی رووسیاو كێبەركێیانلە سەر گەیشتن بە ئاوە گەرمەكانی تەنگی بۆسفۆرو دەریای ناوەڕاست و كەنداوی فارس وسەرچاوەكانی نەوت وكانزای جۆراوجۆر، لەژێریشەوە لە جەنگێكی نهێنیی گەرمدابوون كەوا كامیان زۆرتری بەردەكەوێت وكاریگەریی زیاتر دەبێت لە سەر حكومەتی سوڵتانەكان و كێیان دەتوانێ‌ رێككەوتننامەی دووقۆڵی لەگەڵا ئەم حكومەتدا ببەستێت، یان چۆن ژێربەژێر لە ناوخۆیاندا ڕێكبكەون وەك لە ڕێككەوتننامەكەی سایكس ــ بیكۆ، لە جەنگی جیهانیی یەكەمدا ئاشكرابوو.
نموونەی بەرچاوی ئەم كێبەركێیە ئەڵمانیا بوو كە پردێكی پەیوەندیی گەورەی لەگەڵا دەوڵەتی عوسمانیدا دروستكردبوو وكاریگەرییەكی زۆری بە سەرەوە هەبوو و تەنانەت لە رێككەوتننامەی بەرلین لە ساڵی 1878دا بسمارك سەرپەرشتی كرد و رۆڵی رووسیای سنووردار كرد، كە پاش سەركەوتنی لە جەنگی رووس وعوسمانیداو لە پەیماننامەی سان ستێفانۆی هەمان ساڵدا كۆمەڵێك هەلومەرجی قورسی بەسەر دەوڵەتی عوسمانیدا سەپاندو تەنانەت لە ئەستەمووڵیش نزیك بووبۆوە. ئەڵمانیا كاریگەریی زۆری لەناو حكومەتی عوسمانیدا پەیداكردبوو و ئیمتیازاتی باشی بۆ بەرژەوەندیەكانی بەدەستهێنابوو، چەشنی ئیمتیازی هێڵی شەمەندەفەری بەغداـ بەرلین وبەستنەوەی دەوڵەتی عوسمانی بە ئەڵمانیاو وڵاتانی ئەوروپاوە. هەروەها كاریگەریی تەواوی هەبوو لەنێو سوپای عوسمانیداو حكومەتیش لەزۆربەی سیاسەتەكانیدا پابەندی بوو، تەنانەت گەلێ‌ سەرچاوەش باس لەوە دەكەن كەوا سوڵتان عبدالحمیدو پاش ئەویش توركە لاوەكان بەپێی پلان وتەگبیری ئەڵمانی قەتڵوعامی ئەرمەنیان كردووە بەو پێیەی ئەرمەنەكان و بزووتنەوە نەتەوەییەكەیان بووبوونە دەسكەلای تەواوی رووسیا لە جەنگەكانیدا دژ بە عوسمانی، لە ئەنجامی زوڵم وستەمی دەوڵەت و وەك هەوڵا وتێكۆشانیش بۆ سەربەخۆییان و رزگاربوونیان لە دەست چەوساندنەوەی عوسمانی ورووسیا لەم كێبەركێیەدا لە هەوڵدابوو بۆ داگیركردنی قەوقازو ئەرمینیاو كوردستان وگەیشتن بە ناوچە گرنگەكانی ئەم ئیمپراتۆرێتەو بەرژەوەندیی باڵای لەوەدا بگاتە ئاوە گەرمەكان و كۆنترۆڵی هێڵی ئازوگوێزی دەریایی بكات لە ئاوەكانی بۆسفۆر و دەردەنێڵا ودەریای ناوەڕاست وكەنداوی سوێس ودەریای سوور وكەنداوی فارس و ناوچە بایەخدارەكانی تر، بێجگە لە ململانێ و چاوبڕینە كەرەستەی خاوو پاشتریش نەوتی تازە دۆزراوەی خاكی ئەم ئیمپراتۆرێتەو لەم ڕووەوە لە ململانێدا لەگەڵا بەریتانیاو فەرەنسا كە دوو گەورەترین دەوڵەتی كۆڵۆنیاڵی بوون وكاریگەرییان بە سەر تەواوی جیهان وبە تایبەتیش گەلان ووڵاتانی بندەستی دەوڵەتی عوسمانییەوە بوو ولەهەر ململانێ‌و كێبڕكێیەكدا ڕەچاوی ڕۆڵی گەورەی ئەمان دەكرا.
لەم سەردەمەدا ئەمەریكا كاریگەریی زۆری نەبوو، بەڵام وردە وردە لە كۆتایی سەدەی نۆزدەو سەرەتای سەدەی بیستدا كاریگەریی زیاتر دەبوو ولە رێگەی نێردە مسیۆنێرەكانەوە جێ‌ پێی خۆی لە نێو گەلان وكەمینە مەسیحییەكانداو بە تایبەتی ئەرمەن قایمتر دەكردو نێردەكان لە هەموو شوێنێكی گەڕەك و ناوچە ئەرمەن نشینەكان دامودەزگای خێرخوازی وقوتابخانەو نەخۆشخانەو دەزگای جۆراوجۆریان دادەمەزراندو هاوكاریی هەمەچەشنەی ئەرمەنەكانیان دەكردو لەگەڵا سەفارەت و كونسوڵیەتەكانی ئەمەریكاو وڵاتانی ئەوروپا هەماهەنگییان دەكردو پشتیوانیی جموجووڵا و راپەڕینی ئەرمەنەكانیان دەكرد بۆ جێبەجێكردنی چاكسازییەكان كە سوڵتان عبدالحمید لە بەندی 61ی پەیماننامەی بەرلینی ساڵی 1878دا بەڵێنی دابوو بە ئەنجامیان بگەیەنێت. ئەڵبەتە مسیۆنێرەكان لە ئەستەمووڵی پایتەختدا كاریگەریو هەماهەنگییەكی گەورەیان هەبوو لەگەڵا پەتریاركییەت ودەستەبژێری دەسەڵاتدارو خاوەن قسەی ئەرمەنداو كەمینەی مەسیحیی تێدابوو، بەجۆرێك وایلێهاتبوو كە لەگەڵا كونسوڵاو نوێنەرانی دەوڵەتە گەورەكاندا شێوە دەوڵەتێكیان لەناو دەوڵەتی عوسمانیدا دروست كردبوو بە لووت ژەندنە ناو كاروباری دەوڵەتەوە، كە لە كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدەوەو لە سەردەمی سوڵتان عبدالحمیددا هێند فشەڵا و لاواز بووبوو لە ئاست دەوڵەتە زلهێزەكان ومسیۆنێرەكاندا كە بۆ هەموو هەنگاوێك پرسی پێدەگرن و هەزارو یەك حیسابی بۆ دەكردن، هەرچەندە عوسمانیەكان وفێڵاو تەڵەكەی خۆیان هەبوو لە سەردەمی سوڵتان عبدالحمیددا هەمیشە پاساویان بۆ قەتڵوعامی ئەرمەن نكووڵی كردن وتاوانباركردنی كورد بووەو دواتریش لە سەردەمی ئیتیحادییەكاندا پاساو جەنگی جیهانی یەكەم و راگواستن بوو لە بەرەكانی جەنگی رووسیادا.
ئەرمەنەكان كاریگەریی وڵاتە زلهێزەكان ومسیۆنێرەكانیان بە هەل زانی وتەواوی قورسایی خۆیان خستە سەر ئەم لایەنەو قەناعەتیان وابوو دەوڵەتە گەورەكان پارێزگارییان لێدەكەن وبەرپەرچی دەوڵەتی عوسمانی دەدەنەوە كە زیاتر پێڕابكێشێت لە سیاسەتی كوشتن ولەناوبردنیانداو كاریان گەیاندە ئەوەی لە رێگەی راپەڕین وشۆڕشی چەكدارانەوە ئەو دەوڵەتانە ناچار دەكەن هێز بنێرنە رۆژهەڵاتی ئەنەدۆڵا وەك چۆن رووسیاو دەوڵەتە ئەوروپاییەكان لە بوڵگاریادا كردیان ولەم رێگەیەوە دەوڵەتی ئەرمەنستانی گەورە رادەگەیەنن وعوسمانی ودواتر توركە لاوەكان ناتوانن هیچیان لەگەڵا بكەن وكارەكەیان دەبێتە دیفاكتۆ. لەم رووەشەوە بزووتنەوە رزگاریخوازەكەیان هیچ حیسابێكیان بۆ كوردی دراوسێ‌ وتێكەڵیان نەدەكردو بەردەوام لە چالاكی وپرۆپاگەندەی دیبلۆماسییاندا لە ئەمەریكاو وڵاتانی رۆژئاوا بە كۆمەڵە خێڵێكی بێسەوادو دواكەوتوو لە قەڵەمیان دەدان ودژایەتییەكی ملهوڕانەیان دەكردو بەهیچ شێوەیەك دانیان بە بوونی كوردستانێكدا نەدەناو سەرجەمی شەش ویلایەتەكەی رۆژهەڵاتی ئەنەدۆڵیان لە ئەرمەنستانی گەورە دەزانی لە هەندێ‌ رەفتاریشیاندا وایان پیشاندەدا كە ئەم وڵاتەیان بە بێ‌ كورد دەویست، هەرچەندە كورد رێژەی زۆر زیاتر بوو لەمان. بێگومان حكومەت وكاربەدەستانی عوسمانی وئیتیحادییەكان زۆر كاریان لە سەر ئەم لایەنە دەكرد و بەردەوام هەوڵیاندەدا ناكۆكیی ودژایەتی نێوانیان قووڵا بكەنەوەو دەبێ‌ ئەو راستییەش بگوترێ‌ كەوا دەرەبەگی كورد كە چەندین سەدە بوو جووتیاری كوردو ئەرمەنی وەك یەك دەچەوساندەوە پێی قورس بوو لە دەوڵەتێكی ئەرمەنیدا بژی كە تا دوێنێ‌ جووتیارەكانی ژێردەستەی خۆی بوون ودڵنیابوو لەوەی نەك زەوی و زارەكەشی لەدەست دەچێت بەڵكو ژیانیشی دەكەوێتە مەترسییەوە هەر ئەم هۆكارە بوو كە زەمینەی بۆ قوبووڵكردن ودروستبوونی سوارەی حەمیدی سازكردو كاریگەریی بزووتنەوە نەتەوەییەكەی ئەرمەنیش بوو كە كوردی رەشۆكی ترساندو بەشێوەیەك لە شێوەكان كردنیە دوژمنی خۆیو هەندێكیشیان دواتر بوون بە داردەستی عوسمانیەكان لە جێبەجێ كردنی سیاسەتی قڕكردنی ئەرمەندا. بێگومان كورتبینی عوسمانیەكانیش رۆڵێكی گەورەی هەبوو، چونكە ئەوان بێجگە لە سیاسەتی كوشتن ولەناوبردن چارەسەرێكی تریان لانەبوو. حیزب و رێكخراوەكانی ئەرمەنیش وبە تایبەتی داشناكییەكان هێندەی تر قوڕەكەیان خەست كردەوەو بە دەست لە پشتدانی دەوڵەتە كۆڵۆنیاڵییە بەرژەوەند خوازەكان رەشوڕووتی گەلی ئەرمەنیان تووشی ئەو بەڵایە كرد كە كردیان و وەك لازاریف دەڵێ‌ “لەو رۆژگارەدا داشناكییەكان خزمەتێكی خراپیان بە گەلی ئەرمەن كردو بۆ راپەڕینێك هانیاندەدا كەوا كاتی نەهاتبوو، هەروەها لە نێو رۆڵەكانی گەلی خۆیاندا گیانی رق و كینەیان دەورووژاند دژ بە هەموو كوردوتوركێك”. هەروەها چەند مێژوونووسێكی ئەرمەنیش چوارچێوەی ئەم مەسەلەیان بە شێوەیەكی بابەتی شیكردووتەوەو لەم ڕووەوە دكتۆر ئاروتونیان دەڵێ‌:
“لە جیاتی راكێشانی هێزە دیموكراتەكانی گەلی كورد وەك هاوپەیمان جۆشدانی خەباتی رزگاریخوازانەی هاوبەش لەگەڵیان دژ بە فیوداڵە كوردو توركەكان، حیزبە نەتەوەییە دیموكراتەكانی ئەرمەن بە بانگەشەیان بۆ دژایەتی رەگەزپەرستانەو ئاینی، هەموو شتێكیان كرد لەپێناوی دروستكردنی دیوارێكدا لە نێوان هەردوو گەلی ئەرمەن و كورددا، لەبەر ئەوە سیاسەتێكی نامیللی وخۆكوژیی لەم چەشنە دەبوو هەر خزمەتی چینی دەرەبەگی كورد و تورك بكات، كە بەڕاستیش كردی”.
دەوڵەتە كۆڵۆنیاڵیەكان، لەبەر ململانێی بەرژەوەندی خۆیان هانی ئەرمەنیان دەداو پشتیوانی خۆیانیان بۆ رادەگەیاندو ئەمەش نەك هەر بەرپرسانی دەوڵەتی عوسمانی بەڵكو كوردیشی ترساندبوو، چونكە وایان لە كوردەكان گەیاندبوو كەوا دەوڵەتێك بۆ ئەرمەن دروست دەكرێت بە یارمەتیی رووسیاو بەریتانیاو فەرەنساو كوردە موسڵمانەكانیش دەكەونە ژێر دەستی ئەم دەوڵەتە مەسیحییەو بەرپرسە عوسمانیەكانیش دەستێكی باڵایان هەبوو لە بڵاوكردنەوەی ترس لە نێو كوردەكانداو تێكدانی پەیوەندییان لەگەڵا ئەرمەنەكان.دەوڵەتە گەورەكان كاری ململانێی خۆیان بۆ بەرژەوەندییەكانیان لە دەوڵەتی عوسمانیدا زۆرجار بەوە پەردەپۆش دەكرد كە میللەت وكەمینە مەسیحییەكانی بندەستی دەپارێزن و بەتایبەتیش ئەرمەنیان كردبووە مەقاشی دەستیان، بەڵام لە ژێریشەوە چاوبەستییان لێدەكردن وبۆ بچووكترین بەرژەوەندیی ئابووری وسیاسی خۆیان دەیانفرۆشتن وپشتیان تێدەكردن. بۆ نموونە بەریتانیا كەلە سەرشانۆی جیهان وەك دەوڵەتێكی كۆڵۆنیاڵی مەزن دەركەوت یەكەمجار بەرهەڵستی دەوڵەتە كۆڵۆنیاڵەكانی تری دەكرد كە دەیانویست دەوڵەتی عوسمانی لەناوبەرن وخاكەكەی دابەش بكەن، بە تایبەتی دژ بە رووسیاو فەرەنسا دەوەستایەوە، كە زانی كاریگەریی رووسیالە سەر كوردو ئەرمەن زیاتر بووەو سیاسەتی وا بوو كە ئەم دەوڵەتە بە لاوازی بمێنێتەوەو بەم پێیە زیاتر دەستێوەردان لە كاروباریدا دەكات وهەلومەرجی خۆی بە سەریدا دەسەپێنێت. بەمڕەنگەش زنجیرەیەك ڕێككەوتننامەی نهێنی لەگەڵدا بەست بۆ جێبەجێ‌ كردنی بەرژەوەندییە ئابووری وسیاسییەكانی وبوو بە توندترین داكۆكیكار لە سوڵتانی عوسمانی، بە تایبەتی لە پاش پەیماننامەی بەرلین وكاتێ‌ كە رێككەوتننامەیەكی نهێنی لەگەڵا سوڵتاندا ئیمزا كرد كە دژ بە تەماحكاریی رووسیاو داخوازییەكانی ئەرمەن بوەستێتەوە لە بەرانبەر وازهێنانی سوڵتان لە دوورگەی قوبرس وبۆ بەهێزبوونی كاریگەریی بەریتانیا لە دەریای ناوەڕاستدا. بەڵام لە هەمان كاتدا بەڵێن ودروشمی دنیای دەدا لەبارەی مافی میللەتان وبەتایبەتی میللەتی ئەرمەن لە دەوڵەتی عوسمانیداو خۆی بە پارێزەری ئەم گەلە دادەناو لەولاشەوە چاوپۆشیی دەكرد لەو هەموو كوشتارەی دەرهەق بە ئەرمەنەكان ومیللەتانی تر كە لە ژێر سایەی دەسەڵاتێكی ملهوڕدائەنجامدەدراو چەندین جار پاڵپشتی دەوڵەتی عوسمانی دەكرد لە شەڕو شۆڕیدا دژ بە گەلانی بندەستی و نموونەش بۆ ئەم سیاسەتەی راستەوخۆ داوای لە سوڵتانی عوسمانی كرد كەوا شۆڕشی میر بەدرخان لەناوبەرێت ساڵی 1847و بە ژمارەیەكیش پسپۆڕانی ئینگلیز بەشداری كرد لە دانانی پلانی جەنگ وهاوكاری كردنی سوپای عوسمانیدا.فەرەنساش گەلێ‌ هەڵوێستی هاوشێوەی بوو وئیدیعای پشتیوانی ئەرمەنی دەكردو لە شەڕێكدا لە شاری مەرەش بۆ گێڕانەوەی ئەرمەنە دەركراوەكانی ئەو شارە پشتی كردە فیداییەكانی ئەرمەن بە تەنها بەرەنگاری سوپای كەمالییەكان ببنەوەو خۆیشی پاشەكشەی كردو بە بەرچاوییەوە تەواوی ئەرمەنەكانی شارەكەیان كوشت.
سەبارەت بە رووسیاش، هەر لە سەرەتای دروستبوونی دەوڵەتی عوسمانییەوە كەوتە دژایەتی كردنی چونكە خۆی بە میراتگری ئیمپراتۆرێتی بیزەنتیدەزانی وبەردەوام داواكاری ئەوە بوو قوستەنتینیە بخرێتە سەر رووسیاو هەمیشە تەماحی لەوەدابوو بگاتە ئاوە گەرمەكان وتەنگی بۆسفۆرو خۆی بە پارێزەریمەسیحییە ئەرسۆدۆكس وهەموو مەسیحییەكانی دەوڵەتی عوسمانی دەزانی. لەپاش پەیماننامەی گوڵستان لەگەڵا ئێراندا و بچڕینی بەشێك لەئەرمینیا بۆ سەرخاكی رووسیا كاریگەریی ڕاستەوخۆی پەیداكرد لەسەر مەسەلەی ئەرمەن و تاڕادەیەك كوردیش. بەپێی رێككەوتننامەی نهێنی سایكس ــ پیكۆی 1916 ش، لەگەڵ بەریتانیاو فەرەنسا رێككەوتبوو كە ئەرمینیای رۆژئاوا وبەشێكی گەورەی كوردستانیش بەر بكەوێت. بەم پێیە لەگەڵا ئەوپەڕی دژایەتی وناكۆكیی رووسیاو دەوڵەتی عوسمانی بەڵام هەڵوێستێكی دووفاقی هەبوو لەگەڵا ئەرمەن وهەروەها لەگەڵا كوردیشداو زۆریش سڵی لەوە دەكردەوە كە هەردوو بەشی ئەرمینیای بندەستی رووسیاو عوسمانی یەكبگرنەوەو دەوڵەتی ئەرمەنستان دامەزرێت ولە مەسەلەی كوشتاری ئەرمەندا زۆر بە جیددی مەسەلەكەی وەرنەگرتبو چ لە كاتی سوڵتان عبدالحمید ودوای ئەویش لە سەردەمی جەنگی جیهانی یەكەمدا.
بێگوما وەك پێشتر ئاماژەمان پێكرد هەڵوێستی ئەڵمانیش لە سەر مەسەلەی ئەرمەن تاڕادەیەكی زۆر نزیك یان هاوشێوەی هەڵوێستی تورك بوو، لەبەر بە دەستهێنانی كاریگەری وئیمتیاز لە دەوڵەتی عوسمانیدا، چەشنی هێڵی ئاسنینی بەغداو حیجازو كاركردنی ژمارەیەكی زۆری پسپۆڕ و ئەفسەری ئەڵمانی بۆ نوێكردنەوەو بەهێزكردنی سوپای عوسمانی و بەهێزكردنی پێگەی لە بەرانبەر دەوڵەتە ركابەرەكانیداو بە تایبەتی فەرەنساو رووسیا و دواتریش بەریتانیا و تەنانەت بیرۆكەی راگواستنی ئەرمەن لە توركیادا لە ینەڕەتدا بیرۆكەیەكی ئەڵمانی بووە وبە پلانی ئەوانیش كراوەو دەبینین دواتر بە ئاشكرا چاوی لەو هەموو كوشتوبڕەی ئەرمەن پۆشیوەو تەنانەت هانی دەوڵەتی عوسمانیشی داوە بۆ ئەو كارەو هاوارو پرۆتیستۆی بیرمەندی ئەڵمان هاری ستوبورمەر باشترین شایەتییە بۆ هەڵوێستی پڕ شوورەیی حكومەتی ئەڵمانی لە قڕكردنی بەكۆمەڵی ئەرمەندا كاتێ‌ كە دەڵێ‌ “ئەمە شوورەییە بۆ مێژووی جیهان كەوا گەلێك بە تەواوی لەناو ببرێـت، كە زیاد لە ملیۆن ونیوێكن، بەشێوەیەكی دڕندانەو بە وردی پلان بۆ داڕێژراو، لە سەردەمێكدا كە وا ئەڵمانیا گەورەترین كاریگەریی هەیە لە توركیادا” و ئەمەش باشترین بەڵگەیە بۆ رۆڵی پیلانگێڕی ئەڵمانیا لەم كوشتارەدا.
ئەڵبەتە رۆڵی دەوڵەتە كۆڵۆنیاڵەكانی دیكەش لە رۆڵی ئەڵمانیا كەمتر نەبوو لەم بوارەداو لە رێگەی “نێردە مژدەدەرەكان و سیاسەتی پڕلە پرۆپاگەندەی ئاینییەوە، كەوا ئەوروپاییەكان برەویان پێدەدا”و ئەم نێردانە، كە چوبوونە ناو هەموو جومگەی ژیانی كۆمەڵگەی عوسمانی وبە تایبەتی ئەرمەن و مەسیحییەكانی ترەوە، رۆڵێكی بەرچاویان هەبوو لە ورووژاندنی ناكۆكیی سیاسی وكۆمەڵایەتی وئاینیداو بە تایبەتی ناكۆكیی ئاینی ئەرمەن ودراوسێ‌ كوردەكانیان هەر نەبوو یان زۆر لاواز بوو، بەڵام دواترە پاش جێپێ‌ قایمكردنی نێردەكان ئەم ناكۆكیانە سەری هەڵداو قووڵا بووەوە. بێگومان زۆرێك لەم نێردانە نوێنەرایەتیی بەرژەوەندیی وڵاتەكانی خۆیانیان دەكردو ناردبوونیان بۆ كۆڵینەوە لە گەلانی ناوچەكە وپاشان ئاسانكردنی داگیركردنیان و زۆربەی زۆریان سیخوڕی وڵاتەكانی خۆیان بوون و راپۆرتی بەردەوامیان دەنارد لە سەر بارودۆخی ئەو وڵاتانەو گەلانیان.
ئەلًبەتە وەك پێشتر باسمان كرد، دەوڵەتی عوسمانی لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەوە لاوازو بەرەو داڕووخان دەچوو ودەرگای خستبووە سەرپشت بۆ هەموو دەستێوەردانێكی دەرەكی وچالاكی نێردە مسیۆنێرەكانیش بە ناوی ئاین و چاودێری كردنی كاروباری ئاینی مەسیحییەكان لە هەموو ناوەندە رەسمیەكانی عوسمانیدا رێگەپێدراو بوو. یەكەمجار نێردە فەرەنسیەكان هاتن ودوای ئەوانیش لەڕووی قەبارەوە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكاو ئەوجا وڵاتانی تر. بێگومان ئەمەریكا لە رێگەی نێردەكانیەوە تەواو دەستی كێشابووە ناو وڵاتەوەو بۆ نموونە تەنها ئەم 675 قوتابخانەی هەبوو كە نێردەكان سەرپەرشتییان دەكردو رۆڵێكی گەورەیان هەبوو لە كێشە دروست كردندا لە نێوان میللەتانی ناوچەكەداو بە تایبەتی لەنێوان كوردو ئەرمەن وئاشورییەكاندا و رۆڵێكی زۆر خراپیشیان دەبینی لە هاندان وپشتیوانی كردنی بزووتنەوەی ئەرمەنەكاندا دژ بە كوردو تێكدانی نێوانیان وگەورەكردنی كێشەی بچووك وگەیاندنی سكاڵای ئەرمەنەكان بۆ سەفارەت و كونسوڵی وڵاتان وبە لووتبەرزی رەفتار كردنیان لەگەڵا خەڵكی وڵاتەكەداو بڵاوكردنەوەی پرۆپاگەندەی ئەوەی بەم زوانە ئەرمەن دەوڵەتی خۆی رادەگەیەنێت و پشتیوانیی دەوڵەتە گەورەكان مسۆگەر دەكات خەڵكی كوردو توركی خستبووە مەترسییەكی گەورەوە. بەتایەتی لە كاتی جێبەجێكردنی چەند خاڵێكی چاكسازیی دۆخی ئەرمەن وگرتن و دوورخستنەوەی ژمارەیەك لە فیوداڵاو سەرۆك خێڵاو دەستڕۆیشتووانی كوردا بۆ حەڵەب وشوێنانی ترو پاشانیش لە دوای ساڵی 1908و كوودەتای توركە ئیتیحادییەكانداو هاوپەیمانی نێوان ئەرمەن وتوركە لاوەكان دژ بە كورد بە پلەی یەكەم و رۆڵی مسیۆنێرەكان لە بەدناوكردنی كورداو هەماهەنگی لەگەڵا باڵە توندڕەوەكەی بزووتنەوەی رزگاریخوازی ئەرمەندا بۆ شێواندنی دۆخی ناوچەكەو پاڵپشتی كردنی ئەو هەڵوێستەی ئەرمەنەكان كەتا زیاتر جەنگی پارتیزانی و راپەڕین توند بكرێتەوەو تا زیاتر دژایەتی كورد بكرێت وپشێوی بخرێتە دۆخەكەو ناوچەكەوە لە بەرژەوەندیی مەسەلەی رزگاریی ئەرمەن دەشكێتەوەو دەوڵەتە زلهێزەكان بەهێزی سەربازییانەوە دەست دەكێشنە وڵاتەكەو چەشنی بوڵگاریا ئەرمەن رزگاری دەبێت ودەوڵەتی ئەرمەنستانی گەورە رادەگەنێت وكوردیش لەوخاكەی خۆی كەهەزاران ساڵە لە سەری ژیاوە دەریدەپەڕێنێت. لەم كورتبینییەی كردارو رەفتارەدا نێردە مسیۆنێرەكان لە سۆنگەی ئەوەی كەنوێنەری وڵاتە بەهێزو دەسەڵاتدارەكانیانن لەگەڵا بزووتنەوەی ئەرمەنەكان یەكیانگرتەوەو هیچ حیسابێكیان بۆئەوە نەكرد كە دامودەزگای عوسمانی وپاشتریش ئیتیحادییەكان لەوان كورتبینترن وبێجگە لەكوشتن و راگواستن چارەسەرێكی لۆجیكییان پێ نیە وئەنجام بە پیلانگێڕیی هەردوولاو نەخوێندنەوەی هەلومەرجی ئەو دەمەو ئەقڵییەتی ملهوڕانەی كاربەدەستانی دەوڵەتی عوسمانی وسڵنەكردنەوەیان لەئەنجامدان وبەرپاكردنی هەرتاوانێكئەرمەنیان بەو دەردە گەیاند كەگەیاندیان. راستییەكیش هەیە دەبێ‌ بوترێت كەوا لە سەردەمی جەنگی جیهانیی یەكەم ودوای ئەوە هەرچەندە ئەمەریكا لەو جەنگەدا بەشداری سەرەكی نەبوو بەڵكو وەك دەوڵەتێكی زلهێز وردە وردە دەستی دەكێشایە وڵاتانی ناوچەكە بۆ “بەدیهێنان وچەسپاندنی” هەندێ‌ بەهای دیموكراسی لەم وڵاتانەداو سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكان جاڕی لە چواردە بەند دا كەسەرجەمیان ڕێزگرتن بوو لە بەهاكانی مافی مرۆڤ ودیموكراسی لەوڵاتان ومیللەتانی ژێردەستی دەوڵەتی عوسمانی وچەسپاندنی مافەكانی چارەی خۆنووسین وسەربەخۆیی ئەو گەل وكەمینە ئاینی وئەتنیكیانەی لەپاش جەنگ لەژێردەستی دەوڵەتی عوسمانی شكستخواردوو لەجەنگدا رزگاریان بووە.
ویڵسن پشتگیری تەواوی خۆی و ویلاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكای بۆ ئەرمەنەكان دەربڕی وتەنانەت خۆی نەخشەی ئەرمینیایەكی رزگاربووی كێشا كە دواتر بیخاتە ژێرماندێتی ئەمەریكاو تا ئەو دەمەی كە وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆ دەیخاتە سەرپێی خۆی دەستی لێ‌ بەرنادات. بێگومان ئەرمەن بەم پشتیوانییەی ویڵسن وئەمەریكا تەواو دڵخۆشبوون ولەوە دڵنیاكرانەوە كەپاش ئەو كۆكوژی وكارەساتە قورسەی بە سەریان هات ئەوانی كەلە دەست قڕكردن دەربازیان بووە دەگەنە ئاواتی خۆیان لەدەوڵەتێكی سەربەخۆی نەتەوەییدا وبەتەواوی توانای ئەمەریكاو وڵاتانی زلهێز پشتگیریی دەكرێن ویارمەتی دەدرێن بۆتیماری دەردی كوشندەی جینۆسایدكردنیان.
جاڕدانی مەبدەئەكانی ویڵس نەك ئەرمەن بەڵكو تەواوی میللەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی دڵخۆش كردبوو، لەوانە كوردیش، كە پاش تەكاندنی تۆزی كەڵەكە بووی چەندین سەدەی زوڵم وزۆری عوسمانی ئیدی میللەتانی ژێردەستە لە سایەی هەڵكردنی بای دیموكراسی لە ئەمەریكاوە بە تەواوی مافی خۆیان دەگەن. ئەوەتا دەبینین رابەرێكی بزووتنەوەی رزگاریخوازی كوردی وەك شێخ مەحمودی حەفید لەبەرهەڵستی كردنیدا بۆ بەریتانیەكان وكاتێ‌ كە لە شەڕدا دەستبە سەری دەكەن ودەیبەنە بەردەمی دادگای سەربازییان، ئەم چەند بەندێك لە چواردە بەندەكەی ویڵسنلە سەر لاپەڕەی قورئان دەبەستێتە باڵیەوەو دەڵێ‌ من بەپێی ئەم بەندانە بەرەنگاری ئێوە بوومەتەوەو مافی میللەتان بانگەشەی خۆتانە. ئەڵبەتە شێخ ودەیان ڕابەری نەتەوەیی و نیشتمانی میللەتانی تری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە دڵی پاك ومتمانەی تەواوە بەرەوڕووی بانگەوازەكەی ویڵسنی سەرۆكی ئەمەریكا چوون، بەو نیازەی گەلەكانیان لە ستەمكاریی سەدان ساڵەی عوسمانی و ملهوڕان رزگاری ببێت وچەمك وماناكانی دیموكراتییەت لە وڵاتانی ئەمانیشدا گەشە بكات ونەیاندەزانی ئەمەش پەردەیەكی ترە بۆ نیازو مەبەستی تەماحكاری و چاوبڕینە شێوەیەكی لە داگیركاریو بە تاڵان بردنی سامانی وڵاتان.
ئەرمەنیش یەكێك بوو لەو گەلانەی، چەشنی كورد، بوون بە قوربانیی سیاسەتی چاوبەستی وپڕ پێچ و پەنای دەوڵەتە كۆڵۆنیاڵە زلهێزەكان وپاش ئەوەی هەموو هێلكەكانی خۆیان، بە كردەوە، خستە سەبەتەی بەڵێنی هاوكاریو پشتیوانیی دەوڵەتە زلهێزەكانەوەو بە تایبەتی ئەمەریكا، بە رەچاوكردنی بەندوباوەكەی ویڵسن وگوایە لێرە ماناكانی دیموكراسی ومافی مرۆڤ وپشتیوانی كردنی گەلانی بندەست زیاتر بەرجەستەیەو ئەمەریكایان بە مەسیحی رزگاركەر زانی، كەچی لەیەكەم پێچی بەرژەوەندیدا هەموو ماناكانی پشتیوانی ودۆستایەتی با بردی وبوون بەقوربانی سیاسەتی بەرژەوەندخوازی دەستگرتن بە سەر ناوچە پڕ نەوتەكانی ویلایەتی مووسڵاو میزۆپۆتامیاداو كار وا كەوتەوە سیناتۆری ئەمەریكی ئەو سەردەمە، پات هاریسن، بەوپەڕی گوزارشتی راستەقینە لەو سیاسەتە بەرژەوەندخوازەی ئەمەریكا بڵێ‌ “بیرە نەوتێك پیشان ئەم ئیدارەیە بدە، ئەویش سیاسەتی دەرەكیی خۆیت بۆ دەستنیشان دەكات”. هەر لەم سۆنگەیەشەوە لویس ئاینشتاین، لەبارەی پشتگیریی ئەرمەنەكانەوە لە گۆڤاری (زە نەیشن) دا بنووسێت “خۆمان دزیـیەوە لەراگەیاندنی شەڕ دژی توركیاو هەڵوێستمان لەبەرانبەر گەورەترین مەسەلەی ئەخلاقی لە مێژوودا تەنها خۆتووڕەكردن وبۆڵەبۆڵ بوو. بیانووی ئەم شكستەشمان پاراستنی سەروماڵی ئەمریكییەكانی ناو توركیابوو. هیواشمان وابوو مسیۆنێرەكان بتوانن خەڵكە مەسیحییەكەی ناوچەكە بپارێزن، بەڵام تەواو بەهەڵەداچوونی ئەم بۆچوونەوەی دواییان رەشەكوژی وقەتڵوعامەكان سەلماندیان”.
لەپاش جەنگی جیهانی یەكەم ودۆڕاندنی دەوڵەتی عوسمانی بە ئاشكرا ئەوە روونبووەوە كە چاوبڕینە كانزاو نەوتی وڵاتانی ژێردەستی عوسمانی گەورەترو پڕبەهاتر بوو لەبەهای مافی مرۆڤ وسەربەخۆیی گەلان وبۆ ئەرمەنەكانیش، “بەلای ئیدارەی ئەمریكییەوە، بەفیڕۆدانی سەرچاوەو سەرمایەی سیاسی لە سەر وڵاتێكی ئەرمەنیی تازە دروستبوو، لەكاتێكدا كە فەرەنساو بەریتانیاو هۆڵەندا دەستیان گرتووە بە سەر كێڵگە نەوتییەكانی میزۆپۆتامیادا، ئەگەر هەر هیچیش نەبێت شتێكی خەتەرناكە”. ئەڵبەتە لەم سەروبەندەدا ئەم ئیدارەیە خەریكی داڕشتنی سیاسەتێك بوون بۆ مامەڵەكردن لەگەڵا رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، كە دواتر بە سیاسەتیكرانەوە ناسرا “ ئۆپن دۆر پۆلیسی”، ئەو سیاسەتەی كە داڕێژرابوو بۆ برەودان بە بەرژەوەندییە بازرگانییەكانی ئەمەریكاوبە تایبەتیش لە بواری نەوتدا.
ئەڵبەتە ئەرمەنەكانیش هەمان دەردی كوردیان بە سەرهات لە هەردوو پەیماننامەی سیڤەر لە ساڵی 1920و لوزان لە ساڵی 1922داو مەسەلە ڕەواكەی ئەمانیش بوو بەقوربانی ململانێی بەرژەوەندیی دەوڵەتە گەورەكان ولە كاتێكدا لە پەیماننامەی سیڤەردا، بەڵام ئەمیش وەك كورد لە لوزانداو لەبەر داڕشتنەوەی نەزمێكی نوێی سیاسەتی كرانەوە بۆ دەستەبەركردنی بەرژەوەندیی نەوت لە بەرانبەر رژێمی نوێی توركیای كەمالیزم و ململانێ‌ لەگەڵا یەكێتی سۆڤێتی تازە دروستبوودا ناوی لەم پەیماننامە نوێیەدا سڕایەوەو وەك پیتەر باڵەكیانی نووسەری كتێبی دیجلەی گڕگرتوو دەڵێت “رێككەوتننامەی لوزان دەرگاكەی هێندە بەتوندی داخست بەڕووی ئەرمینیادا كە تەنانەت ڕێگە نەدرا وشەی (ئەرمنیا)ش لە دەقی ڕێككەوتننامەكەدا بەكاربهێنرێت و وەك لە گۆڤاری كڕێنت هیستۆری مانگی 2/1923دا هاتووە “كۆنفرانسەكە بە فیعلی ئەرمەنەكانی لە كەشتییەكەوە فڕێدرایە خوارەوە”. لە هەڵبژاردنی ساڵی 1924ی ئەمەریكاشدا دیموكراتەكان بۆ بانگەشەی هەڵبژاردنی خۆیان وهیچی تر لە پلاتفۆرمی خۆیاندا دەڵێن “ئێمە ئیدانەی رێككەوتننامەی لوزان دەكەین لەبەرئەوەی خیانەت لە گەلی ئەرمینیا دەكات و مافە رەواكانی دەگۆڕێتەوە بە مافی دەرهێنانی نەوت”. ئەمریكییەكان لە سۆنگەی پەیڕەوی كردنی سیاسەتی كرانەوە سەبارەت بە نەوتی میزۆپۆتامیا، كە بە سیاسەتی دۆلاریش دەناسرا، هەر لە سەرەتای بیستەكانەوە رای خۆیان سەبارەت بە جینۆسایدی ئەرمەنەكانیش گۆڕی. پەیماننامەی لوزان بوو بە سەنگی مەحەك وهەر سەركردەی سیاسی و مسیۆنێری بوو پەیتا پەیتا هەڵوێستیان دەگۆڕی. ئەوەتا جۆرج پلیمتن، كە هەر لە ساڵی 1915وە یەكێك بوو لە ئەندامە سەرەكیەكانی كۆمیتەی ئەمریكی بۆ نەهامەتیەكانی ئەرمەن، بایدایەوە بەلای كەمالیستەكانداو دەڵێت “ئێمە لە ئەمەریكا دەڵێین ئەمەریكا بۆ ئەمریكییەكانە، ئەی بۆچی توركیاش بۆ توركەكان نەبێت؟”.
زیاد لەوەش، دیسان وەك پیتەر باڵەكیان لە كتێبە ناوازەكەیدا “دیجلەی گڕگرتوو” دەڵێت هەندێك ئەمریكی، بەشێوەیەك تووشی ئەو پەتای نەوتە بوو بوون وەك ئەدمیراڵی خانەنشین كۆڵبی چێستەر، كەوایان لێهاتبوو زۆر بە پەرۆشەوە یارمەتیی حكومەتی توركیایان دەدا لە پەردە پۆش كردنی مەسەلەكاندا. ئەدمیراڵا چێستەر كاتی خۆی دۆستایەتییەكی باشی لەگەڵا سوڵتان عبدالحمیددا بەستبوو. ئەوە بوو ساڵی 1897 چێستەر وەك نوێنەری بەرژەوەندیی مسیۆنێرە ئەمەریكییەكان نێردرا بۆ بابی عالی بەڵام دوایی كە توركیای جێهێشت رێككەوتننامەی بیرە نەوتێكی لەگەڵا سوڵتاندا بۆ خۆی مسۆگەر كردبوو. ساڵی 1922 چێستەر، بەو هیوایەی ئەو مافە نەوتیانەی كە بەڵێنی پێدرابوو هاتبێتە بەر كە (نیویۆرك تایمز كەرەنت هیستری)دا دەنووسێت “ئەرمەنەكان لە ناوچەیەكی شەڕاوی وپڕ گۆبەندەوە، كە بەردەوام گێچەڵیان پێدەكراو نەیاندەهێشت پێشكەوتن بە خۆیانەوە ببینن،گوێزرانەوە بۆ خۆشترین و بەپیتترین شوێنی سوریا .. كە ئاووهەواكەی، لە خۆشی وسازگاریدا دەڵێی ئاووهەوای كالیفۆرنیایە و بە پارەوپوول وهەوڵاو ماندووبوونێكی زۆر دەستەبەر بووە بۆیان”.
بەم پێیە هەر لە سەرەتای ساڵانی 1920كانەوە، نكووڵی كردن لە جینۆسایدی ئەرمەنەكان توانی جێگەی خۆی لە نێو ئەو كەشوهەوایەی توركدۆستی ناو ئەمەریكادا، بە ئاسانی بكاتەوە.
جینۆسایدی ئەرمەن، لەبەر بەرژەوەندیی ئەمەریكاو ئەو دەوڵەتە زلهێزانە لەگەڵا توركیای كەمالیزمدا تا یادی پەنجا ساڵەی، كە 1965 بوو، لە یادەوەریدا خەفە كراو چەندین سەرچاوە بە جینۆسایدی لەبیركراو ناویان دەبردو تەنانەت هیتلەر لە ساڵی 1939داو بە نیازی ئەوەی قڕبخاتە ناو جوولەكەكانی ئەڵمانیاو ئەوروپا لە كۆبوونەوەیەكیدا لەگەڵا سەرانی نازی دەڵێ‌ “كوا كێ‌ هەیە ئێستا باسی كوشتارو قڕكردنی ئەرمەنەكان بكات”. بەڵام لەو ساڵەدا، واتە 1965، شتێكی چاوەڕوان نەكراو ڕوویداو لەیادی پەنجا ساڵەی ئەو جینۆسایدەدا، كە 24ی نیسان سەدان هەزار ئەرمەن وخەڵكی دۆستیان لە ئەمەریكاو ئەوروپاو یەكێتی سۆڤیێت وئەرمینیا ڕژانە سەر شەقامەكان ولەوە بەدوا ئەو یادە هەموو ساڵێك دەكرێتەوەو بەڵام لە ئەمەریكاو زۆرێك لە وڵاتانی ئەوروپاو دنیادا دەكرێتەوە، بەڵام تا ئێستاش لەبەر بەرژەوەندییان لەگەڵا توركیادا خۆیان لەقەرەی ناوی ئەنجامدەری كوشتن ودەربەدەركردنی نزیكەی ملیۆن ونیوێك ئەرمەن نادەن وزۆریش ناوی جینۆساید نابەن وتا ئێستاش مەرایی ودووڕوویی و درۆ مۆركی رەفتاری ئەمەریكاو دەوڵەتانی بەرژەوەندخوازە كە پەیڕەویی دیبلۆماسییەتی دۆلار دەكەن. ئا ئێستاش، كە 23 دەوڵەت لە جیهانداو چل ویلایەتی ئەمەریكاو چەندین رێكخراوی نێودەوڵەتیی مافی مرۆڤ دانیان بە ناساندنی جینۆسایدی ئەرمەندا ناوە، كەچی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا. دانی پێدا نەماوەو مەسەلەكەش تەنها بەندە بە بەرژەوەندە جۆراوجۆرەكانیەوە لەگەڵا دەوڵەتی توركیادا، هەرچەندە دەیان كەسایەتیی نووسەرو كۆنگرێسمان وخاوەن پێگەی سیاسی و رۆشنبیری وكۆمەڵایەتیی گەورە لە ئەمەریكا خۆیو جیهاندا هەوڵی ئەو ناساندنە دەدەن، بەڵام حكومەتی ئەو وڵاتە ناچێتە ژێری. بۆ نموونە كەسێكی وەك دێبۆرالیپشتادت نووسراوێك دەداتە لیژنەی پەیوەندییەكانی دەرەوەو مافی مرۆڤی سەر بە كۆنگرێس وتێیدا دەڵێت: “نكووڵی كردن لە جینۆساید، جا تورك ئەنجامیدابێت بەرانبەر بە ئەرمەن، یاخود نازییەكان كردبێتیان بەرانبەر بە جوولەكە مەبەست لێی خوێندنەوەیەكی تر نیە بۆ مێژوو، بەڵكو نكوڵیكار دەیەوێت لەو رێگەیەوە تۆوی چەواشەكاری بچێنێت بەوەی گوایە لێكۆڵینەوەی جیددییان لە مەسەلەكەدا كردووەو نكۆڵیكاران دەیانەوێت قەناعەت بەلایەنی سێهەمی بەستەزمان بكەن كە گوایە (مەسەلەكان بەو شێوەیە نین كە باس دەكرێن). نكووڵیكارانی جینۆسایدەكان هەوڵدەدەن مێژوو بەشێوەیەكی تر دابڕێژنەوە. بەشێوەیەك كە قوربانیەكان تاوانبار دەرچن و تاوانبارەكانیشبێگوناه. من داواتان لێدەكەم كە پشتگیری لەو بڕیارە بكەن، چونگە ئەمە ئەو ڕۆڵە دەسەلمێنێت كەوا كاتی خۆیو لە سەروبەندی جینۆسایدی ئەرمەنەكاندا، حكومەتی ئەمەریكا دەیگێڕا، لەبەرژەوەندیی گەلی ئەرمەن”.

• رۆڵی كـورد لـە جـیـنـۆسـایـدی ئــەرمــەنـدا .. وەك ئـەنـجامـدەر و وەك رزگـاركـەر
وەك پێشتر، لە گەلێ‌ شوێنی ئەم نووسینەمدا ئیشارەتم پێداوە كەوا كورد كەم تا زۆرێك رۆڵی بووە لە كوشتاری ئەرمەندا، بەڵام نەك وەك میللەت یان نەتەوە بەڵكو وەك تاكە كەس خێڵاو دەستەو تاقمێك كە لە ریزی سوپاو جەندرمەو سوارەی حەمیدی وتەشكیلای تری دەوڵەتی عوسمانیداو دەبێ‌ پێش هەموو شتێك لەوە بگەین كەوا بە حوكمی پێكەوە ژیانی هەردوك كوردو ئەرمەن لە رۆژهەڵاتی ئەنەدۆڵاو بە تایبەتی لە شەش ویلایەتەكەی وان وبەدلیس وئەرزڕوم وسیواس وخەرپوت و دیاربەكردا كەوا بزووتنەوەی رزگاریخوازی ئەرمەن بە ئەرمینیای یان ئەرمەنستانی رۆژئاوا ناوی بردووەو لە هەوڵی بەردەوامدا بووە كە دەوڵەتی گەورەی ئەرمەنستانی لە سەر دامەزرێنێ‌و ئەمە بووەهۆی بەر یەككەوتنێكی سەخت لە نێوان هەردوولاداو لایەنی عوسمانی وەك پیشەی پێشتری لە ئیدارەدان و سیاسەت كردندا ڕۆڵی گەورەی هەبووە لە توندكردنی ململانێینێوانیان بەپێی سیاسەتی لە مێژینەی “پەرتكەو زاڵا بە”.
پێش ئەوەی بچینە هەندێك وردەكاریی رۆڵی كورد لەم مەسەلەیەدا وا چاكە چاوێك بخشێنین بە پێكهاتەی دیموگرافی وشێوازی ژیانی هەردوولا لەم بەشەی وڵاتی عوسمانیدا، كە دواتر ململانێ‌ لە سەر ناسنامە تا دەهات سەختتر وقووڵتر دەبووەوە.ئەڵبەتە لەو دەمەدا، لەوانە لە سەروەختی جینۆسایدی ئەرمەندا، دەوڵەتی عوسمانی لە ترۆپكی قۆناخی دەرەبەگایەتیی (فیوداڵیزم)دا بوو وسیستەمی پەیوەندییەكانی خێڵا هێشتا هەروەكو دەیان وسەدان ساڵا پێشتر بووە.
ئەو دەمە كورد لە ئەنەدۆڵی رۆژهەڵاتی توركیا یان كوردستانی باكووردا، كە خۆی لە شەش ویلایەتەكەدا دەبینییەوە زۆرینە بوو وژیانی خێڵە كوردەكان لە سەر ئاژەڵداری بەند بوو وبۆ بەخێوكردن ولەوەڕاندنی ئاژەڵەكانیان كۆچەر یان نیمچە كۆچەر بوون، بەشێكی تری ئەم خێڵانەش نیشتەجێ‌ بوون وبێجگە لە ئاژەڵداری جووتیاریشیان دەكرد. ئەو دەمە تەواوی ناوچەكە دابەش بوو بوو بەسەر سەرۆك خێڵەكاندا كە لە هەمان كاتدا دەرەبەگ وخاوەن مڵكی ناوچەكانیان بوون وجووتیارو مەڕدارەكان دەبوو باج وسەرانەیان بدەنێ‌.
سەبارەت بە ئەرمەنیش، كە بێجگە لە نیشتەجێ‌ بوونیان لە شارو دێهاتی تری وڵاتی عوسمانیداو بە تایبەتی ئەستەمووڵی پایتەخت وشارە توركیەكانی تر بەڵام زۆرینەیان لە كوردستانی باكوور یان شەش ویلایەتەكەی رۆژهەڵاتی عوسمانیدا نیشتەجێ‌ بوون، كە ئەمان یان رابەرە سیاسیەكانی بزووتنەوە نەتەوایەتییەكەیان بە ئەرمینیای رۆژئاوایان دادەنا. ئەرمەنەكان لەم بەشەی دەوڵەتی عوسمانیدا نزیكەی 20% یدانیشتوانیان پێكدەهێناو دوو شێوازی ژیانیان پێكدەهێنا كەوا بەشێكیان دانیشتووی دێهات وخەریكی ئاژەڵداری وكشتوكاڵا بوون وئەمانیش چەشنی جووتیاری كورد دەبوو باج ومڵكانە بدەنە ئاغا كوردەكان كەوا بە یارمەتی دەوڵەت وكاربەدەستە گەندەڵاو بەرتیل خۆرەكانی عوسمانی دەستیان نابووە بینیان وبۆ جووتیاری ئەرمەن مەسەلەی جیاكاری ئاینیشی هاتبووە سەر. بەڵام دانیشتوانی شار نشینی ئەرمەن بژێوییان لە سەر دوكانداری وپیشەگەری بەند بوو وزۆربەی پیشەكانی بازرگانی ودارتاشی وئاسنگەری و مسگەری و زێڕنگەری و.. تاد، بە دەست ئەمانەوە بوو وئاستی گوزەرانیان بەردەوام لە كوردی دانیشتووی ناوچەكە بە دێهات وشارەوە باشتر بوو، چونكە هەمیشە جووتیارە كوردەكە كە ڕووی لەم كردووە بۆ سەلەم كردنی بەروبوومە كشتوكاڵی وئاژەڵدارییەكەی وئەمەش فرەجار بووەتە مایەی ئێرەیی وبەغیلی وبەرپابوونی جۆرە ناحەزی ودژایەتییەك لە نێوان خاوەن قەرزو قەرزارەكەدا.
ئەڵبەتە جووتیارە ئەرمەنەكانیش هەمان دۆخی جووتیارە كوردەكانیان هەبوو، لە سەرێكەوە زۆربەی رەنجی ساڵیان بە باج وسەرانە دەدا بە دەوڵەت وئاغا كوردەكان وبۆ ئەمان تەنها بەشی مەمرەو مەژی دەمایەوەو بەردەوام هەژاریو نەداری باڵی بە سەریاندا كێشابوو، لە سەرێكی تریشەوە ژێردەستەی خێڵە كۆچەرە كوردەكان بوون، بە هەردوو نیشتەجێبووانی كوردو ئەرمەنەوە، بە حوكمی سروشتی گەرمیان كوێستان كردنی ئەم خێڵانە وبە كەم تەماشا كردنی نیشتەجێبووان بەردەوام زیانیان پێدەگەیاندن وستەمیان لێدەكردن. ئەڵبەتە دەوڵەتیش لە رەفتاری خێڵە كۆچەرەكان بێدەنگ بوو چونكە ئەوان سەربازو جەندرمەیان دەدایە دەوڵەت كە هەمیشە پێویستی بە جەنگاوەر بوو بۆ راییكردنی جەنگ وشەڕوشۆڕەكانی لە ناوخۆو دەرەوەدا.
بێگومان لەم سیستەمەدا جووتیاری ئەرمەن بە حوكمی جیاوازی ئاینی وهەژموونی ئاینی ئیسلام و راڤە جۆراوجۆرو دژ بەیەكەكانی رابەرانی ئەم دینە لە مەلاو شێخانی تەریقەت، كە لە چەندین بۆنەدا گەلی ئەرمەن وئاشووری وكوردی ئیزیدی وهی تریشیان بە گاور ناودەبردو ناكۆكی وناحەزیی ئاینییان بەرپا دەكرد لەنێو میللەت وئایینە جیاوازەكانی چوارچێوەی ئیمپراتۆرێتی عوسمانیداو ئەڵبەتە لەم نێوانەدا هەر كەمینە ئاینی ومەزهەبییەكان زەرەریان دەكرد وبە ناچاری ستەمیان قوبووڵ دەكرد.
ئەڵبەتە ئەم دۆخە دەیان وبگرە سەدان ساڵیش لەناو دەوڵەتی عوسمانیدا بەمجۆرە بەڕێوە دەچوو وچەشنێك لە ئاڵوگۆڕی بەرژەوەندی لەنێوان پێكهاتەكانی كۆمەڵگەی عوسمانیدا جێگیر بووبوو وهەر لایەك بە قەدەری خۆی قەناعەتی كردبوو،هەندێ‌ سەرچاوە دەگێڕێتەوە كەوا خێڵە كوردەكان جۆرە دۆستایەتییەكیان لەگەڵا جووتیارە ئەرمەنەكاندا دروستكردبوو، كەوا هەر ماڵە كۆچەرێكی كورد ماڵە دۆستێكی ئەرمەنی هەبووە لە گوندەكانداو ئەم ماڵە ئەرمەنە لە زستاندا كاتێ‌ كەوا خێڵا لە زۆزانەوە بۆ ئاران یان لە كوێستانەوە بۆ گەرمیان دا گەڕاوەو ئەم ماڵە جێگەی بۆ دۆستە كوردەكەی دابین كردووە وهەروەها ئالیكی زستانیشی بۆ ئاژەڵەكانی دەستەبەر كردووە لە بەرانبەر كرێ‌ ومزێكدا كەوا كوردەكە داوێتێ‌و بەم دۆستایەتییەی ئاڵوگۆڕی بەرژەوەندییە وتراوە(كریڤ) ولە بەرانبەریشدا كوردەكە دۆستە ئەرمەنەكەی لە زوڵم وستەمی خەڵكی ترو خێڵی تر پاراستووەو بە تایبەتیش ئاغاو دەرەبەگە كوردەكان لە بەرانبەر بڕێك سەرانەو خزمەتكردن بە ئاغا ئەرمەنەكانیان لە ستەم ودەستدرێژی كردن پاراستووە لە ناوچەكانی خۆیانداو داكۆكیان لێكردوون. ئەڵبەتە تێكڕا جووتیارو خێڵە كۆچەرە كوردەكان بەردەوان ئیشیان بە بازرگان وپیشەگەرە دەستڕەنگینە ئەرمەنەكان بووە لە شارەكاندا بۆ دروستكردنی كەرەستەو پێداویستی كشتوكاڵی وئاژەڵدارییان وئەمە بۆ پیشەگەرەكان بازاڕێكی پڕ برەو بووەو هەر لەم سۆنگەیەشەوە بووە كەوا ئاستی بژێوی و گوزەرانیان لە هی رەشەخەڵكەكە باشتر بووەو بەڵكو گەلێ‌ لە ئەرمەنی ناو شارەكان لە ئاستی چینە دەوڵەمەندو ناوەڕاستەكاندا بوون. بەم پێیەش كاریگەرییان لە سەر دامودەزگاو كاربەدەستانی دەوڵەتی عوسمانی زۆر بەرچاو بووەو بەتایبەتی لە ئەستەمووڵی پایتەخت وچەند شارێكی گەورەدا بۆ راییكردنی كاروباری دەوڵەت وبەتایبەتی لە ڕووی ئابورییەوە گوێ‌ لە قسەیان گیراوەو گەلێكیشیان بەشدار بووە لە جومگەكانی حوكمڕانی ودەسەڵاتدا ئەمەش وایكردووە كە بەردەوام كاربەدەستانی عوسمانی بە (میللەتی سادیقە) ناویان ببەن.
من لێرەدا نامەوێ‌ داكۆكیی لە پەرێزی كورد بكەم لە رەفتاریدا دەرهەق بە ئەرمەن بەڵكو دەمەوێ‌ واقیعی سەردەمێك بخەمەڕوو كە تێیدا جووتیارو هەژاری كوردو ئەرمەن پێكەوە لەژێر ركێفی سیستەمێكی فیوداڵی عوسمانیدا ژیاون وكەوا مەكینەی وەگەڕخستنی ئیدارەو سوپاكەی لە سەر شانی خەڵكە ڕەنجكێشەكەی ئیمپراتۆریەتەكە بووە بە هەموو نەتەوەو پێكهاتەكانیەوەو لە رێگەی ئاغاو دەرەبەگی كوردو توركەوە ئەم سیستەمە بەڕێوە چووە وبێگومانیشم لەوەی سەرۆك خێڵاو ئاغاو دەرەبەگەكان بۆ مسۆگەر كردنی بەرژەوەندیی خۆیان وبە پشتیوانی كاربەدەستانی دەوڵەت درێغییان نەكردووە لە ستەم وقورس كردنی باری سەرشانی خەڵكی رەشوڕووت و پشكی رەنجدەرو هەژاری ئەرمەنیش لەم بوارەدا زیاتر بووەو بێجگە لە ڕووە ئابوورییەكەی جیاكاریی ئایینی بەكارهاتووە بۆ چەوساندنەوەی زیاترو تەنها ناوهێنانیان بە “گاور” و جیاكردنەوەی گەڕەك وشوێنی نیشتەجێبوونیان لە شارەكاندا بەسە بۆ ئەوەی بزانرێت كە بارودۆخی ژیانی كۆمەڵایەتی ومەعنەوییان چۆن بووە. ئەگەرچی لای كورد، بە كۆچەرو جووتیاری نیشتەجێشەوە هەرگیز مەسەلەی توندڕەویی ئاینی ئەو كاریگەرییە قووڵەی نەبووە كە ناحەزیو شەڕی لە سەر دروست ببێت ولەگەڵا ئاییەنەكانی تری غەیرە موسڵمانداو بە تایبەتی مەسیحییەكان بە تەبایی ژیاون وهەرگیز وشەی “گاور” مانایەكی دزێوی نەگەیاندووە لای كوردو تەنانەت لەگەڵا ئەرمەنەكاندا سەردانی مزگەوت وكەنیسەی یەكتریان كردووەو لە بۆنە ئایەنیەكانی یەكتردا بەشداربوون ولەو سەردەمەدا كورد وەك مەسەلەیەكی كۆمەڵایەتی وكولتووری مامەڵەی لەگەڵا ئاینی ئیسلامدا كردووە.
ئەڵبەتە ئەوەی لە سەردەمی جینۆسایدی ئەرمەندا ڕوویدا كۆمەڵێك هۆكاری هەبوو، كە پێشتر هەندێ‌ بە وردی باسكراون وئاڵۆزییەكی تەواوی خستە پەیوەندیی نێوان كوردو ئەرمەنەوە، كە پێشتر دەیان وبگرە سەدان ساڵا پێكەوە دەژیان، بە پێی ئەو سیستەمە سیاسی ئابوورییەی لە دەوڵەتی عوسمانیدا باوبوو وهەر لایەك بە قەدەری خۆی ڕازی بوو لە ملكەچ بوون بۆ دەوڵەت وباج وسەرانە دان بە ئاغاو سەرۆك خێڵەكان. ئەم بارە لە سەر وەختی میرنشینە كوردەكانیشدا هەر بەو چەشنەی سەرەوە بوو.
لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەوە وردە وردە كاریگەریی بیری نەتەوەیی، كە لە ئەوروپا سەریهەڵدا بوو، لای گەلانی ژێردەستی ئیمپراتۆرێتی عوسمانی دەركەوت ولەملاو لەولا ناڕەزایی لە سیاسەتی دەوڵەت بەرپابوو، میللەتان دەیانویست كە چیتر لەژێر چەپۆكی عوسمانیدا نەمێنن وبەتایبەتی دوای ئەوەی گەلانی بەڵكان دەستیان دایە شۆڕش وبە تایبەت تریش دوای ساڵی 1870 كاتێ‌ كە بوڵگاریا ڕزگاری بوو لەژێر دەستی عوسمانی. ئەڵبەتە ئەرمەن پێش زۆربەی گەلانی بندەستی عوسمانی كەوتن لە داواكارییان بۆ مافی زەوتكراو یان چەوساندنەوەی چەندین سەدەیان. دەبێ‌ ئاماژە بەو ڕاستییە بكەین كە بزووتنەوەی رزگاریخوازی ئەرمەن لە هی كوردو عەرەب وگەلانی تر گەڵاڵەترو بەهێزتر بوو وەك دەرەنجامێك بۆ كاریگەریی بزووتنەوە سیاسیەكانی ئەو دەمەی رووسیا لە سەر ئەو بەشەی ئەرمینیای رۆژهەڵات كە لە بندەستیدا بوو لە سەرێكەوە كە بووە هۆی بڵاوبوونەوەی بیری رزگاریی نەتەوەیی لە بەشەكەی تری بندەستی دەوڵەتی عوسمانی وهەروەها پشتیوانی وڵاتانی ئەوروپاو بەتایبەتی دەوڵەتە زلهێزەكانی ئەو دەمە چەشنی بەریتانیاو فەرەنساو ئەڵمانیا لە سەرێكی ترەوەو كاریگەریی بەرچاوی مسیۆنێرەكان و رەخساندنی هەلی خوێندنی بەرفراوان بۆیان لە هەموو قۆناخەكانی خوێندندا.
پێداگرتنی حیزب و رێكخراوە ناسیۆنالیستەكانی ئەرمەن لە سەر جێبەجێكردنی بەرنامەی چاكسازییەكان، كە لە ساڵی 1839دا حكومەتی عوسمانی دەریكرد بەناوی (تەنزیمات)ەوە بەڵام هەرگیز جیددی نەبوو لە جێبەجێكردنی و لە دوای جەنگی عوسمانی لەگەڵا رووسیاداو سەركەوتنی رووسیاو تێكشكانی سوپای عوسمانی ساڵی 1878 لە ڕێككەوتننامەی بەرلینی ساڵی 1878دا دەوڵەتی عوسمانی پابەندكرا بە جێبەجێكردنی خاڵەكانی چاكسازی كە تیایدا دەبوو نیمچە سەربەخۆییەك بۆ ئەرمەن دەستەبەربكرێت لە شەش ویلایەتەكەی رۆژهەڵاتی ئەنەدۆڵدا، واتە كوردستانی باكوری ئەمڕۆ، كە ئەرمەن دەیانویست دەوڵەتی ئەرمەنستانی گەورەی لە سەر دامەزرێنن بێ‌ رەچاو كردنی كەوا زۆرینەی دانیشتوانی كوردن. ئەڵبەتە لە قۆناغەدا ئەرمەن بە تەواوی پشتیان بە رووسیاو دەوڵەتە زلهێزەكانی ئەوروپا بەست بوو وحیزبە ناسیۆنالیستەكانی ئەرمەن وبەتایبەت تاشناك رۆڵێكی زۆر خراپیان دەگێڕاو جاڕی راپەڕینی چەكدارییان دا، بێ‌ ئەوەی هەلومەرجی لەبار بێت ودەوڵەتە زلهێزەكانیش هەریەكە بۆ بەرژەوەندی خۆی كاری دەكرد. حكومەتی سوڵتان عبدالحمیدیش هێندەی تر شێلگربوو وبەوە تۆمەتباری دەكردن كە بوون بە دەسكەلای رووسیاو وڵاتانی ئەوروپاو راستیەكەشی هەروا بوو و رێكخراوەكانی ئەرمەن دەیانویست بەهەر نرخێك بووە بارودۆخی (ئەرمینیای رۆژئاوا) بشێوێنن بەو هیوایەی وەك چۆن رووسیا دەستی كێشایە ناو بوڵگاریاوەو بوو بە هۆی رزگاربوونی بەو چەشنە رووسیاو دەوڵەتە گەورەكانی ئەوروپا ناچار بكەن ناوچەكە داگیر بكەن وپاشان لە بەرژەوەندی ئەرمەن بشكێتەوە.
ئەم كارەی ئەرمەنەكان، كە بۆ دەستەبەركردنی مافی خۆیان هەموو رەوایی وپاساوێكیان دەدایە، وەك ورووژاندنی شارە زەردەواڵە بوو وحكومەتی سوڵتان لە جیاتی ئەوەی بەڕاستی بەندەكانی چاكسازی جێبەجێبكات بە جارێ‌ دەهری بوو و كەوتە قڕكردنی ئەرمەن لە پایتەخت وشارەكان و ناوچەكانی رۆژهەڵاتی ئەنەدۆڵا ئەڵبەتە بۆ ئامادەكاریش ساڵی 1891 بەشێكی بەرچاوی خێڵە كوردەكانی چەكدار كرد لەژێر ناوی (سوارەی حەمیدیە)داو كەوتە پیلانگێڕی ئەوەی كوشتارەكە بە كورد بكات لەژێر پەردەی ئاین وهاندانی مەلاو شێخانی تەریقەت گوایە مەسەلەكە لە پێناوی ئاینی ئیسلامدایەو دژ بە كافران كە پێشتر زەمینەسازی بۆ كردبوو وسەرجەمی ئەرمەنی بە (گاور) ناودەبرد. بۆ ئەم مەبەستەش سوڵتان جاڕی (جیهادی پیرۆز)ی داو بەردەوام حكومەتەكەی لە هەوڵی ئەوەدا بوو كورد وەك خێڵا و وەك خاوەن مڵك لە كوشتاری ئەرمەنەوە بگلێنێ‌و تەماحی تاڵان ماڵاو سامان وزەویوزاریان بخاتە بەردەست. بێگومان بێجگە لە كورد میللەتانی تریشی تێوەگلاندبوو وەك چەركەسن وئەلبان كەوا لە جەنگەكانی بەڵكان وچەنگی ڕووس وعوسمانیدا وەك میللەتانی موسڵمان لەو وڵاتانە دەركرابوون ولە توركیا لە ناوچەكانی ئەرمەن وكورددا نیشتەجێ‌ كرابوون ئەمانە پێیاندەوتن (موهاجیر)و لە شوێن وماوای خۆیان پێش كۆچكردنیان هەموو ماڵاو سامانیان تاڵانكرابوو و رقێكی ئەستووریان لە گەلانی مەسیحی دەبوەوە وبۆ هەل دەگەڕان تۆڵەی خۆیان بكەنەوەو لەپای ئەو زوڵم چەوساندنەوەی لە وڵاتی خۆیان تووشی هاتبوون وئێستا لە مەسەلەی ئەرمەن لەبارتر نیە بۆ ئەوەی تۆڵەی خۆیان بكەنەوە.
لە سەری ئەرمەنیشەوە رابەرانی بزووتنەوە نەتەوەییەكەی ئەرمەن وبەتایبەتی حیزبی تاشناك هێند شێلگیری پشێوی نانەوە بوون هێند بەتەنگ بەرنامەڕێژی و هاوخەباتییەوە نەبوون لەگەڵا كوردو رابەرانیدا، كە ئەمانیش بە هەمان چەشنی ئەرمەن چەوساوەو ژێردەستە بوون وسوودمەند لەم بەینەدا سەرۆك خێڵاو ئاغاو دەرەبەگە كوردەكان بوون كە زۆرێكیان وەك پێشەی ئەم چین وتوێژە لە هەموو كات وشوێنێكدا ئەوەی كە بۆ بەرژەوەندیی چینایەتییان دەبنە داردەستی رژێمە سەركوتكەرەكان، دەنا جووتیارو خەڵكی هەژاری كورد هیچ سوودو قازانجیان نەبوو لە دژایەتی كردنی خەڵكی ئەرمەندا تا رەشەخەڵكەكەی ئەمانیش لە هەردوو سەری رابەرانی نەتەوەییان وحكومەتی عوسمانییەوە بە گورگانخواردوو چووون و بوون بە قوربانی وسووتەمەنی. حكومەت بەوە هانی كوردی دەدا لە دژی ئەرمەن كەوا ئەمان، واتە ئەرمەن، دەیانەوێت تەواوی خاكی كوردان داگیر بكەن ودەوڵەتی خۆیانی لە سەر دامەزرێنن لەڕاستیشدا رابەرانی نەتەوەیی ئەرمەن نكووڵییان لەمە نەدەكردو لەناو كۆمەڵگەی ئەرمەن ولە ناوەندەكانی دەرەوەدا كوردیان زۆر بەدناو كردبوو وبە چەتەو پیاوكوژو شەڕەنگێز لە قەڵەمیان دەداو وایان دەردەبڕی كە ئەوان گرفتاری دەستی كوردن نەك دەوڵەتی عوسمانی.
ئەڵبەتە بزووتنەوەی نەتەوایەتی ئەرمەن لە سەردەمی جڵەوی دەسەڵات بەدەستەوە گرتنی تاقمی توركە لاوەكانەوە یان كۆمیتەی ئیتیحادو تەرەقی لە ساڵی 1908 تا 1914 لەگەڵا ئەم حكومەتە تەواو تەباو هەماهەنگ بوون و دژ بە كوردو رابەرانی هەڵوێستیان وەرگرتبوو وتەنانەت لە قەتڵوعامی ساڵی 1909ی شاری ئەدەنەش بێدەنگ بوون كەوا بە دەسیسەی ئیتیحادییەكان هەزاران كەسی ئەرمەن كوژران.
كاتێك كە جەنگی جیهانی یەكەم دەستی پێكرد حكومەتی توركە لاوەكان لە جەنگدا دایە پاڵا ئەڵمانیاو لەبەر شەڕی رووسیادا لە ساری قامیش ساڵی 1914 سوپای عوسمانی تووشی شكستێكی گەورە هات و رووسیا شاری وان وچەند ناوچەیەكی بەرفراوانی داگیركردو ئەرمەنەكان بە تەواوی توانایانەوە دایانە پاڵا رووسیاو دژ ببە دەوڵەتی عوسمانی وەستانەوەو لە شاری وان ودەوروبەری قەتڵوعامێكی زۆری كوردیان كردو هەڕەشەی دامەزراندنی دەوڵەتی ئەرمەن لە رۆژهەڵاتی ئەرمەندا تەواو بەرجەستە بوو ومەكینەی پڕوپاگەندەی عوسمانی زۆر سەركەوتوو بوو لە تەیارو ئامادەكردنی بەشێك لە كورد كەوا لە ڕووی بەئاگایی یان بێئاگاییەوە بێت بەشداربن لە كوشتاری ئەرمەندان، كە لە بەهاری ساڵی 1915دا بە خەستی وپەلامارێكی بەربڵاو دەستی پێكردو سیاسەتی دەوڵەتیش كە بە دروشمی “پەرت كەو زاڵا بە” كاری دەكرد ئەنجامی باشی بۆ حكومەتی ئیتیحادو تەرەقی هەبوو.
گەلێ‌ لێكۆڵەرو سەرچاوە كۆكن لە سەر ژمارەیەكی هێجگار قەبەی قوربانیانی ئەرمەن و ڤ.تارلیە پاش لێكۆڵینەوەو وردەكارییەكی تەواو كۆتا ژمارەی زیانی ئەرمەن بەم شێوەیە دیاری دەكات: “كوژراوانی سەردەمی سوڵتان عبدالحمید 300 هەزار كەس، كوژراوانی ئیتیحادییەكان ملیۆن ونیوێك، هەڵاتووان بۆ قەوقازو وڵاتانی عەرەبی 800 هەزار”. وەك نموونە لە بەشداریی كورد لە كوشتاری ئەرمەندا دكتۆركەمال مەزهەر لە كتێبە مێژووییە ناوازەكەیدا “كوردستان لە ساڵانی جەنگی جیهانیی یەكەمدا” دەگێڕێتەوە:لە كوشتاری یەكەمدا ساڵی 1895 شێخێكی تەریقەت بەناوی مەلا سەعید ئەحمەد لە شاری ئورفە یەكەم دەسپێكی ئەوە بوو كە ئەرمەنییەكی بێتاوانیان هێناوەتە بەردەستی ولەبەرچاوی خەڵك سەری لەلاشەی كردووەتەوەو فەرمانی قەتڵوعامی كردووە كەوا ئەرمەن “ملكەچی سوڵتان وخەلیفەی موسڵمانان نەبوون”. هەروەها ناوی چەندین پیاوكوژ دێنێ‌ كە هەریەكەیان سەدو دووسەدو سێسەدی كوشتووەو بە غەزاو جیهادیان لە قەڵەم داوە. بە هەمان شێوە چەندین ئاغای كورد كاروانی ئەرمەنەكانیان لە جەندرمەی تورك كڕیوەتەوەو پاش ئەوەی ڕووتیان كردوونەتەوەو چییان پێبووە لێیانسەندوون كوشتوونیان وئەمە مەرجی جەندرمەكان بووە بۆ ئاغا كوردەكان ئەڵبەتە پاش كوشتنیشیان سكیان هەڵدڕیون وبۆ لیرەی ئاڵتوون گەڕاون. ڤ. كردلێڤسكیش لەم ڕووەوە دەڵێ‌: “بە چاوی خۆم لە هاوینی 1916دا دیومە كەوا كوردەكان تاقم تاقم ئەرمەنیان وەبەرخۆیان داوە بۆ بەدلیس. بەو نیازەی لیژنەی پەنابەران پارەیان لە سەر بدەنێ‌”.
لە گەلێ‌ شوێن كوردەكان لای خۆیان ئەرمەنەكانیان لە تورك دەشاردەوەو پاشان دەیانبردن بۆ بەدلیس و رادەستیان دەكردن. لە هەندێ‌ حاڵەتیشدا سەرۆكە كوردەكان تەواوكەری كاری خەڵكی تر بوون وبۆ نموونە سمكۆی سەرۆكی شكاك لە تەنگی قوتووردا بۆسەیەكی بۆ چەند دەستەو تاقمێكی ئەرمەن دانابوو كەوا لە مردن رزگاریان بووبوو وپیاوەكانی هێرشیان كردبوونە سەرو قەسابخانەیەكی نوێیان بۆ سازكردبوون و ئەمەش مشتێكە لە نموونەی خەروارێك.
راستێكەی سیاسەتی عوسمانیەكان تاڕادەیەك سەركەوتوو بوو كە دەیانویست ئۆباڵی قەتڵوعامەكانیان بخەنە ئەستۆی كوردو دەبێ‌ پێ‌ لەوەش بنێین كەوا دەمارگرژیی كوێرانەی ئاینی، كە لە ئەنجامی هاندان وپروپاگەندەی عوسمانیەكانەوە هاتبووە ئاراوەو دواكەوتوویی كورد لەڕووی شارستانیەوە دوو هۆكاری سەرەكی بوون كەوا پاڵیان بە زۆر كوردەوە دەنا بە دەم بانگەوازی”جیهادی پیرۆز”ی سوڵتانەوە بڕۆن ولە كوشتارو غەزای “كافراندا” خێرو چاكەی خواوەندیان دەست بكەوێت وهەندێكیشیان لە كاتی سەربڕینی ئەرمەندا سڵاواتیان لە سەر پێغەمبەر دەدا.هەرلەم ڕووەوە كەمال مەزهەر باسی لە بەراوردێكی مێژوویی دەكات ودەڵێ‌ خۆكوردو تورك وگەلانی دیكەی ناوچەكە لەپێش ئەم كوشتارەدا دواكەوتووتربوون وبێگومان پابەندی ئیسلام بوون كەچی لەسەدان ساڵی ڕابردوودا كارەساتی خوێناویی وا لەنێوان كوردو ئەرمەن یان كوردو ئاشووریدا رووینەداوە وتەنانەت زۆرێك لەنووسەران ولێكۆڵەرەوانی بیانی بەشێوەیەكی تایبەتی سەرنجی ئەم حاڵەتەیان داوە كەپەیوەندیی نێوان كوردو مەسیحییەكانی كوردستان لەباشترین پەیوەندیی نێوان گەلانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بووەو تەنانەت هێندە بەئاسایی مامەڵەیان لەگەڵا یەكتر كردووە كەوا ئەرمەنەكان چوون بۆمزگەوتی موسوڵمانان وئەمانیش سەردانی كەنیسەكانی ئەوانیان كردووە وهیچ گرژییەكی ئاینی ومەزهەبی لەنێوانیاندا نەبووە. كەوابوو هۆكارە نوێكانی دنەدان وهاندان، وەك باسمان كرد، پەردەیەكی رەشی دەمارگرژیی كوێرانەیان كێشا بەسەرهەست وبیری ئاینیی كورددا دەرهەق بەئەرمەن وگەلێ‌ بەڵگەش هەن كەپشتیوانی ئەم ڕایە دەكەن ولەزۆرێك لەناوچە كوردییەكاندا پیاوانی ئاین لەمەلاو موفتی وشێخانی تەریقەت، بەپێی فەرمانی حكومەت هەست وسۆزی خەڵكیان دەورووژاندو بەئاشكرا هانیاندەدان”كافران” بكوژن وكەنیسەو پەرستگاكانیان بڕووخێنن و بەم لۆجیكە ئەوەی لەئاینی مەسیحی خۆی هەڵگەڕایەتەوە و ببوایەتە ئیسلام زیانیان پێنەدەگەیاند و بەم رەنگە هەستی كوێرانەی ئاینی لای كوردە سادەوساكارەكان كەتائەو كاتە لەناخیاندا خەفەبوو، بەپێی نەخشەو پلانێكی داڕێژراو لەمتبوون خەبەریان كردەوەو بەزۆر كوردیان تێئاخنی.
ئەڵبەتە زۆربەی ئەو كوردانەی كەبەشداربوون لەكوشتاری ئەرمەندا لەڕیزەكانی”سوارەی حەمیدی”دا بوون، كە لەبنەڕەتدا بۆئەم كارە دامەزرابوو. ئەمانە بێجگە لە رۆڵی خۆیان خەڵكی عەشایەریشیان هاندەدا بۆكوشتاری ئەرمەن وبەتایبەتی لەكوشتاری دیاربەكرو ئەرزڕوم و شوێنانی تریشدا رۆڵێكی زۆر بەرچاویان بووە. ئەڵبەتە دەبێ‌ ئەوە بڵێین كەوا بەشداری هێزەكانی سوارەی حەمیدی لەكوشتاری ئەرمەندا وەك تەشكیلەیەكی حكومەت بووە، چەشنی بەشداریی سەربازو جەندرمە، نەك وەك بەشداری كورد، هەرچەندە دواكەوتوویی ژمارەیەك لە ئاغاو دەرەبەگەكانی كوردیش رۆڵی خۆیان بینی ولە سەرێكی تریشەوە سەركردەكانی سوارەی حەمیدی وژمارەیەك لەو ئاغایانە كوشتاری ئەرمەنیان بەهەل دەزانی بۆئەوەی گیرفانیان پڕبكەن ومڵك وماڵ وزەوی وزاریان داگیربكەن ولەمەشدا حكومەتی عوسمانی هانیدەدان وهاوكاریی دەكردن.
وەك پێشتریش ئاماژەمان بۆكردووە، لەڕووی تێگەیشتن لەدۆخی ئەو دەقەوە حیزب و رێكخراوەكانی بزووتنەوەی نەتەوەیی ئەرمەن و بەتایبەتیش تاشناك وەك حیزبێكی باڵادەست نەیانتوانی پەیوەندیی دراوسێتیی چەندین سەدەی كوردو ئەرمەن هەڵبسەنگێنن بەڕاستی وكار بۆ ئەوە بكەن هەست وسۆزو خەباتی هەردوو میللەت یەكبخەن و وەك لازاریف دەڵێ‌ “تاشناكیەكان خزمەتێكی خراپی گەلی ئەرمەنیان كرد چونكە هانیاندان بۆ راپەڕینێك كە هێشتا كاتی نەهاتبوو و گیانی رق وكینەیان لایان دەورووژاند دژ بە هەموو كوردو تورك”.
هەروەها ئۆرۆتونیان دەڵێ‌: “لە جیاتی راكێشانی دیموكراتییەكانی گەلی كورد وەك هاوپەیمان وخەبات كردن پێكەوە دژ بە ئاغاو دەرەبەگی تورك، حیزبە نەتەوەییە دیموكراتەكانی ئەرمەن لە رێگەی بانگەشەیانەوە بۆ رق و كینەی رەگەزپەرستی و ئاینی، توانییان دیوارێكی ئەستوور لە نێوان هەردوو گەلی ئەرمەن وكورددا دروست بكەن. ئەڵبەتە سیاسەتێكی لەم چەشنەی نامیللی وخۆكوژی پێش هەموو شتێك خزمەتی تەنها چینە فیوداڵەكەی كوردو توركی كردو هیچی تر”.
ئەم سیاسەتی پێداگرییەی نەتەوە پەرستانی ئەرمەن كە بە تەنها خۆیان سوارچاكی مەیدان بن وهەموو ناوچە كوردنشینەكانی كوردستانی باكوور بخەنە ژێر ركێفی ئەو دەوڵەتەی بەتەمابوون دروستی بكەن وئەرمینیای گەورەی ناوبنێن بەو پێیەی لە رۆژگاری دێریندا لە ژێردەستی دەوڵەتەكانی ئەواندا بووەو ئەمە بەجارێك كوردی ترساندو بەتایبەتی وای هەست دەكرد كە دەوڵەتە گەورەكان هاوكارو یارمەتیدەری ئەرمەنن، كە هاوئاینیانن. بەم پێیە ئەگەر مەسەلەكەمان بەشێوەیەكی تر تەماشاكرد ئەنجام وا دەكەوێتەوە كە مونەوەری كورد دەترسا رۆڵی كەم بێتەوەو جووتیاری كورد دەترسا زەوییەكەی لە دەست بچێت وئاغاو دەرەبەگەكانی كوردیش ئامانجیان ئەوە بوو كە پارێزگاریی لە دەسەڵاتی خۆیان بكەن. بێگومان كاربەدەستانی عوسمانیش دەستێكی باڵایان هەبوو لە بڵاوكردنەوەی ترس لەناو كوردداو تێكدانی پەیوەندیی كوردو ئەرمەن وبە هەموو شێوەیەك هەوڵیاندەدا درزی نێوانیان قووڵ بكەنەوەو رێگایان لە هەر هەوڵێكی نزیكبوونەوەی ئەو دوولایەنە دەكرد. ئەڵبەتە كورتبینیی بزووتنەوەی نەتەوەیی لەهەردوولای كورد و ئەرمەنەوەو دەستێوەردانی دەوڵەتە گەورەكان وهەوڵی بەردەوامی دەوڵەتی عوسمانی بۆ تێكدانی پەیوەندیی نێوان كوردو ئەرمەن وچەواشە كردنی كورد رۆڵی خۆیان بینی بۆ هەڵچوون و ورووژاندنی بەشێك لە كورد دژ بە ئەرمەن و ئەنجام دەگەینە ئەو راستییەی كە گرژیی كوێرانەی ئاینی تاقە هۆكار نەبوو بۆ كوشتاری ئەرمەن.
ئەگەرچی بەشێك لە كورد بوون بە ئامێرو دەسكەلای حكومەتی عوسمانی بۆ كوشتاری ئەرمەن وكاریگەری خراپی كردە سەر پەیوەندیی هەردوولاو ئاسەواری تا ئێستاش بەدیدەكرێت ولەو سەردەمەو دواتریشدا كاریگەریی خراپی لە ناوەندی نێودەوڵەتیدا بە جێهێشتووەو هەمیشە كورد وەك پیاوكوژ وێنا كراوە. بەڵام سەرباری ئەو هەموو بەدناو كردنە كوردی سادەو ساكار بە سروشتی خۆیان هەڵوێستی زۆر شەرەفمەندانەیان هەبووە لە ئاست قوربانیانی پلانی لەناوبردنی ئەرمەنداو هەرچەندە سیاسەتی حومكڕانان بەری بەو مەسەلەیە دەگرت ونەیدەهێشت تەشەنە بكات بێگومان زۆربەی خەڵكی كورد بەشدار نەبوون وتەنها وەك تەماشاكەر مانەوە لەبەر هەڕەشەی كاربەدەستانی دەوڵەت بە سزادانی قورسی هەركەسێك یارمەتی ئەو ئەرمەنە لێقەوماوانە بدات وئەگەر هەر كەسێك ئەرمەن لە ماڵیدا بگیرێت گەورە بێت یان منداڵا ئەوە مامەڵەی ئەرمەنی لەگەڵا دەكرد. لەگەڵا ئەو هەموو هەڕەشەو گوڕەشەیەشدا كەچی زۆرێك لە خەڵك نیگەرانیی خۆیان دەردەبڕی لەو كوشتارەو لە گەلێ شوێن یارمەتیی ئەرمەنە لێقەوماوەكانیان دەداو سەدان وهەزارانیان لە برسێتی و مردن رزگاركرد. لەم بارەیەوە گردلیڤسكی دەنووسێت “ئەرمەنەكان لە هەموو شوێنێك دۆستیان هەبوو لەناو كوردەكانداو لە دەستی تورك رزگاریان دەكردن”.
بەڵگەی لەم چەشنە زۆرن و هەر ئەمەشە وایكردووە كەوا كوردێكی وەك عبدالعزیز یامڵكی بڵێت “ئەو ئەرمەنانەی كە لە ئەنەدۆڵدا ماونەتەوە ئەوانەن كە لە شمشێری تورك رزگار بوون وبێ‌ هیچ زیادەڕۆییەك سێ‌ لە سەرچواری ئەوانە بە یارمەتیی كورد رزگاربوون.دەكرێ‌ لێرەدا چەند نموونەیەك باس بكەین:
ئیبراهیم پاشای پاشای میللی بەوە ناسرابوو كە زۆر دڵسۆزی عبدالحمیدە لەناو هێزی سوارەی حەمیدیدا لەگەڵا ئەوەشدا هەڵویستی زۆر ئیجابی بوو بەرانبەر بە ئەرمەن لە قۆناخی یەكەمی كوشتارەكەدا توانی نزیكەی دە هەزار ئەرمەن رزگار بكات. لە قەتڵوعامەكەی ئورفەدا ساڵی 1894، 2500 ژن ومنداڵا لە ترسا چوبوونە كەنیسەی ئەرمەنەوەو خەڵكی هەرچی و پەرچی نەوتیان پێدا كردن وئاگریان تێبەردان وسێ‌ كورد كە مستەفا ئاغاو دوو برای بوون پەنجا كەسیان لێ‌ دەربازكردن وهەر ئەم سیانەش توانییان تەواوی ئەرمەنی گەڕەكەكەی خۆیان لە مردن قورتار بكەن. لە شوێنێكی تردا هاتووە كەوا “زۆرێك لە ئاغاكان ژمارەیەكی بەرچاویان لە ئەرمەن رزگاركردووە مەحمود زادە بەیتوڵڵا بەگ تەواوی ئەرمەنەكانی ناوچەی موكسی لە مردن دەرباز كردووە…”. لە گەلێ‌ شوێنی تریش كوردەكان هاوكاریی ئەرمەنیان دەكرد لە هەڵاتن وخۆشاردنەوەدا لە چەند شوێنێكی تریش كوردەكان هەر لەم ئاستەدا نەدەوەستان گەلێكیان بە چەكی خۆیانەوە دەچوونە پاڵا ئەرمەنەكان وبەرهەڵستیی حكومەتیان دەكرد كە سنوورێك بۆ كۆمەڵكوژی دابنێت و لەم رووەوە رۆڵی كوردانی دەرسیم بەرچاوەو چەندین چار لەگەڵا ئەرمەن راپەڕینیان بەرپاكردووەو نزیكەی پێنج هەزار ئەرمەنیان داڵدەداو نەیانهێشت بكوژرێن. كوردە ئێزیدییەكانیش، كە وەك مەسیحییەكان، بەر زوڵم وستەمێكی زۆری عوسمانی كەوتبوون بەوپەڕی هەستی دۆستانەوە یارمەتی وهاوكاریی ئەرمەنیان دەكرد.
لە گەرمەی جەنگی جیهانیی یەكەمدا كاتێ‌ كە هێزەكانی رووسیا دەگەیشتنە هەر شوێنێك لە ئەرمینیاو كوردستاندا ژمارەیەكی زۆری پەنابەری ئەرمەنیان لای كوردەكان دەبینی و لە قاتوقڕی وگرانی وبرسێتی ساڵانی جەنگدا ئەمانە ئەو نانە كەمەی خۆیان دەكردە دوو لەتەوەوگیانی ئەرمەنیان پێ دەپاراست.لە پاش كۆتایی جەنگ خەڵكێكی زۆری ئەرمەن دۆزرانەوە كەوا كوردەكان داڵدەیان دابوون. لە پاش ئاگربەستی مۆدرس چەند نوێنەرێكی كورد سەردانی نوێنەرایەتی دەسەڵاتی بەریتانیایان لە حەڵەب كردو نامەیەكیان ڕادەستیان كردكە تێیدا هاتبوو: “لە گوندو رەشماڵەكانماندا 650 ئەرمەنی هەن كە زۆریان ژن ومنداڵن ولای دراوسێكانیشمان زیاد لە 3800 كەس هەن. ئێمە ماوەی چوار ساڵە بەخێویان دەكەین ونامانەوێ‌ نانەكەمان بە خۆڕایی بڕوات. هەروەها لای خێڵەكانی دۆستمان، كە زۆرتر لێەوە دوورن 6800 ئەرمەنی داڵدە دراون…”. بەم رەنگە سەدان ئەرمەنی پەنایان بردبووە بەر گوندو ڕەشماڵی خێڵا وجووتیارە كوردەكان ولە كوشتن پارێزراو بوون، لە هەردوو كوردستانی بەری عێراق وئێرانیشدا. ئەمە لە كاتێكدا بووە كە ئەگەر دەسەڵاتدارانی عوسمانی بە هەر كەس وخێڵیكیان بزانیبایە داڵدەی ئەرمەنیان داوە تووشی گەورەترین سزایان دەدان. بێجگە لە كورد گەلێ‌ لە خەڵكی بیرمەندو رۆشنفكری توركیش لە دژی ئەم كۆمەڵكوژییە وەستابوونەوەو بۆ نموونە لە هاوینی ساڵی 1915دا هاوڵاتیانی شاری ئەرزڕوم كە تورك بوون دژی دەسەڵاتداران وەستانەوە لە كوشتاری ئەرمەندا لە تەرابزۆنیش گەلێك لە خێزانە توركەكان ئەرمەنیان دەشاردەوە لە ماڵەكانی خۆیانداو بە هەمان شێوە لە شاری یۆزگاتی نزیك ئەنكەرەدا تەنانەت ژمارەیەكی بەرچاویش لە كاربەدستانی تورك وەك والی وقایمقام وفەرماندەكانی سوپاو جەندرمە دژ بەم كوشتارە بوون ولەو شوێنانەی بیانتوانیایە هەوڵیاندەدا جێبەجێی نەكەن.
لە مەسەلەی بەشداری كردنی كورد لە كوشتاری ئەرمەندا د. هۆگر تاهیر تۆفیق لەكتێبەكەیدا”الكرد والمسألە اڵارمنیە 1897 ــ 1920″ كە لێكۆڵینەوەیەكی قووڵاو ناوازەیە باس لە دووبەشی كورد دەكات سەبارەت بە رۆڵیان لە جینۆسایدی ئەرمەندا، یەكەمیان كەوا كەمینەو زۆربەیان لە عەشیرەتە كۆچەرەكانن و ئەمەشیان زیاتر بۆ تاڵان وبڕۆ بووە، لەبەر باری ئابووریی سەختی ئەو دەمەی كوردستان و هەندێ‌ نەریتی خێڵەكیی ئەو دەمە كە وەك نەریت تاڵانی باو بووە لەناو خۆشیاندا. لەم حاڵەتەدا كەمتر كوشتار روویداوە.دووەمیان، كە زۆرینەی میللەتی كورد دەگرێتەوە لە باكووری كوردستاندا، كەوا هەڵگری رەوشت خەسڵەتی كوردی رەسەنن وئەوان لەو رووداوانەدا بەشدارییان نەكرد، بەڵكو گەلێ‌ ئەزموون وبەڵگە هەن كەوا تاقە دۆستی ئەرمەن كورد بوون وئەمانیش بوون كە رۆڵی گەورەیان هەبووە لە رزگاركردنیانداو تەنانەت بەشێكیش لە سوارەی حەمیدی رۆڵی رزگاركردنیان بینیوە.
سەبارەت بە بەشی یەكەم لە كورد سەرەكیترین پاڵنەریان بۆ بەشداربوون لەو كوشتووبڕەدا هۆكاری تۆڵە كردنەوە بووە لەو كارو رەفتارە دزێوانەی كۆمیتە شۆڕشگێڕەكانی ئەرمەن بەرانبەریان دەیانكردو لەبەر ئەوە هەروەختێ‌ بۆیان بكرایە تۆڵەیان دەكردەوە. ئەم حاڵەتانە زیاتر لەناوچەی وان وناوچە سنوورییەكانی تری عوسمانی لەگەڵا ئێراندا روویدەدا كاتێ‌ كە رێكخراوە شۆڕشگێڕەكانی ئەرمەن لەوێوە دەهاتن بە دیوی عوسمانیداو كوردەكانیان دەكوشت وئەمانیش تۆڵەی خۆیان دەكردەوە.
بێینەوە سەر رۆڵی كورد لە رزگاركردنی ئەرمەندا لە سەروەختی كۆمەلكوژییەكەیاندا دیسانەوە لێكۆڵەر د. هۆگر تاهیر تۆفیق وردەكارییەك لەم رووەوە باس دەكات كە جەنەراڵا مایۆسكی، كەوا كونسوڵی گشتیی رووسیا بووە لە وان وئەرزڕوم لە نەوەدەكانی سەدەی نۆزدەدا بۆ ماوەی حەوت ساڵا. لە راپۆرتێكی دوورودرێژیدا باس لە رۆڵی كورد دەكات لە هاوكاری و رزگاركردنی ئەرمەنداو ناوی چەند شێخ و ئاغایەكی كورد دێنێ‌ كە رۆڵی بەرچاویان بینیوە لە پاراستنی ئەرمەنەكاندا، لەوانە حوسێن پاشای حەیدەرانلی وسوڵتان بەگی برای وكەسێك بەناوی حاجی ئاغا لە ویلایەتی مووسڵا وچەندین ناوو هەڵوێستی ئیجابی لەم رووەوە، تا ئەو رادەیەی كەوا مایۆسكی لە چەندین شوێندا گاڵتە بەو بیروڕایانە دەكات كە ئەرمەنیان بە كۆیلەی كورد لە قەڵەم دەداو كوردەكان هەموو دزو جەردە بوون.هەر هەمان نووسەر لە جێگەیەكی تری كتێبەكەیدا لەبارەی رۆڵی عەشیرەتە كوردەكانەوە بۆ رزگاركردنی ئەرمەن دەڵێ‌ “سەبارەت بە عەشیرەتە كوردەكان لە رووداوەكانی ساڵی 1915ی قەتڵوعامی ئەرمەنەكاندا شایەتحاڵانی وەك كارۆساسۆنی وعبدالرزاق بەدرخان وكامل بەدرخان وشاخۆڤسكی و ئەفسەرانی تری رووس كۆكن لە سەرئەوەی عەشایرەكان لەو ڕووداوانەدا بەشدار نەبوون بەڵكو رۆڵیشیان زۆر بووە لە رزگاركردنیانداو لە ساڵانی 1915ــ1917 زۆرێك لە ئەرمەنیان خستووەتە ژێر چاودێریی خۆیانەوەو پۆشاكی كوردییان لەبەركردوون وشاردوونیانەوەو بەو هۆیەشەوە سەرۆكەكانیان دواتر تووشی سزای حكومەتی عوسمانی بوون”. لەم رووەوە تەنها مووسا بەگ ناوێك لە ناوچەی مووش رۆڵێكی خراپی بووە لە كوشتاری ئەرمەندا.
زۆرجار مژدەدەرە ئەوروپاییەكان رۆڵێكی خراپیان هەبووە لە بەدناو كردنی كوردداو زیادەڕۆییان لەو رووەوە كردووە كەچی لە هەمان كاتدا كە شایەتییان لە زاری ئەرمەنێكی دەربازبوو وەرگرتبێت پاش گێڕانەوەی بە سەرهاتی تاڵی خۆی پێی لەوە ناوە كە خێزانێكی كورد یان شێخ و ئاغایەكی كورد رزگاریان كردووە. حەسەن هۆشیار كە كەسێكی لێكۆڵەری هاوچەرخی ئەو رووداوانە بووە لەم بارەیەوە دەڵێ‌: “ئەوانەی وا ئیدیعا دەكەن كە كورد ئەرمەنیان كوشتووە، ئەی بۆ ئەوە ناڵێن كە چۆن لەو قەسابخانەیە رزگاربوون ونكووڵی لەو چاكەیە دەكەن؟ لە كاتێكدا كە زۆرێك لە پیاوانی ئاین كوشتنی ئەرمەنیان حەرام كردووە بە تایبەتی شێخ سەعیدی پیران فتوای داوە كە هەر كەسێك ئەرمەنێك بكوژێت وەك ئەوە وایە موسڵمانێكی كوشتبێت وزیاد لەوەش هانی خەڵكی كوردی داوە داڵدەیان بدەن و لە تورك بیانشارنەوە.بۆ ڕاستیی ئەم دۆخە قەشەیەكی ئەرمەنی دەڵێ “ئەگەر هەر كوردێك داكۆكیی لە دراوسێ‌ ئەرمەنەكەی بكردایە ئەوا حكومەت جەندرمەی دەناردە سەری ودەیانكوشت”.تەنانەت سۆگۆمۆن تەهلیریانی ئەرمەن كە ساڵی 1921 تەڵعەت پاشای لە بەرلین كوشت لە بەردەم دادگای ئەڵمانیدا راشكاوانە وتی كەوا لە كاتی كۆمەڵكوژیی كەسوكارەكەیدا لەگەڵا هەزاران ئەرمەنی شارەكەیدا (ئەرزنجان)و خێزانێكی كورد ئەمیان بۆ ماوەی زیاد لە بیست رۆژ شاردووەتەوەو جلی كوردییان لەبەر كردووە بۆ ئەوەی كەس نەیناسێتەوە دەربازیان كردووە بۆقەوقازی رووسیا.
زۆرێك لە سەرچاوەو شایەتحاڵەكانی ئەو سەردەمە دەگێڕنەوە كەوا لە كاتی راگواستنی ئەرمەنەكاندا دەیان ژن ومنداڵ كە لەلایەن خەڵكی كوردی دراوسێیانەوە شاردراونەتەوە وسەرباری گرانی وقاتوقڕیی ئەو سەردەمە نانی وشكی خۆیان لەگەڵیان بەشكردووەو وایلێهاتووە ئێستا لەكۆمەڵگەی توركیای ئەم سەردەمەدا باس لە زیاد لە ملیۆنێك كەس دەكرێت كەنەوەی ئەو ژن و منداڵە رزگاركراوانەن كەوا زۆرێكیان كورد رۆڵی سەرەكیی هەبووە لە شاردنەوەو دەربازكردنیاندا، بەڵام تائەمڕۆش نەوەی ئەرمەن ونووسەران ولێكۆڵەرانیان هێشتا هەر لەژێر كاریگەریی ئەو بەندوباوە ناڕاست و چەواشانەدان كەوا كاتی خۆی باڵی چەوتی بزووتنەوەی نەتەوە پەرستی ئەرمەنكاری لە سەردەكردو خەڵكی ئەرمەنی پێ‌ فریودەداو مژدەدەرە ئەورووپی وئەمەریكییەكان وسیاسەتی بەرژەوەندخوازی وڵاتانی زلهێزی ئەورووپاش ئاگری دووبەرەكی و رقیان جۆشدەدا بەو ئەقڵەی كەتائەم لایەنە قووڵ بكرێتەوە ئەنجامی باشی بۆ دەوڵەتی سەربەخۆی ئەرمەنستان دەبێ لە سەر خاكێك كەكوردی تێدا زۆرینەبوو ودەیویست ئەو خاكە بۆ هەردوولایان بێت وبەڵام ئەرمەنی تێدا كەمینە بوو و رابەرە نەتەوەپەرستە كورتبینەكانی دەیانویست تەنها بۆ ئەرمەن بێت بەبێ‌ كورد. بێگومان حكومەتی عوسمانیش وریایانە كاری لە سەر دەكردو گرەویشی تێدابردەوە. ئەڵبەتە مێژوو تا ئێستا بەڕوونی هەڵوێستی كوردەكانی عەشیرەتی محەمەد ئاغا لە ساسۆن دەگێڕێتەوە كە رۆڵێكی بەرچاویان هەبوو لە پاراستنی ئەرمەنداو وەك باس دەكرێت نزیكەی دە هەزار ئەرمەنیان رزگاركردووە و رێگەیان بۆ ئاسانكردوون بگەنە رووسیا.
لەم بارەیەوە واچاكە ئارام دیكرانی موزیكژەنی كوردی بەڕەچەڵەك ئەرمەن باس بكەین، كاتێ‌ كە بۆ گۆڤاری ئۆزگور دەدوێت ولەپرسیارێكدا كەلێی دەكرێت كەوا” تۆبەڕەچەڵەك كورد نیت بەڵام گۆرانیبێژ و موزیكژەنی كوردی، بۆچی بە كوردی گۆرانی دەڵێیت؟” ئەمیش لەوەڵامدا دەڵێ‌:باوكم خەڵكی ناوچەی ساسۆنەو دایكیشم سلێڤانییەو ساڵی 1923 خێزانەكەم لە توركیا هەڵاتوون بۆسوریا وساڵی 1966 گەڕاوینەتەوە بۆ ئەرمەنستان وباوكم دەیوت قەت خۆتان لەكورد جیامەكەنەوە ولێیان دوورمەكەونەوە، ئەوان زۆر یارمەتییان داین وئێمە لەدێرزەمانەوە دراوسێین وهیچ دوژمنایەتییەك لەنێوانماندا نەبووەو لەخێرو چاكە بەولاوە هیچمان لێیان نەدیوە. لەبەر ئەوە باوكم بەكوردی شیعری دەنووسی وهەردەم چاكەی كوردی لە سەر زمان بوو وبەهۆی ئەم تێكەڵییەوە من ئێستا بەهونەرمەندێكی كورد دەناسرێم وزمانم وژێی عودەكەم وئاوازەكانم خۆیان بۆزمانی كوردی دەگەڕێن”.
لەكۆتاییدا كورد وەك نوسەری ئینگلیز كیلینگ، كەپاش گەڕانێكی زۆری لە رووسیاو توركیادا ساڵی 1924 كتێبێك چاپ دەكات وتێیدا بەكورتی دەڵێ‌” كورد هەزاران ئەرمەنیان رزگاركردووە”.
بلەچ شێركۆ دەگێرێتەوە كەوا ئەو ژمارە ئەرمەنەی كورد رزگاری كردوون دەگاتە پەنجاهەزاركەس، حەسەن هۆشیاریش لەیاداشتەكانیدا باس لە 165 هەزار دەكات وژمارەكە لای ك.چاچیانی زانای كوردناس دەگاتە دووسەد هەزار كەس وگەلێ سەرچاوە باس لەوە دەكەن كەوا “گەورەترین پرۆسەی رزگاركردنی گەلێك بووە لە سەردەستی گەلێكی تر لەچەرخی نوێدا”.

• ئــەنــجـــام و پــەنـــد
جینۆسایدی ئەرمەن یەكەم ئۆپەراسیۆنی كۆمەڵكوژیی مرۆڤە بەم ئاستە دڕندانە و ترسناكە لە مێژووی نوێدا دەرهەق بە گەلێكی غەیرە موسڵمانی ژێردەستی حكومەتی عوسمانی كەوا گوناهی ئەوە بوو داوای مافی رەوای خۆی دەكرد و دەیویست لە دەست ستەمكاریی سەدان ساڵەی ئەم رژێمە ملهوڕە رزگاری بێت، بەڵام ئەم وەك پیشەی خۆی لە گەڵ تەواوی رەعییەتەكەی و بە تایبەتی لە گەڵ میللەتانی بندەستی هەمیشە بە ئاگر و ئاسن مامەڵەی كردووە و كام تاوان سەختە درێغیی نەكردووە لە ئەنجامدانی بەرانبەریان و ئەوەی كە لە گەڵ میرنشینە كوردەكان كردی لە كوشتوبڕ و كۆتایی پێهێنانیان ئەویش هەر جینۆساید بوو.
ئەرمەن و كورد لە شەش ویلایەتی رۆژهەڵاتی ئیمپراتۆرێتی عوسمانیدا پێكەوە دەژیان بۆ سەدان و دەكرێ‌ بڵێین چەند هەزار ساڵیش و هەمان جەور و ستەمی داگیركەرانی خاك و وڵاتی تێكهەڵكێشی هەردوولایان چەشتووە و چەوساوەكانی هەردوو گەل هەمان دەردیان چەشتووە بە دەست كاربەدەستانی دەوڵەت و ئاغا و خاوەن مڵكی كورد و تورك و سەرۆك خێڵی كۆچەر و لە هەمان كاتیشدا بازرگانی ئەرمەنی قۆرخكاری بازاڕەوە. ئەم مێژووی پێكەوە ژیانە لە گەڵ جیاوازیی ئاینی هەردوو میللەتدا بەڵام هێند ئاوێتەی یەكتر بووبوون لەڕووی نەریت و كولتوورەوە كە لێكتر جیاكردنەوەیان ئەستەم بوو. هەموو بەڵەنامەكانی مێژوو گەواهیی ئەوە دەدەن كە تا دەركەوتنی مەسەلەی ئەرمەن لە حەفتاكانی سەدەی نۆزدە بەدواوە هیچ ناحەزی و ناكۆكییەك لە نێوان ئەمان و كورددا نەبووە بەڵكو پەیوەندییەكی باش و جێگیریشیان هەبووە. بەڵام دەركەوتنی ناسیۆنالیزمی ئەرمەن پەیوەندییەكانی هەڵگێڕایەوەو بە رووكەش داوای پارێزگاریی دەكرد لە ستەمی كورد و چەركەس و ئەرمەنی بە قوربانیی ستەم و تاڵان و بڕۆی كوردی “نەزان و دڕندە” لە قەڵەم دەدا بەڵام راستیەكەی لە پشت ئەم ئیدیعایەوە ئامانج دروستكردنی دەوڵەتی ئەرمەنستانی گەورەو دەرپەڕاندنی كورد بوو لە سەر خاكەكەی، لەڕووی نێودەوڵەتیشەوە مەسەلەی ئەرمەن بەكارهێنرا بۆ ململانێی نێوان دەوڵەتە زلهێزەكان و بەرژەوەندیەكانیان لە دەوڵەتی عوسمانیدا و بزووتنەوە نەتەوەییەكەی ئەرمەنیش هەموو هێلكەكانی خۆی خستە سەبەتەی ململانێی زلهێزەكانەوە و لە جیاتی هاوپەیمانی كردن لە بزووتنەوە نەتەوەییە تازە گەشەكردووەكەی كورددا كە هەمان داخوازی رەوای ئەرمەنی هەبوو كەچی پشتی تێكرد و بە كردەوە بوو بە دوژمنی و سواری سەری خۆی بوو و هێند كورتبینانە مامەڵەی لە گەڵ كورد دەكرد كە بۆ ماوەیەكی زۆر بوو بە هاوپەیمانی حوكمڕانانی ئیتیحاد و تەرەقی لە دوای ساڵی 1908 ەوە و جیاوازیی بنەڕەتیی نێوان ئەم دوو بزووتنەوە نەتەوەییە، كە هەردوك دەیانویست لە چەپۆكی سەركوتكارانەی مێژوویی عوسمانلی دەربچن و بە مافی رەوای نەتەوەیی خۆیان بگەن، ئەوە بوو كەوا كورد هەمیشە گەرەكیان بوو ئەرمەن هەمیشە برایان بن لە دەوڵەتی داهاتووی كوردستانی سەربەخۆدا و تەنانەت واز لەو ناوچانەش بێنن كە ئەرمەن زۆرینەن تێیاندا، بەڵام بە پێچەوانەوە ئەمان دەیانویست لە سەر هەمان خاك كە كورد تێیدا زۆرینە بوو جاڕی دەوڵەتی ئەرمەنستان بدەن و تەنها ئەرمەنی تێدابێت و لەم پێناوەدا حیزبە ناسیۆنالیستەكانی ئەرمەن درێغییان لە هاندان و واتەواتی بێ‌ بنەما نەكرد دژ بە كورد، لە كاتێكدا دوژمنی سەرەكیی ئەوان و كوردیش و تەواوی گەلانی بندەست دامودەزگای سوڵتانی عوسمانی و دواتریش توركە لاوەكان (ئیتیحادییەكان) بوون و لە سیاسەتی پەیڕەو كردنی كۆمەڵكوژیدا كەمیان بە كورد نەكرد.
بێگومان دەزگا و دامەزراوەی ئەو دەوڵەتە پۆلیسییە، سەرباری دواكەوتوویی، بەڵام میراتی ستەم و ملهوڕی هێندەی بۆ هێشتبووەوە كە بتوانێت یاریی قێزەونی خۆی بكات و سیاسەتێكی زیرەكی “پەرتكە و زاڵ بە” بەكاربێنێت و ناكۆكیی نێوانی هەردوولا زیاتر قووڵ بكاتەوە و سوارەی حەمیدی لە كورد پێكبێنێت و دانی ئاغا و سەرۆك خێڵی كورد لە مڵك و ماڵ و سامانی ئەرمەن تیژ بكات و لە قاتوقڕی و گرانی و برسێتیی سەردەمی جەنگدا هانی خەڵك بدات بۆ تاڵان و كوشتن و گیانی گرژی و توندوتیژیی ئاینیی بورووژێنێت و بە “جیهادی پیرۆز” ی دابنێت و كوشتنی منداڵ و ئەتكی ژن بە ئەركی پیرۆزی كورد و توركی موسڵمان لە قەڵەم بدات و پاشتر لەشكر و جەندرمەكەی و “تەشكیلاتی مەخسووسەی” هەرچی تاوانی كۆمەڵكوژییە ئەنجامی بدەنو پاشان بیخاتە ئەستۆی كورد ئەوە سەركەوتنی سیاسەتی قێزەونی ئەو رژێمەیە و ئەنجامی بیر و رەفتاری كورتبینیی هەردوو لایەو بە تایبەتی حیزبی تاشناكی نەتەوەپەرستی توندڕەوی ئەرمەن بوو. ئەڵبەتە ئەو بەشەی كوردی بە هیچ شێوەیەك لێبەدەرناكەم و پاكانە بۆ تاوانە سامناكەكانیان ناكەم هەرچەندە وەك میللەتی كوردیش بەشدار نەبووبێتن و وەك تاكەكەس و جەردە و تاڵانكەر و خێڵ و سوارەی حەمیدی تاوانیان ئەنجام دابێت. لێرەدا جەخت لەوە دەكەمەوە كە پلانداڕێژی تاوانی كۆمەڵكوژییەكە و ئەنجامدەری حكومەتی عوسمانی و دەزگا سەركوتكەرەكەی بوو بەڵام ئەمە ئەستۆی ئەو بەشە بەشداربووەی كورد و حیزب و رێكخراوەكانی ئەرمەن و دەوڵەتە زلهێزە بەژەوەندخوازەكان و مژدەدەرە مەسیحییە هاندەرەكان و پەتریاكییەت و رابەرە ئاینیەكانی ئەرمەن لەلایەك و دامودەزگای ئەڵمانیای قەیسەریی ئەو دەمە كە دەسەڵاتی رەهای هەبوو لە ناو دەوڵەتی عوسمانیدا، پاك ناكاتەوە كە بە هەموو لایەكیان دۆخێكی ئاڵۆزی وایان دروستكرد كەوا شارە زەردەواڵەی ملهوڕیی توركی عوسمانی و پاشتریش توركی نەتەوەپەرستی تۆرانیزم بورووژێت و ئەو سەدان هەزار خەڵكە بێگوناهەی ئەرمەن بەو دەردە ببەن كە بردیان.
هەرچۆنێك بێت ئەو كوردانەی كە لەو قەسابخانەیەدا بەشدار بوون تەنها كەرەستە و ئامێری دەستی دەوڵەت بوون و هیچ وەختێ‌ كورد وەك میللەت بەشداریی نەكردووەو بەڵكو لە گەلێ‌ رووەوە یارمەتیی برایانەیان پێشكەشی ئەرمەنە ئاوارە و لێقەوماوەكان كردووە و دەیان هەزاریشیان لە كوشتن و برسێتی رزگار كردووە. بەڵام تا ئێستا، كە زیاد لە سەد ساڵ تێدەپەڕێت بە سەریدا، كاریگەریی ئەو برینە قووڵە هەر ماوە بە تایبەتی لای میللەتی ئەرمەن و دەبێ‌ بانگەشەی “زاڵبوون بە سەر كینەدا” كەوا لێكۆڵەری كورد سیامەند زەید عوسمان و فیلمسازی سینەمایی كوردی كۆچكردوو یەڵماز گوینای و سیاسەتمەدار و رۆشنبیری ئەرمەن جیرارد لیباردیان دەریانكردووە جێگەی خۆی لە پەیوەندیی نێوان كورد و ئەرمەندا بگرێتەوە لەبری یەكتر تۆمەتبار كردن بە بەرپرسیاریی لەم رووداو یان ئەویتر. ئێستا گرنگ ئەوەیە ئێمە پەند لەو رووداوانەی رابوردوو وەربگرین و زۆریی یەكتر تۆمەتبار كردن و بە تایبەتی لەلایەن ئەرمەنەوە و وەئەستۆ خستنی كوشتاری ئەرمەن بە گەردنی هەر كوردێك كە تازە لەدایك دەبێت، وەك لە ئاینی مەسیحییەتدا هەیە و دەڵێت كەوا (مرۆڤ كە لەدایك دەبێت گوناهەكانی باوكە ئادەمی لە ئەستۆیە) لە بەرژەوەندیی هیچ لایەك نیە و ئاشكرا بووە كەوا پەردەكانی شانۆیی مەسەلەی ئەرمەن تەنها لایەنێكی ململانێی زلهێزەكانی جیهان بوو و ئاشكراشە كە ئەو تۆمەتانەی بەرەوڕووی ئەرمەن دەكرێتەوە لەو تۆمەتانە كەمتر نین كە بە ناوچاوانی كورددا دەدرێن.

ســـەرچـــاوەكـــان:
• الدكتور كمال مڤهر أحمد: “كردستان فی سنوات الحرب العالمیە اڵاولی”، ترجمە: محمد الملا عبدالكریم، الگبعە الپانیە، بغداد ــ 1984.
• هوكر گاهر توفیق: “الكرد والمسألە اڵارمنیە 1877 ــ 1920″، دار الفارابی ــ بیروت، دار ێ‌راس ــ أربیل، 2014.
• “مسألە إبادە اڵارمن أمام المحكمە”، ترجمە: غسّان نعسان، مراجعە: ماموستا جعفر، گ 2، مۆسسە حمدی للگباعە والنشر، السلیمانیە ــ 2008.
• فارس عوسمان: “الكرد واڵارمن .. العلاقات التاریخیە”، گ 2، من منشورات مۆسسە ماركریت، السلیمانیە ــ 2008.
• أرشاك سافراستیان: ” الكرد وكردستان”، ترجمە: د. أحمد محمود الخلیل، مۆسسە سردم للگباعە والنشر، گ 2، السلیمانیە ــ 2008.
• جلیلی جلیل، م. أ. حسرتیان، شاكرو محویان، م. س. لازاریف، أولغا جیغالینا: “الحركە الكردیە فی العصر الحدیپ”، ترجمە: د. عبدی حاجی، دار الفارابی ــ بیروت، دار ێ‌راس ــ أربیل، 2013.
• پیتەر باڵەكیان: “دیجلەی گڕگرتوو .. مێژووی جینۆسایدی ئەرمەن”، وەرگێڕانی: رزگار عومەر عەلی، خانەی وەرگێڕان ــ 2011.
• ئەرنۆڵد توینبی: “جینوسایدی ئەرمەنییان”، وەرگێڕانی: ئەبو بەكر خۆشناو، خانەی وەرگێڕان، سلێمانی ــ 2008.
• رۆبەرت فیسك: ” یەكەمین هۆڵۆكۆست .. دەربارەی كۆمەڵكوژیی ئەرمەنییەكان”، وەرگێڕانی: نەجمەدینی فەقێ‌ عەبدوڵا، دەزگای خەندان بۆ پەخش و وەشاندن، سلێمانی ــ 2012.
• جەستن مەكارسی، ئەسعەد ئەرسەلان، جەمالەدین تاشكیران، عومەر توران: “یاخیبوونی ئەرمەنەكان لە ڤان”، وەرگێڕانی: ئەحمەد سەید عەلی بەرزنجی، خانەی وەرگێڕان، سلێمانی ــ 2013.
• Rubina peroomian: And Those Who Continued Living in Turkey after 1915.
Armenian Genocide Museum – Institute. Armenia – Yerevan, 2012.
• Armenian Genocide – Wikipedia
• A century After Armenian Genocide – 2015