هەمەوەندو بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردایەتی

هەمەوەندو بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردایەتی

ژینۆ عەبدولڵا

ناوی كتێب:هۆزی هەمەوەندو بزوتنەوەی ڕزگاریخوازیكوردایەتی (1787-1918)
نووسەر:كەریم ئاغای هەمەوەند
چابخانە: كەركوك 2010

خوالێخۆشبوو،كەریم ئاغای هەمەوەند ئەو سەرۆك عەشیرەتە خانەدان و میوان دۆست و رووناكبیرەی كورد و كوردستانە كە بەهەست و ویست و حەز و خولیا و هزر و بیركردنەوەوە خۆی وابەستەكردووە بە مێژووی عەشیرەتەكەیەوە و لە هەوڵی ئاشناكردنی نەوەكانی ئێستا و داهاتوودایە بە بنەڕەت و رەگ و ریشەی ئەم عەشیرەتە ناودارەی كوردستان. 
لەم بوارەدا كەریم ئاغا، وەك زۆر لە رووناكبیرانی تری كورد كە بەشدارییان كردووە لە ناساندنی عەشیرەت و هۆز و تیرە و بنەماڵە رەسەن و ناسراوەكان و كەسایەتیی و سەركردە و رابەرە ئایینیی و كۆمەڵایەتیی و سیاسیی و ئەدەبیی و زانستییەكانی گەلی كورد  لەپاڵ باسكردنی رۆڵ و پێگەی سیاسیی و جوگرافیی و مێژوویی ناوچە جیاوازەكانی كوردستان ، بەكتێبێك بەناوی (هەمەوەند)ەوە گوزەر دەكات بەنێو مێژووی دوور و نزیكی عەشیرەتەكەی خۆی و باو و باپیرانییدا بۆ خستنەڕووی رەچەڵەك و شێوازی ژیان و قۆناغەكانی گەیشتنیان بە شارنشینیی و  پەرتەوازەیی و بڵاوبوونەوەیان  لە سەر زەمینی كوردستان و پارچە بەشكراوەكانی لە عێراق و ئێران و توركیادا. كەریم ئاغا باسی ئەوەدەكات كە ئەو كتێبەی نووسیویەتی لەسەر هەموو هەمەوەندە . تیایدا باسی هەموو تیرەكان و وڵات بە وڵات كردنیان و ئەو شەڕانە دەكات كە لە ناوچەكانی مانەوەیان كردوویانە. ئەم بابەتە پوختەیەكە لە گێڕانەوەیەكی بەپێز و چێژی كەریم ئاغای هەمەوەند لەمەڕ هەندێك رەهەندی مێژوویی و كۆمەڵایەتیی عەشیرەتی ( هەمەوەند).
–    رەچەڵەكی هەمەوەندەكان:
بە پێی وتە و گێڕانەوەی كەریم ئاغا ، هەمەوەندەكان  لە خۆرهەڵاتی توركیاوە  چوون بۆ ئێران و بەشێكیشیان لە عێراقی ئێستا و ویلایەتی شارەزووری بن دەستی دەوڵەتی عوسمانیی گیرساونەتەوە. جا ئەو رۆیشتنە  بۆ ئێران چۆن بووە و بۆچی بووە بە رووداوێكی  مێژوویی كۆن ماوەتەوە و وەك خۆی دەڵێت “زۆری لێ نازانین”.ئەوەندە هەیە كە لە  ئێراندا  لە شیراز  و كرماشان و لە عێراقیش لە چەمچەماڵ نیشتەجێ‌ بوون.
 هەمەوەندەكان ماوەیەكی زۆر دوورو درێژ كۆچەری بوون. پاش نیشتەجێبوون لە ئێران، نادر شای ئێران داوای هێزی لێكردوون بۆ سەر (بەغداد) بەڵام بە بیانووی ئەوەی ئەوان كۆچەریین و گەنجەكانیان خەریكی شوانیی  و  ئاژەڵداریین و ئەو كارە سەرچاوەی داهات و بژێوی ژیانیانە ویستویانە خۆیان لەو بێگارە سەربازییە بپارێزن بەڵام نادر شا گوێ بەمە نادات و دەیكات بەشەڕ. لەو شەڕەدا سوپای نادر شا بەزیوە و  شكاون. كە گەڕاونەتەوە دواوە بۆ ئەوەی هێزی زیاتر بهێنن وەك كەریم ئاغا ئاماژەی بۆ دەكات ” ئەم كۆمەڵەی ئێمە، لە قەومەكەیان دابڕاون و هاتوونەتە كوردستانی عێراق و ئەوانەی ترمان لە كرماشان و شیراز ماونەتەوە”.
-ژیانی كۆچەریی لە عێراق:
 لەماوەی نێوان سەدەی 17 و 18 (  1600-1700) دا ، هەمەوەندەكان هاتوونەتە كوردستانی ئێرانەوە، هەر بە كۆچەریی ژیاون لەگەڵ عەشیرەتەكانی تردا ئەوان چۆن ژیاون ئەمانیش بەو شێوە ژیاون. لەو دواییدا هەمەوەند گوازراونەتەوە بۆ پێنجوێن چونكە كەركووك بەدەست ئمپراتۆریەتی توركەوە بووە و ر‌وژانە دژی ئەمارەتی بابان شەڕی كردووە، لەبەر ئەوە بابانەكان داوایان لێكردوون لەگەڵیان بژین و زۆریان پێ‌ خۆش بووە كە عەشرەتی هەمەوەند چووەتە ئەو ناوچەیە ئیتر هەر لە دۆڵە ڕووت و سورداش و ئاغجەلەرەوە،هەتا چۆتە سنوری شارەوانی كەركووك دراوەتە هەمەوەندەكان. بە بڕیاری بابانەكان ماوەیەكی زۆر دورو درێژ لەگەڵ هەمەوەندەكاندا ژیاون چونكە دەوڵەتی عوسمانیی لە ساڵی 1847 دا هێزێكی گەورەی ناردە سەر بابان بۆ ڕووخانی بابانەكان و هەموو عەشیرەتەكان بڕیاریان دا كە بەر هەڵستیی بكەن. بەڵام لەدواییدا كە ئەو هێزە عوسمانییە هاتووە عەشایەرەكان بەرهەڵستیان بۆ نەكراوە تەنها  هەمەوەند مایەوە و لەماوەیەكی زۆر كەمدا هەمەوەندیان لە وڵاتەكە دەركردوە و موڵك و ماڵیان بەتاڵان برا و رەوانەی ئێران كراون. كەچوونەتە ئێران لە خۆرئاوای ئێران لەناوچە شاخاوییەكانی كوردەوارییدا ژیاون.

هێزێكی چەكدارییان دروست كردووە لە سووارە، ئەوكاتە، توركیش هەر سواری بووە فڕۆكەو دەبابەی نەبووە، هەر تۆپەكەی زیاد بووە، ئیتر گەڕاونەتە ئەم مەنتیقەیە و شەڕ دروست بووە كە شەڕێكی زۆر دورو درێژ بووە ئیتر هەتا ئەچێتە ڕومادی و تا ئەچێتە قەراغی بەغداد وموسڵ  ئەم ناوچانە ئاژاوەی تێدا بووە. حكومەتی توركیاش لە هەر شەڕێكدا بشكایە توانای نەبوو خێرا هێزێكی تر بهێنێت بەڵكو پێویستی بە ماوەی 10 ڕۆژ بووە تا هێزێكی تر بهێنێت . لەبەر ئەوە هەمەوەند سەركەوتوبووە  بۆیە ناچار بووە لەگەڵ هەمەوەنددا، دانوستان بكات وحوكمی ناوچەی داوە بە هەمەوەندەكان، لە سنوری سلێمانیی وسورداشەوە، هەتا ئەگاتە قەرەهەنجیر حوكمی ناوچەكەی پێداون . پاش ماوەیەك سوڵتان پەشیمان بۆتەوە و وەك لە گێڕانەوەكەی كەریم ئاغادا هاتووە ” هێزێكی هێنا پێ ئەڵێن (مەنزەرەكە) زۆر بەقوەت بوو  وە تفەنگی مەنزەری پێ‌ بوو كە تازە دروست بوو بوو بەوە هێرشی كردە سەر هەمەوەند كە قایمقامی هەبوو مدیر ناحیەی هەبوو چەكدارێ‌ زۆری عەشایەری هەبوو، كەهاتنە ئێرە (فەقێ‌ قادر )قایمقامی چەمچەماڵ چوو تكایان لێ‌ بكات بڵێت، هێزەكانتان نەیەتە سنوورەكەوە، ئەوانیش وتوویانە ئێمە فرمانی سوڵتانمان پێ‌ كراوە ئێوە ئەتوانن بچنە ئەم داوایە بە سوڵتان بڵێن،دواتر بە پێی رێكەوتنێك لە دەربەندی بازیان هێزەكە لایانداو دواتر  هێزێكی هەمەوەندەكان چواردەورییان گرت و 
 لەبەر ئەوەی ئەوان نەشارەزابوون هێچ شتێكیان بۆ نەئەكرا و هیچ هێزێك نەبوو یارمەتییان بدات دەستیان بەسەر پیادەكەدا گرت سوارەكەش ئەوەی گەشتبووە ناو دەربەند ڕایكرد، بەشێكی زۆریان بە دیل گیران و تورك شكا، بەلایانە وە زۆر سەیر بوو كە عەشیرەتێك بتوانێ‌ دەست بگرێت بەسەر دوو هێزی پیادەو سوارەدا لەبەر ئەوە هەمەوەند دووبارە هێزێكی گەورەی هێنا لەبەغداد وموسڵەوە  و میللەتەكە دوایان لە هەمەوەند كرد وتیان ئێوە توركتان ڕووخان وە ئەگەر تورك بێتەوە دووبارە ئێوە ئەشكێنن و ئێمە ئەمێنینەوە و سەرمان دەبڕن”.
– هۆكاری پەرتەوازەیی هەمەوەندەكان:
كەریم ئاغا ئاشنامان دەكات بەوەی كە كاتی خۆی دەوڵەتی عوسمانی نزیكەی 900  ماڵی هەموەندەكانی بردووە بۆ توركیا و لە ئەنقەرەو سیواس و ئەستەنبوڵ نیشتەجێ كراون. پاشان بە بڕیاری سوڵتان، هەمەوەندەكانیان دابەشكرد، بەسەر یۆنان وجەزیرەكانی ئەلبانیاو دەریای سپی تا ماڵتا ،یەكی 50 ماڵ، ژمارەیەكی زۆریان ناردە جەزائیرو تەرابلوس دوای 8 ساڵ والی تەڕابلوس داوای لە سوڵتان كرد نیشتەجێیان بكەن لە تەڕابلوس هەمەوەندیان كۆكردەوە لە تەرابلوس كە بیانكەن بە جوتیار ، هەمەوەندەكان ئەوەیان رەتكردەوە، ئیتر بەرهەڵستی دەستی پێكرد لەنێوان هەمەوەندەكان و والی تەرابلوس، كوژراوێكی زۆر لە هەردوو لا هەبوو، كاربەدەستانی لیبیا ئەوكاتە وتیان ئەتانگوێزینەوە بۆ جەبەلئەخزەر بۆ بنغازیی بۆ سرت لەوێ‌ بژین. لەوێ‌ داوای 200 گەنجیان كرد بیكەنە سەربازی دەریایی، هەمەوەندەكان ئەوەشیان رەتكردەوە. ئیتر سوڵتان وازی لێ‌ هێنان ئەو كۆمەڵەگەورەیەی لە جەبەل ئەخزەر بوو هەموو بە شوانی وگاوانی  ژیان “.بەشێك لەو گەنجانە دەچنە فەلەستین و لەوێوە دەچنە سوریاو پاشان دەگەڕێنەوە بۆ كوردستان و دێنەوە لە چەمچەماڵ نیشتەجێ دەبن”.

ساڵی 1914 كە جەنگی یەكەمی جیهانی ڕوو دەدات ئیتر هێزی عوسمانییەكان ئەڕوخێ‌. هەمەوەند لەجێگەی خۆی لە چەمچەماڵ مایەوە، دواتر چەند كەسێكیان دەچنەوە تەرابلوس و جەزائیر و بنغازیی و سرت، بە باوكەكانیان دەڵێن ئەتانەوێ‌ بگەڕێنەوە ئەوانیش دەڵێن ئێمە لێرە منداڵمان هەیە كێ‌ ئەڵێ‌ خێزانەكانمان دێن لەگەڵمان و لێرە كچمان هاوسەرگیرییان كردووە و منداڵیان هەیە كێ‌ دەڵێ‌ ئەوان دێن لەگەڵمان، ئێوە بڕۆن واز لە ئێمە بێنن ئێمە منداڵەكانمان جێ‌ ناهێڵین بۆیە ئەوانەی جەزائیرو سرت هەر لەوێ‌ مانەوە”.
-ڕۆڵی ژنان لە مێژووی هەمەوەندەكاندا

لە مێژووی بەرهەڵستكاریی و بەرەنگاریی هەمەوەنددا تۆماركراوە كە هەر لەشكرێكی ئەو عەشیرەتە ژنی تیابووبێت كەس نەیتوانیوە ئەو لەشكرە بشكێنێت. ئەوەش زانراوە كە ژمارەیەكی زۆری ژنان وەك ئامر مەرفەزە لە هێزی چەكداریی هەمەوەنددا بوون.
 هاوكات هەمەوەندەكان بە رێزەوە لە ژنیان رووانیوە و لە هەر شوێنێك ژن هەبووبێت دەستیان بۆ نەبردووە.ژنان ڕۆڵی پشتیوانییان بینیوە  لە شەڕدا و بریندارو كوژراویان گواستۆتەوە.بە وتەی كەریم ئاغا ” كە هەمەوەند توشی ئەو شەڕە هات ژنەكانیش بۆ خۆیان شەڕ كەر بوونە خۆیان تێكەڵ بوون لەگەڵ پیاوەكاندا”. هەروەك هەمەوەنددەكان ئازادییان داوە بە ژن بەجۆرێك ” ئەوان حوریەتی خۆیان هەبووە ساحێب ڕای خۆیان بوون”.
-شێوەزاری قسەكردن:
كەریم ئاغا كە لە ئاخاوتنیدا هەندێك جار وشەی رەسەنی شێوەزارەكەیان بەكاردەهێنێت ئاماژە دەكات بۆ ئەوەی ئەوان شێوەزارێكی تایبەتییان هەبووە كە تا نیوسەدە لەمەو پێش بەتەنیا هەمەوەند قسەی پێ‌ دەكرد بەڵام لە50  ساڵ بەدواوە شێوەزارەیەكەیان گۆڕانی بەسەرداهات. بۆ روونكردنەوەش دەڵێت ” زمانی ئێمە ئەوەیە مەسەلەن ئەگەر بڵێین بیهێنە دەڵێین بارەی،یان لە جێی چی ئەكەی دەڵێین چە ئەكەی”.