History Of Kurdistan مالپه‌رێكی تایبه‌ته به مێژووی كورد و جیهان
نوسینى، سه‌باح موفیدى.
سه‌رچاوه: جۆرناڵی زانستی سیاسه‌ت و یاسا: سه‌نته‌ری که‌نه‌دی زانست و یاسا
وه‌رگێرانى له ئینگلیزیه‌وه، ناوه‌ندى میلله‌ت بۆ توێژینه‌وه
پوخته
ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه تاوتوێی وه‌زیفه‌ى سیاسى ئاین ده‌كات له‌ڕۆژهه‌ڵاتى كوردستان (كوردستانى ئێران) له كاتى شۆڕشى ئێرانى له‌ساڵى 1979 دا، له‌گه‌ڵ ساڵانى سه‌ره‌تاى دواى سه‌ركه‌وتنى شۆڕشه‌كه. هه‌وڵده‌دات وڵامى ئه‌م پرسیارانه بداته‌وه: باڵاده‌ستی ئایدۆلۆژى ئاین و گۆڕینى بۆ ئامڕازێكى سیاسى چى كاریگه‌ریه‌كى هه‌بووه له‌سه‌ر پرسه سیاسیه‌كانى كوردستان ؟ ئایا ئایدۆلۆژیاى ئاینى فاكته‌رێك بووه بۆ یه‌كڕیزى یان په‌رته‌وازه بوون له نێوان كورده‌كاندا؟ تێگه‌یشتنى گروپه سیاسییه‌كان ڕوون ده‌كاته‌وه له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگاكه‌یان وه‌ك كۆمه‌ڵگه‌یه‌كى ته‌قلیدی و ئه‌و بارودۆخانه‌ى كه په‌یوه‌ندیدارن به كات و شوێنه‌وه. له‌م پێناوه‌شدا، وه‌زیفه‌ى مه‌كته‌ب قورئان (قوتابخانه‌ى قورئان) وه‌ك گرنگترین ڕه‌وتى ئیسلامى له‌و كاته‌دا ده‌خرێته ژێر لێكۆڵینه‌وه‌وه. له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا، پێگه‌و تێڕوانینى حكومه‌تى ناوه‌ندى و، هه‌ندێك گروپ و پارتى سه‌ره‌كى له كوردستاندا سه‌باره‌ت به ئاین ده‌خرێته به‌رباس و لێكۆڵینه‌وه‌وه. هه‌روه‌ها ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه گرنگى ده‌دات به دراسه‌كردنى ئایدیالیزمى ئیسلامى و ململانێى ئایدیۆلۆژى له‌نێوان ئاین و جوڵانه‌وه چه‌په‌كاندا، له‌گه‌ڵ لێكه‌وته‌و كاریگه‌رییه‌كانیان له‌سه‌ر ڕووداوه‌كانى كوردستان.
وشه سه‌ره‌كیه‌كان: شۆڕشى ئێرانى، ناسیۆنالیزمى كوردى، جوڵانه‌وه چه‌په‌كان، مه‌كته‌ب قورئان، سیاسه‌ت، ئاین.
پێشه‌كى
ئاین له كۆمه‌ڵگا ته‌قلیدیه‌كان دا ڕۆڵێكى گرنگ ده‌گێرێت و ده‌چێته ناو هه‌موو كایه‌كانى ژیانى كۆمه‌ڵگاوه، له‌كاتێك دا، له كۆمه‌ڵگا مۆدێرنه‌كان دا، ئاین هه‌ندێك له وه‌زیفه ته‌قلیدیه‌كانى خۆى له ده‌ست داوه. شۆڕشى عه‌لمانیه‌ت بووه هۆى ده‌ركه‌وتنى داموده‌زگایه‌كى بێلایه‌ن (ده‌وڵه‌ت) كه سه‌ریهه‌ڵدا به‌هۆى كۆتایهاتنى ئه‌و جه‌نگ و ململانێیانه‌ى پێشوه‌وه كه له‌سه‌ر بنه‌ماى ئاین ئه‌نجامده‌دران. سه‌ره‌ڕاى ئه‌مه‌ش، په‌یوه‌ندى نێوان ئاین و سیاسه‌ت هێشتا واده‌ره‌كه‌وێت كه وابه‌سته‌بن به‌یه‌كه‌وه‌و په‌یوه‌ندی نێوانیان زیادى كردوه، سه‌ره‌ڕاى جیاوازییه‌كانیان، له‌گه‌ڵَ ئه‌وه‌ى كه به‌شێوه‌یه‌كى كاتی ، به‌هۆى سه‌رهه‌ڵدانى ئاینى سیاسى وه‌ك چه‌كێك بۆ ئاكته‌ره ئاینیه‌كان له ته‌واوى بوارى پرسه سیاسیه كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان له‌كاتى سه‌رده‌مى كۆمه‌ڵگاكانى جیهانى سێهه‌م. ئه‌مه ئه‌شێت پشت ڕاست بكرێته‌وه به گه‌ڕانه‌وه بۆ هه‌ندێك له جوڵانه‌وه نوێخواز و گرنگه‌كان وه‌كو شۆڕشى ئێرانى (1979) و فراوانبوونى جه‌نگه ئیسلامیه‌كان له ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست دا، كه ئاماژه‌یان بۆ كراوه له‌به‌ر كاریگه‌رى گه‌وره‌یان له‌سه‌ر ئاین و سیاسه‌ت و دیاریده‌كرێن وه‌ك “كاردانه‌وه‌یك بۆ لاوازى عه‌لمانیه‌ت” كه ڕه‌چاوده‌كرێت له لێكۆڵینه‌وه سیاسیه‌كان دا. به‌ڵام، پرسى كاریگه‌رى ئاین له بابه‌ته سیاسیه‌كاندا یه‌كێكه له‌و بوارانه‌ى كه په‌یوه‌ندیداره به كوردستانه‌وه كه تاوه‌كو ئێستا پشتگوێخراوه.
له شۆڕشه‌كانى كوردستان له مێژوودا، كه‌سایه‌تیه ئاینیه‌كان ڕۆڵێكى گرنگیان گێڕاوه. زۆرێك له گه‌شه‌سه‌ندن و پێشكه‌وتنه سیاسیه‌كان به‌هۆى سه‌ركردایه‌تى كه‌سایه‌تیه ئاینیه‌كانه‌وه بوون. له جوڵانه‌وه سیاسیه هاوچه‌رخه‌كانیشدا ئه‌توانین تێكۆشان و خزمه‌تى دیاری ئه‌وان هه‌ست پێبكه‌ین كه به‌شدارییان كردووه له دامه‌زراندنى كۆمارى كوردستان له ساڵى 1945و به‌هه‌مان شێوه‌ش له دواى شۆڕشى ئێرانى (1979). زیاتر له‌مه‌ش، هێزه نائاینیه‌كان بۆ شه‌رعیه‌تدان به چالاكییه‌كانیان و ده‌سه‌ڵاتییان و كۆكردنه‌وه‌ى خه‌ڵك پیاوانى ئاینیان به‌كارهێناوه. بۆنمونه، له سه‌رده‌مى كۆمارى مه‌هاباد دا، ململانێ نه‌بووه له‌نێوان گروپه ئاینى و نائاینیه‌كان دا وه‌ك ئه‌وه‌ى كه‌له سیناریۆكانى ئێستادا هه‌یه، به‌ڵام ئه‌مه‌ش ته‌نها به هۆى ده‌ركه‌وتنى قازى موحه‌مه‌ده‌وه بووه وه‌ك سه‌ركرده‌یه‌كى نه‌ته‌وه‌یی ئاینى كه‌وا له‌كۆمه‌ڵه‌ى ژیانه‌وه‌ى كوردستان و ( دواتردا، پارتى دیموكراتى كوردستان)ده‌ستى به چالاكیه دیاره‌كانى كرد. هاوشانى ئه‌مه، له‌كاتى شۆڕشى ئێرانى دا، شێخ عزه‌دین حوسێنی دیارترین و به‌ناوبانگترین پیاوى ئاینى له مه‌هاباد، ناوه‌ندگیربوو له نێوان هێزه جیاوازه‌كان له‌كوردستاندا. ئه‌گه‌رچى، جوڵانه‌وه‌ى كوردى نه‌یتوانیوه هه‌ستى ئاینى جه‌ماوه‌ر به‌كاربهێنێت ، وه‌ك ئامڕازێك بۆ پرسى كورد به‌شێوه‌یه‌كى كاریگه‌ر. به‌م هۆیه‌وه ، هه‌میشه هه‌ستى ئاینى به‌كارهێنراوه له‌لایه‌ن هێزه ناوه‌ندییه‌كانه‌وه له هه‌موو وڵاتاندا له‌و وڵاتانه‌ش كه كوردى تێدا نیشته‌جێیه. تێڕوانینى باوى ئه‌م دۆخه وه‌زیفه‌ى سه‌ره‌كى ئاكته‌ره سیاسیه‌كانه له كایه‌ى سیاسى كوردستان دا له‌كاتى شۆڕشى ئێرانى كه زیاتر جه‌ختى ده‌كرده‌وه له هه‌ستیارى كاته‌كه كه گرنگترین ماوه بوو بۆ پارتى دیموكراتى كوردستان له ئێران كه دیارترین پارتى سیاسى بوو له كوردستان له ساڵى 1944-1945, له‌كاتى شۆڕشه‌كه دا، هه‌ندێك ڕێكخراو و ئاڕاسته‌ى تر دروست بوون و ده‌ركه‌وتن وه‌ك “كۆمه‌ڵه”، ڕێكخراوى ماركسى لینینى مایۆست ڕاگه‌یه‌نرا له ساڵى 1978-1979، ڕه‌وتى مه‌كته‌ب قورئان له‌ژێرسایه‌ى ئه‌حمه‌دى موفتى زاده، ڕێكخراوى ” كۆمه‌ڵه‌ى به‌رگریكردن له ئازادى و شۆڕش له كوردستان، پارتى ڕزگارى، هه‌ندێك له لقه‌كانى گه‌ریلا فیدایه‌كانى ڕێكخراوى خه‌ڵقى ئێران، پارتى تودیهى ئێران، و چه‌ند ئاین و پارتى تر. سه‌ره‌ڕاى ئه‌م ڕێكخراوانه، ئه‌توانین ئاماژه بده‌ین به شێخ عزه‌دین حوسێنی، سه‌ركرده‌ی نه‌ته‌وه‌یی ئاینى كوردستان كه تاڕاده‌یه‌كى زۆر وه‌ك كه‌سێكى ناسیاسى هه‌ڵسوكه‌وتى ده‌كرد. له‌نێو ئه‌م كه‌سایه‌تیه كاریگه‌رانه‌دا له كوردستان، ئه‌م دراسه‌یه له ڕۆڵى مه‌كته‌ب قورئان ده‌كۆڵیته‌وه. له‌م چوارچێوه‌دا، پێویسته تێڕوانینێكى كورت هه‌بێت له‌سه‌ر گفتوگۆى تیۆرى ده‌رباره‌ى ئاین و وه‌زیفه‌كانى.
ئاین و وه‌زیفه‌كانى
هه‌ندێك له پێناسه‌كانى ئاین گرنگن له‌به‌رئه‌وه‌ى گفتوگۆى كرۆكى ئاین ده‌كه‌ن. ئه‌وانیتر وه‌زیفین و ئه‌وه ڕوون ده‌كه‌نه‌وه كه ئاین ده‌توانێت چیبكات. له تێروِانیى ئوگوستى كۆمتى ، ئاین نه‌ك ته‌نها هه‌وڵێكه بۆ ڕوون كردنه‌وه‌و ناسینى ڕاستى، به‌ڵكو له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش دا بنه‌مایه‌كه بۆ یه‌كگرتنى كۆمه‌ڵى مرۆڤایه‌تى. پێناسه‌كه‌ى دوكیم به‌هه‌مان شێوه ڕه‌گه‌زێكى وه‌زیفى ئاین له‌خۆ ده‌گرێت له‌به‌رئه‌وه‌ى ئاماژه به‌وه ده‌دات كه‌وا ئاین په‌یڕه‌وه‌كارانى یه‌كده‌خات و كۆیانده‌كاته‌وه له چوارچێوه‌ى یه‌ك كۆمه‌ڵگاى ڕه‌گه‌زى دا، ( تیۆرى ئاین و وابه‌سته‌یی). پێناسه وه‌زیفیه‌كان عاده‌ته‌ن پشت به ڕوانگه‌ى تیۆرى ده‌به‌ستن كه ده‌یانه‌وێت لێكدانه‌وه بۆ ئاین بكه‌ن له‌سه‌ر بنه‌ماى ڕۆڵێكى سه‌ره‌كى ڕازیكه‌ر.
لایه‌نگرانه نوێیه‌كانى تیۆرى وه‌زیفى ڕه‌گه‌زێكى به‌هێزى ده‌رونناسییان برده ناو ده‌روازه‌ى كۆمه‌ڵناسیه‌وه. ئاین تاكه‌كان ناچار ده‌كات كه نه‌ریته‌كانى گروپ له‌به‌رچاوبگرن له‌هه‌مان كاتیشدا هانیان ده‌دا بۆ به‌رژه‌وه‌ندى تایبه‌ت. ئاین یارمه‌تى هه‌مه‌ئاهه‌نگى كۆمه‌ڵایه‌تى ده‌دات له‌چوارچێوه‌ى كۆمه‌ڵگاو نه‌ته‌وه‌دا. ئه‌م وه‌زیفه‌یه له سیاسه‌ت دا به‌كارده‌هینرێت. له‌م چوارچێوه‌دا، ئاین له‌گه‌ڵ ڕه‌گوڕیشه كۆمه‌ڵایه‌تیه قوڵه‌كانی، هێزێكى له ڕاده‌به‌ده‌رى هه‌یه بۆ كۆكردنه‌وه‌ى كۆمه‌ڵگا. له‌ڕوانگه‌ى جۆن پاوڵ ولیامه‌وه، شوناسى كۆمه‌ڵایه‌تى دروست ده‌كات به‌هۆى كاریگه‌رییه كلتورییه‌كه‌یه‌وه. كاتێك كه كۆمه‌ڵێك كه‌س به‌رژه‌وه‌ندى خۆیان له‌وه‌دا ده‌بیننه‌وه كه‌له‌رێگه‌ى ئاینه‌وه گوزارشت له شوناسه‌كه‌یان بكه‌ن، ئاین ده‌بێت به فاكته‌رێك بۆ كۆكردنه‌وه‌ى خه‌ڵك.
به‌ڵام پێویسته تێبینى ئه‌وه بكرێت كه ئاین هێزێكى مه‌زهه‌بیه هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ى كه فاكته‌رێكى هه‌مه‌ئاهه‌نگیه. ئاین هه‌میشه ڕۆڵى یه‌كگرتوویی (یه‌كبوون) نابنێت. هه‌ندێك كات بیروباوه‌ڕه ئاینیه‌كان ده‌بنه‌هۆى هۆى هه‌ڵسوكه‌وتى نامه‌ده‌نى و ئاژاوه. ئۆدیا (ODea) شه‌ش چه‌قبه‌ستویی ئاین ڕوون ده‌كاته‌وه كه سیان له‌وان لێره‌دا گرنگن: پارێزگارخوازى و ڕێگرتن له گونجان له‌گه‌ڵ بارودۆخه گۆڕاوه‌كاندا، یۆتۆپیایی و ڕێگرتن له كردارى ئه‌زموونگه‌رایی، ململانێ له نێوان گروپه‌كانداو ڕێگرتن له سازان.
له‌سه‌رده‌مى مۆدێرندا، له‌سه‌ربنه‌ماى جیاوازى پسپۆڕان، ئاین وزیفه‌یه‌كى كۆمه‌ڵایه‌تى كه‌مترى هه‌یه. به‌ڵام له كۆمه‌ڵگا ته‌قلیدیه‌كاندا، به‌تایبه‌ت له‌نێو موسوڵماناندا، تاێستاش ده‌چێته ناو هه‌موو كاروباره‌كان. له‌بوارى سیاسه‌تدا، ئیسلام ڕۆڵ و وه‌زیفه‌ى جۆراوجۆرى هه‌یه هه‌ر له‌شه‌رعیه‌ت پێدان و پاڵپشتیكردنى دۆخى باو تاده‌گاته خۆپیشاندان و ده‌سته‌به‌ركردنى بنه‌مایه‌ك بۆ شۆڕش. به‌بۆچونى ساریی ئه‌ى-قه‌له‌م(Sarie A-Qalam)، ” نوسه‌رێكى ئێرانى، ” جیاوازى له‌نێوان ئیسلام و مه‌سیحیه‌ت و ئاینه ڕۆژهه‌ڵاتیه‌كاندا ئه‌وه‌یه، ئیسلام تاڕاده‌یه‌كى زۆر سیاسیه و شێوه‌یه‌كى سیاسى هه‌یه‌و كورت نابێته له به‌ها مه‌سیحى و كۆنفۆشیۆسه‌كان دا، ئیسلام بیرۆكه‌یه‌كه كه‌وا به‌شێویه‌كى به‌رچاو په‌یوه‌ندى دروست ده‌كات له نێوان ئاین و سیاسه‌ت دا”. به‌ڵام، ئاین به‌كارده‌هێنرێت وه‌ك ئامڕازێك له‌لایه‌ن حكومه‌ت و نه‌یارانى حكومه‌ته‌وه. له‌رێگه‌ى ئه‌م پێشینه تیۆرییه‌وه، بائێمه كرۆكى سیناریۆ سیاسیه‌كانى كوردستان وه‌ربگرین و گفتوگۆى ئه‌وه بكه‌ین كه چۆن سیاسه‌ت و ئاین كارده‌كه‌ن له‌م ناوچه‌دا.
پوخته‌یه‌ك له‌سه‌ر چالاكى سیاسى پیاوانى ئاینى كورد
له كوردستان تاوه‌كو ساڵى 1979، شه‌ڕى ئاینى تایبه‌ت نه‌بووه. ئه‌مه به‌هۆى بارودۆخى بێدینیه‌وه نه‌بووه له‌نێو خه‌ڵكدا. ڕه‌گ و ڕیشه‌ى سه‌ره‌كى ئه‌م پرسه پێویسته له‌سه‌ر كوتكردنى نه‌ته‌وه‌یی و ناسیۆنالیزمى كوردیدا بدۆزرێته‌وه. كێشمه‌كێشمه‌كه هه‌میشه له‌سه‌ر بنه‌ماى پرسه ناسیۆنالیسته‌كان بووه، نه‌ك له‌سه‌ر بنه‌ماى ئاینى كه سنورى پرسى ناسیۆنالیزم ده‌به‌زێنێت. له ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى كۆڵۆنیاڵیزم و داگیركاراندا، پرسى نه‌ته‌وه‌یی ڕۆڵێكى ڕێكخراویی هه‌بووه. ئه‌گه‌ر له‌سه‌رده‌مى ڕابردودا كه‌سایه‌تیه ئاینیه‌كان به‌شدارییان كردبێت له شه‌ڕدا و ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر له لوتكه‌ى ئه‌وه‌دا بووبن یاخود وه‌ك سه‌ركرده به‌شداربووبن، پاڵنه‌رى سه‌ره‌كییان بریتى بووه له پشتگیرى كردنیان بۆ پرسى نه‌ته‌وه‌یی. له‌م چوارچێوه‌دا، كریس كۆچێرا ئاماژه به سێ قۆناغ له جوڵانه‌وه‌ى كوردى ده‌كات.
سه‌ركردایه‌تى زۆرینه‌ى بزوتنه‌وه كوردییه كلاسیكیه‌كان له‌ژێر فه‌رمانڕه‌وایی كه‌سایه‌تیه ئاینیه‌كان دابووه هه‌روه‌ك شێخ عوبێدوڵڵای نه‌هرى، شێخ ڕه‌زا، شێخ مه‌حمود، و چه‌ندین كه‌سایه‌تى تر. ڕۆڵى چالاك و به‌رچاوى پیاوانى ئاینى له بزوتنه‌وه نوێیه‌كان دا هه‌م له‌سه‌ر ئاستى سه‌ركردایه‌تى و هه‌م له‌سه‌ر ئاستى ڕێكخراوه‌یی گه‌واهیه له‌سه‌ر ڕۆڵى ئاین له كوردستان و په‌یوه‌ندى ئاینى و سیاسه‌ت یاخود ئاین و ناسیۆنالیزم. بۆنمونه، مامۆستا عبدولڕه‌حان لاهیجانى، ئه‌ندامى پارتى دیموكراتى ئێران، له چاوپێكه‌وتنێكدا كاتێك كه بیره‌وه‌رییه‌كانى ده‌گێرێته‌وه، ئاماژه به‌مه‌ده‌دات:
… ڕۆژێك، قوتابیه‌كى ئاینى هاته‌لام له مه‌هاباته‌وه‌و پێى وتم كه من بانگێشتكراوم بۆ لاى مه‌لا حه‌سه‌نى قزڵه‌جى و مه‌لا موحه‌مه‌د تۆرجانیزاده. زۆر دڵخۆش بووم و به‌یه‌كه‌وه ڕۆیشتین….. ئه‌وان داوایان لێكردم كه گه‌شتێك بكه‌م بۆ كوردستانى عێراق و سه‌ردانى سه‌ید حووسێن حوزنى بكه‌م له شارۆچكه‌ى ڕه‌واندز….. له‌سه‌ره‌تاى هاوینى ساڵى 1932دا، خۆم و سێ له خوێنكاره‌كانى تر ڕۆیشتین بۆ ئه‌وێ . من خۆمم به سه‌ید حوسێن ناساند و وشه‌ى نهێنیم پێوت بۆ دڵنیابوونى…… بۆماوه‌ى شه‌شه مانگ هه‌موو هه‌ینیه‌ك، ئێمه فێرى ناسیۆنالستی كوردى و وانه‌ى سیاسى ده‌كراین و پاشان گه‌ڕاینه‌وه بۆ ئێران. و ئێمه یاسا و ڕێساكانى ئه‌ومان ده‌گه‌یانده قزڵه‌جى، تۆرجانیزاده و مه‌لا ئه‌حمه‌د فه‌وزى.
چه‌ندین نمونه‌ى واى چالاكى مزگه‌وته‌كانى كوردستان هه‌یه، به‌تایبه‌تى چالاكى خوێندكاران و پیاوانى ئاینى له پارتى كۆمه‌ڵه‌ى ژیانه‌وه‌ى كوردستان دا وه‌ك قازى موحه‌مه‌د ، هه‌ژار، هێمن و چه‌ندین كه‌سى تر. له‌كه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، ده‌توانین ئاماژه بده‌ین به چالاكیه‌كانى ئه‌حمه‌دى موفتى زاده و حه‌سه‌ن ئه‌مینى، سه‌ركرده‌كانى مه‌كته‌ب قورئان كه به‌شێك له ژیانیان ته‌رخان كردبوو بۆ چالاكى ناسیۆنالیستى. كاتێك موفتى زاده گه‌نج بوو، گه‌شتێكى كرد بۆ كوردستان (كوردستانى عێراق). هه‌ستى ناسیۆنالیستى خۆى بڵاوكرده‌وه كه به‌رده‌وام بوو تاوه‌كو ساڵى1963. حه‌سه‌ن ئه‌مینى ، كه به‌قسه‌ى خۆیبێت ، ئه‌ندامى پارتى دیموكراتى كوردستانى ئێران بوو هه‌تا ئه‌وكاته‌ى كه‌به ئه‌حمه‌دى موفتى زاده ئاشنا بووه.
وه‌ها چالاكیه‌كى پیاوانى ئاینى یان هه‌ستی به‌رزى نه‌ته‌وه‌یی له ناو خوێندكارانى په‌یوه‌ست به پرسى نه‌ته‌وه‌ییه‌وه به‌رده‌وام بوو له‌سه‌رانسه‌رى كوردستاندا. ئه‌و چالاكیه‌كانه‌ى كه ئه‌نجامدران له‌كاتى ڕووداوه‌كانى كوردستاندا له دواى ساڵى1979وه، نمونه‌یه‌كى تره له ڕۆڵى پیاوانى ئاینى. وه‌كو كۆنفرانسى سه‌ركرده ئاینیه‌كان له‌شاره جیاوازكانى كوردستاندا له 17-18/3/1979دا، كه تێیاندا سێ خاڵى سه‌ره‌كى ڕه‌نگى دابۆیه‌وه ، كه به‌رجه‌سته‌كه‌رى داواكارییه نه‌ته‌وه‌ییه‌كانى كوردبوون. ئیمزا كرا له‌لایه‌ن شێخ عزه‌دین حوسنى، شێخ جه‌لال حوسنى، ئه‌حمه‌د موفتى زاده، مه‌لا موحه‌مه‌د ڕابب و مه‌لا عه‌بدوڵا موحه‌مه‌دى وه …….به‌ڵام به‌هۆى گۆِرانكارى و پێشكه‌وتنه‌كانى بونیاتى كۆمه‌ڵایه‌تى و گه‌شه‌ى دانیشتوانى شاره‌كه‌وه، چالاكیه‌كانى پیاوانى ئاینى به‌شێوه‌یه‌كى سه‌ره‌كى ته‌ركیزى ده‌خسته‌سه‌ر ناوچه شارییه‌كان. لادێییه‌كان تاڕدایه‌كى زۆر وه‌ك پاڵپشتیكه‌رى پیاوه ئاینیه ته‌قلیدیه‌كان مانه‌وه، به‌ڵام له‌شاره‌كان و شارۆچكه‌كان دا گه‌نجان مه‌یلیان هه‌بوو بۆ ته‌رجومه‌كردنى نوێى ئیسلام. خه‌ڵكى سه‌رسامبوون به ئاڕاسته نوێیه‌كانى ئیسلام وه‌كو مه‌كته‌ب قورئان و برایانى موسوڵمان. ئه‌م گۆڕانكارییه له خۆرهه‌ڵاتى كوردستان به‌تایبه‌تى پارێزگاى كوردستان زۆر ڕوون بوو. به‌م شێوه‌یه، تێكه‌ڵه‌یه‌ك له بزوتنه‌وه شارییه‌كان و چالاكى پیاوه ئاینیه ته‌قلیدیه‌كان ده‌ستى پێكرد وه‌ك ڕكابه‌رێكى به‌هێزى هێزه سیاسیه‌كانى تر له كایه‌ى سیاسی دا.
ئاین وه‌ك ئامڕازێكى سیاسى حكومه‌تى ناوه‌ندى
ناسیۆنالیسته كورده‌كان به‌تایبه‌ت له بزوتنه‌وه كوردییه نوێیه‌كاندا به‌باشى وه‌زیفه‌ى سیاسى ئاینیان به‌كارنه‌هێنا. له‌لایه‌كى تره‌وه، ڕه‌وته چه‌په په‌ڕگیره‌كان له‌وه‌ها كۆمه‌ڵگه‌یه‌كى ته‌قلیدى دا گه‌شه‌یان كرد به‌بێئه‌وه‌ى هزره‌كه‌یان خۆماڵى بكه‌ن ، و هه‌موو ئه‌م مه‌سه‌لانه ڕێگه‌یان خۆشكرد بۆ حكومه‌تى ناوه‌ندى له‌سه‌رانسه‌رى وڵاتدا له‌وانه‌ش له ناوچه كوردییه‌كاندا به‌تایبه‌ت له ئێران بۆ به‌كارهێنانى ئاین له‌دژى بزوتنه‌وه كوردییه‌كان. له ساڵه سه‌ره‌تاییه‌كانى دواى شوڕشى ئێرانه‌وه له ساڵى 1979دا، سه‌ره‌ڕاى جیاوازى ئاینى قوڵ، ئاین به‌كارهێنرا وه‌ك ئامڕازێك بۆ لاوازكردنى بزوتنه‌وه ناسیۆنالیسته كوردییه‌كان له ڕۆژهه‌ڵاتى كوردستان، به‌تایبه‌تى له‌ڕێگه‌ى هاندان و سه‌پاندنى ده‌سه‌ڵاته ئاینیه‌كان له به‌رامبه‌ر هێزه چه‌په‌كان. حكومه‌ت هه‌وڵى دا پرسى كورد له‌ناوببات و مافى نه‌ته‌وه‌یی كورد بشارێته‌وه له‌ژێر ساییه‌ى ئه‌م ململانێیه‌دا. وه‌ك ده‌رئه‌نجامێكى ئه‌م دژ به‌یه‌كیه‌و به‌كارهێنانى ئاین له‌لایه‌ن حكومه‌ته‌وه، ده‌توانین ئاماژه بده‌ین به دروستكردنى ڕێكخراوى جه‌نگاوه‌رانى موسوڵمانى كورد له‌ناو یه‌كێك له گه‌وره‌ترین ڕێكخراو سه‌ربازییه‌كانى ئێران دا، ده‌سته‌ى پاسه‌وانانى شۆڕشى ئیسلامى ئێرانى.
له‌چه‌ند به‌شێكى به‌دواى یه‌كدا، وه‌ها جیاوازییه‌كى سیاسى ئایدۆلۆجى له‌نێوان چه‌په‌كان و ئاڕاسته ئیسلامیه‌كان و به‌كارهێنانى ئاین له‌لایه‌ن حكومه‌تى ناوه‌نده‌وه ده‌خرێته ڕوو. لێره‌دا، بۆئه‌وه‌ى زانیارییه‌كی ڕوونمان هه‌بێت ده‌رباره‌ى ئه‌وه، ته‌نها ئاماژه به هه‌ڵوێستى چه‌ند سه‌ركرده‌یه‌ك ده‌ده‌ین. بۆنمونه، له ڕاگه‌یه‌ندراوێكیدا سه‌باره‌ت به ڕووداوه‌كانى كوردستان، كه بڵاوكرایه‌وه له ڕۆژنامه‌ى كایهان دا، له 18/3/1979، ئایه‌توڵلا خومه‌ینى هه‌ڵسوكه‌وتى خه‌ڵكى كورد و پارته‌كانیانى وه‌ك هه‌ڵسوكه‌وتێك دژ به ئیسلام و ئاسایشى موسوڵمانان له‌قه‌ڵه‌م دا. هه‌ر په‌لامارێكى له دژى سوپاى حكومه‌ت ناوبرد به كارێكى ناموسوڵمانانه‌وه بیانیه‌كان كه پێویسته به‌شێوه‌یه‌كى به‌هێز له‌ناوببرێت. جگه‌له‌وه، بابزانین ئه‌وه چیه كه ئیبراهیم یه‌زیدى، وه‌زیرى ده‌ره‌وه‌ى حكومه‌تى كاتى، ئاماژه‌ى بۆ ده‌كات سه‌باره‌ت به به‌كارهێنانى ئاین له لایه‌ن حكومه‌تى ناوه‌ندییه‌وه. ئه‌م چوارچێوه په‌یوه‌ندى هه‌یه به ده‌رئه‌نجامى سه‌ركه‌وتنى شۆڕشه‌وه، كه‌وا سیاسه‌تى ئاینى حكومه‌تى ناوه‌ندى پیشان دا له كوردستان. له چاوپێكه‌وتنێك دا له‌گه‌ڵ ڕۆژنامه‌ى ئاشتى ئیبراهیم یه‌زیدى ده‌ڵیت:
سه‌باره‌ت به كوردستان، ئێمه له‌و باوه‌ڕه‌داین شۆڕشى ئیسلامى ڕه‌گ و ڕیشه‌ى له ئه‌وێ نیه ….به‌پێچه‌وانه‌وه‌ى پارچه‌كانى ترى ئێرانه‌وه، له‌به‌رئه‌وه‌ى له كوردستان مێژووى چالاكى بێ ئاینى یان دژه ئاینى گروپه چه‌په‌كان زیاتره له گروپه‌كانى تر. له‌به‌رئه‌وه ئێمه بیرمان كرده‌وه، سه‌ره‌تا كلتورى شۆرشِ پێویسته بگوازرێته‌وه بۆ كوردستان. به‌م شێوه‌یه، ئێمه چه‌ند گه‌نجێكمان نارد بۆ ئه‌وێ بۆ ئه‌وه‌ى چالاكى كه‌لتورى ئه‌نجام بده‌ن. له‌ڕێگه‌ى هاوكارى چه‌ند هاوڕێیه‌كى كورده‌وه كه هاوكاریمان هه‌بوو به‌یه‌كه‌وه به‌ر له شۆڕشه‌كه وه‌ك دكتۆر موزه‌فه‌ر پارتۆما، هه‌ندێك كتێبى ئیسلامى وه‌ك نوسینه‌كانى مه‌ولانا ئه‌بو ئه‌لا مه‌ودودى (Mawlana Abu Ala Mawdoodi) مان وه‌رگێرا بۆ كوردى، كه له كوه‌یت چاپكرابوون، و له كوردستان دابه‌ش كران، له‌ڕاستیدا، ئێمه وابیرمان كرده‌وه كه گۆڕانكاری و شۆڕشى كلتورى پێویسته بوونى هه‌بێت له تێڕوانیه‌نه ئاینیه‌كانى برا سونیه‌كان. دووه‌مینیان، ئێمه ده‌مانزانى كه‌وا پارته چه‌په‌كان له كوردستان چالاكن به‌ڵام كه‌مینه‌ن. له‌به‌رئه‌مه، ئێمه به‌دواى ڕێگایه‌كا گه‌ڕایان بۆ به‌ستنه‌وه‌ى به چوارچێوه سه‌ره‌كیه‌كه‌ى كۆمه‌ڵگاو و زۆرینه‌ى خه‌ڵكه‌وه.
له‌دواى یه‌كه‌م قۆناغى سه‌ركه‌وتنى شۆڕشه‌وه، ئێمه توانیمان وه‌ها هه‌ڵوێست گه‌لێك ببینین به‌هه‌مان شێوه. به‌نیسه‌دیر، یه‌كه‌م سه‌رۆكى ئێران، پێش سه‌رۆكایه‌تیه‌كه‌ى، كاتێك له ئه‌نجومه‌نى بازیرگان بوو، له وتارێك دا له خۆرام ئاباد قسه‌ى كرد له‌سه‌ر كوردستان و هه‌ڵژاردنى ئه‌نجومه‌نى شارى ساین (سه‌نه‌نداج)، كوردى دابه‌ش كرد بۆ موسوڵمان و ناموسوڵمان. به‌پێى ڕۆژنامه‌ى جمورى ئیسلامى، له 22/10/1979دا، ئه‌و ده‌ڵێت ” ئه‌گه‌رچى له 11 ئه‌ندامى هه‌ڵبژێراو، 8 كه‌سیان موسوڵمانن، و 3 كه‌سیان موسوڵمان نین، كه‌واته براوه موسوڵمانه و كێشه‌كه كۆتایی پێهات…” له‌كاتى سه‌رۆكایه‌تیه‌كه‌ى دا، به‌پێى ڕۆژنامه‌ى كایان، 4/3/1980، له‌یه‌كه‌م ئه‌نجومه‌نى شۆڕشى ئیسلامى دا، باسى گروپه سه‌ربازییه كوردییه‌كانى كردو وتى ” جێگه‌ى قبوڵ نیه به‌لاى حكومه‌تى ئیسلامى ئێرانه‌وه كه‌وا ئیمام ببێت به شتێكى نامۆ له كوردستان. بۆ خه‌ڵكى موسوڵمانى خۆمان، جێگه‌ى قبوڵ نیه كه‌وا موسوڵمان بوون تاوان بێت له كوردستان ….”
چه‌په په‌ڕگیره‌كان و ناكۆكیان له‌گه‌ڵ ئایندا
سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى بزوتنه‌وه ناسیۆنالیسته كوردییه‌كان به‌زۆرى له ژێر كاریگه‌رى بیرى چه‌پ دابوون، به‌ڵام هێشتا كۆمه‌ڵه گروپێك هه‌بوون، كه به‌هۆى ئایدیۆلۆژییانه‌وه به‌هه‌ڵه لێكدانه‌وه‌یان بۆ دۆخى سیاسى كۆمه‌ڵایه‌تى له كوردستان ده‌كرد، و كه‌وتنه ململانێوه له‌گه‌ڵ ئاین دا له سه‌رده‌مێكى هه‌ستیار دا له مێژووى سیاسى كوردستان له‌دواى شۆڕشى ئێران له ساڵى 1979. به‌م هۆیه‌وه، بناغه‌یه‌كیان دروستكرد بۆ به‌كارهێنانى ئاین له دژى خۆیان له‌لایه‌ن حكومه‌ته‌وه. ئه‌م گروپانه كه له واقع دا پێناسه‌ى سیاسه‌تیان له‌ڕوانگه‌ى ئایدیۆلۆژیه‌كه‌یانه‌وه ده‌كرد، نه‌ك ته‌نها شكستیان هێنا له هاوكاریكردنى نێوان خۆیاندا، به‌ڵكو له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا بوونه هۆى ته‌قاندنه‌وه‌ى كاردانه‌وه‌ى جیاوازى هه‌ندێك ڕه‌وتى دژبه‌یه‌ك، به‌تایبه‌ت ئیسلامیه‌كان. ئه‌م گروپانه نه‌یان توانى پاڵپشتى جه‌ماوه‌رى پێویست به‌ده‌ستبهێنن له‌به‌رئه‌وه‌ى كێشه‌ى سه‌ره‌كیه‌كه‌یان پرسى نه‌ته‌وه‌یی كورد و مافى نه‌ته‌وه‌یی نه‌بوو، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش دا كۆمه‌ڵگاى ته‌قلیدى كوردستان زه‌مینه‌ى له‌بارى نه‌بوو بۆ جوڵانه‌وه لینینیه ماركسیه‌كان به‌شێوه‌یه‌ك كه‌وا هه‌ردوو چینى سه‌رمایه‌دارو چینى كرێكارى له خۆبگرێت. له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌ش دا، كۆمه‌ڵگا گوندنشینه‌كانى كوردستان به‌هه‌مان شێوه له‌ژێر گاریگه‌رى ئاین دابوون. كه‌واته به‌مانا تیۆرییه‌كه‌ى، ده‌سه‌ڵاتیان نه‌بووه بۆ به‌خۆماڵیكردنى بیرى چه‌پ.
هه‌ندێك له‌م گروپانه، سه‌ره‌ڕاى نزیكبوونیان له شێخ عزه‌دین حوسه‌ینیه‌وه، له‌گه‌ڵَ ئه‌وه‌ى نوسینگه‌كه‌ى پێكهاتبوو له ئه‌ندامانى ڕێكخراوى كۆمه‌ڵه له‌و كاته‌دا، به‌شێوه‌یه‌كى سه‌ره‌كى دژه ئاین بوون. له‌ده‌رئه‌نجامى ئه‌و شته‌ى كه‌ئه‌وان پارتى دیموكراتى كوردستانى ئێرانیان پێ تۆمه‌تبار ده‌كرد له‌گه‌ڵ ئه‌و ڕاستیه‌ى كه‌وا، ڕوانگه‌ى ئه‌وان سه‌باره‌ت به ئیسلام ڕوون نه‌بوو و وتیان” قسه‌یانكرد له‌گه‌ڵ ئێمه، وتیان كه ئێمه سۆسیالیزمان ده‌وێت، به‌ڵام هه‌موو هه‌ینیه‌ك ڕادیۆكه‌یان له‌سه‌ر وتارى ئاینى مه‌لایه‌ك بوو كه وتارى ده‌دا له‌سه‌ر ئیسلام”. سه‌ره‌راى ئه‌مه، دواى ئه‌وه‌ى كه پارتى دیموكراتى كوردستانى ئێران چوه‌پاڵ ئه‌نجومه‌نى نه‌ته‌وه‌یی به‌رگرى ( ڕێكخراوێكى ئۆپۆزسیۆنى ئێرانى)، كۆمه‌ڵه ڕه‌خنه‌ى لێگرتن و بانگه‌شه‌ى ئه‌وه‌ى كرد كه‌ئه‌وان ڕازیبوونه به پڕه‌نسیپه‌كانى كۆمارى ئیسلامى له‌به‌ر ڕۆشنایی دۆكۆمێنتى ئه‌نجومه‌نه‌كه كه ئاماژه‌ى بۆ به‌نیسه‌دیر كردبوو وه‌ك سه‌رۆكى كۆمارى ئیسلامى. جگه‌له‌مه، ململانێى ئه‌م گروپه چه‌پانه (تودیح، گه‌ریلاكانى فیدایی خه‌ڵق و كۆمه‌ڵه) له‌گه‌ڵ ڕه‌وتى مه‌كته‌ب قورئان جیاوازییه سیاسیه ئایدیۆلۆژیه‌كانى به‌ده‌رخست كه له‌ڕاستیدا بناغه‌یه‌كیان دروستكرد بۆ سیاسه‌تى به‌كارهێنانى ململانێى یان ” سیاسه‌تى ” په‌رتكه و زاڵبه ” له‌لایه‌ن حكومه‌تى ناوه‌ندییه‌وه كه ڕوون ده‌كرێته‌وه له‌م لێكۆلینه‌وه دا.
ڕێكخراوه مۆدێرنه‌كان و لێكچونیان له‌گه‌ڵ ئاین دا له كوردستان
جگه‌له هێزه چه‌پ و ئیسلامیه‌كان، ناسیۆنالیسته‌كان ڕه‌هه‌ندى سێهه‌مى سێگۆشه‌ى هێزه سیاسیه‌كانن له كوردستان. ئه‌م ڕێكخراوه مۆدێرنانه نه‌له‌دژى ئاین بوون و نه‌ئاینیان وه‌ك ئامڕازێكى سیاسى به‌كارده‌هێنا به‌شێوه‌یه‌كى گشتى. نه‌یان ده‌ویست هه‌ستى ئاینى گه‌ل ڕابكێشن له دژى خۆیان سه‌ره‌ڕاى نائاینیان یان چه‌پ بوونیان. له‌به‌رئه‌وه، ململانێى سیاسى له نێوان هێزه ئاینى و مۆدێرنه‌كاندا نه‌بووه هۆى سه‌رهه‌ڵدانى مشتومڕى قوڵ له نێوان ئیسلام و ناسیۆنالیزم دا. هۆكارى ساده ئه‌شێت بوارى هاوبه‌ش و مافه نه‌ته‌وه‌ییه‌كان بێت كه خۆیان له نێو خۆیاندا هاوبه‌شبوون تێیدا وه‌ك میلله‌تى كورد له‌به‌رئه‌وه‌ى پرسى كورد بۆ هێزه ئاینیه‌كانیش گرنگ بوو، ئه‌گه‌رچى پله‌ى دووه‌مى هه‌بوو له‌دواى پرسى ئاینه‌وه. ئه‌م گروپانه ئاینیان به‌كارنه‌هێنا وه‌ك ئامڕازێك، به‌ڵام ئاگادارى ڕه‌وشى كۆمه‌ڵگا ته‌قلیدیه‌كه‌ى خۆیان بوون.
پارتى دیموكراتى كوردستانى ئێران پارتێكى مۆدێرنى گرنگ بوو. ئه‌م پارته له پلانه‌كه‌ى دا بۆ سه‌ربه‌خۆیی كوردستان، كه‌له ڕۆژنامه‌ى ئیتڵاعات بڵاوكرایه‌وه له 3 مانگى سێى ساڵى 1979 دا، تێڕوانینى بۆ عه‌لمانیه‌ت بریتیى بوو له جیاكردنه‌وه‌ى ئاین له ده‌وڵه‌ت، ئازادى بیروباوه‌ڕى ئاینى، یه‌كسانى له‌به‌رده‌م یاسادا بۆ هه‌موو ئاینه‌كان و جیاكارینه‌كردنى ئاینى ڕه‌گه‌زى. كارنامه‌ى سیاسى و ستراتیژى “سۆشیاڵَ دیموكراسى” بیرۆكه‌یه‌كى نوێبوو به پێچه‌وه‌انه‌ى پارێزگارخوازه ئاینیه‌كان و چه‌په په‌ڕگیره‌كان. بۆنمونه، ئێمه ده‌توانین ئاماژه‌بده‌ین به هه‌ڵوێستى سه‌ركرده‌ى پێشووى پارته‌كه، عبدولڕه‌حمان قاسملو، ده‌رباره‌ى ئیسلام. ئه‌گه‌رچى خۆیی و پارته‌كه‌ى بڕوایان به ” كۆمارى دیموكراسى “هه‌بوو ، به له‌به‌رچاوگرتنى فه‌زاى سیاسى وڵاته‌كه، له وتارێك دا، كه له ڕۆژنامه‌ى ئیتڵاعات دا بڵاوكرایه‌وه له 22/2/1979دا، قاسملو ده‌ڵێت ” داخوازى كورد ته‌نها له ژێر سایه‌ى كۆمارى ئیسلامى دا چاره‌سه‌ر ده‌كرێت”. داخوازییه‌كانمان به‌شێوه‌یه‌كن كه‌وا هیچ حكومه‌تێكى شۆڕشگیڕ به‌تایبه‌ت حكومه‌تى ئێستا ئه‌وه‌ى كه له‌سه‌ر ده‌سه‌ڵاته نه‌توانێت ڕه‌تیان بكاته‌وه”.
دژایه‌تیكردنى دواترى ئه‌م پارته بۆ ” كۆمارى دیموكراسى”و بایكۆتكردنى ڕیفراندۆم بۆ كۆمارى دیموكراسى له‌لایه‌ن ئه‌مانه‌وه به‌هۆى ناڕوونى ناوه‌ڕۆكى ئه‌م زاراوه‌یه‌وه بوو. له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌ش دا له چاوپێكه‌وتنێك دا له‌گه‌ڵ ڕۆژنامه‌ى ئیتڵاعات له 31 مانگى ئازارى له‌ساڵى 1979دا، ده‌رباره‌ى په‌یوه‌ندى حیزبه‌كه‌ى له‌گه‌ڵ كه‌سایه‌تیه ئاینیه‌كان له كوردستان ، قاسملو ده‌ڵێت:
“ئاڕاسته‌ى ئێمه له‌گه‌ڵ هه‌ر سه‌ركرده‌و كه‌سایه‌تیه‌كى سیاسیدا زۆر ڕوونه. ئه‌گه‌ر ئه‌م كه‌سه ئاینى یان سیاسیه به‌رگرى له به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانى كوردو نه‌ته‌وه‌كانى ترى ئێران بكات، و هه‌ڵسوكه‌وت بكات له چوارچێوه‌ى دروشمه سه‌ره‌كیه‌كه‌ى ئێمه ” دیموكراسى بۆ ئێران و سه‌ربه‌خۆیی بۆ كوردستان”، حیزبه‌كه‌ى ئێمه هاوكارى ده‌كات له‌گه‌ڵ ئه‌م سه‌ركرده ئاینی و سیاسیه. سه‌باره‌ت به سه‌ركرده ئاینیه‌كانى ئێستا، تا ئێستا من سه‌ردانى جه‌نابى موفتى زاده‌م نه‌كردوه‌و ناشى ناسم، به‌ڵام بیروباوه‌ڕمان له‌سه‌ر ئایه‌توڵا عزه‌دین حوسینى نه‌گۆڕاوه‌و موفتى زاده تواناى هه‌یه بۆ سه‌ركردایه‌تیكردنى نوێنه‌رایه‌تى كورد له دانوستانه‌كان له‌گه‌ڵ حكومه‌تدا.
له‌ناو ئه‌و چاره‌سه‌ره‌ى كه حیزبى دیموكرات پێشكه‌شى كرد له‌رێگه‌ى نوێنه‌ره‌كه‌یه‌وه له كۆنفرانسى ساین به سه‌رۆكایه‌تى موفتى زاده (سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى كه پارتى دیموكرات خۆى به‌شدارى نه‌كرد له‌به‌رئه‌وه‌ى پێشتر ئاگادار نه‌كرابۆیه‌وه له‌لایه‌ن موفتى زاده‌وه)، و بڵاوكرایه‌وه له ڕۆژژنامه‌ى ئایاندیگان، له 13 مانگى شه‌شى ساڵى 1979، ئاماژه‌ى به مافى ئۆتۆنۆمی و فیدڕاڵى بۆ نه‌ته‌وه‌ى كورد و نه‌ته‌وه‌كانى تر كردبوو، وترابوو كه‌وا”…. ئه‌وه‌ى كه گرنگه بۆ نه‌ته‌وه‌ى كورد، وشه‌ى “كۆمارى” نیه، ناوه‌ڕۆكه‌كه‌ى گرنگه. ئه‌گه‌ر كۆمارى ئیسلامى ڕازیبێت به داخوازییه سه‌ره‌تاییه‌كانى نه‌ته‌وه‌ى كورد (ئۆتۆنۆمى بۆ كوردستان و دیموكراسى بۆ ئێران)، بێگومان نه‌ته‌وه‌ى كورد پاڵپشتى ئه‌وه ده‌كات. له چاوپێكه‌وتنێك دا له‌گه‌ڵ ڕۆژنامه‌ى كایهان، له 27 نۆڤه‌مبه‌رى ساڵى 1979، ئه‌و ده‌ڵێت: نه‌ته‌وه‌ى كورد نه له‌دژى ئیسلام و نه له دژى كۆمارى ئیسلامى شۆڕش ده‌كات به‌ڵكو به‌رگرى له مافه‌كانى خۆى ده‌كات، و ئه‌وان (سه‌ركرده ناوه‌ندییه‌كان)، پێویسته به‌رگرى له مافى كورد بكه‌ن له‌سه‌ر بنه‌ماى ئه‌خلاقى نه‌ته‌وه‌یی و ئیسلامی و مرۆڤایه‌تی بونیان،.. ئێمه نه‌ك بیروباوه‌ڕێكى دژه ئیسلامیمان نییه به‌ڵكو به‌پێچه‌وانه‌وه وه‌ك ئه‌وه‌ى كه ئێوه ئه‌توانن ببینین زۆرینه‌ى كوردموسوڵمانه‌وه‌و پارته‌كه‌ى ئیمه‌ش له قوڵایی كۆمه‌ڵگاى كوردییه‌وه سه‌رى هه‌ڵداوه، زۆرێك له ئه‌ندامه‌كانمان موسوڵمانن، ئه‌وان بیروباوه‌ڕێكى پته‌ویان هه‌یه به بیرۆكه ئیسلامیه‌كان. به‌هه‌مان شێوه ئێمه وه‌ك پارتێكى سیاسى باوه‌ڕمان به‌م بیڕوباوه‌ره پته‌وه‌ى خه‌ڵكى كوردستان هه‌یه…
له چاوپێكه‌وتنێكى تردا له‌گه‌ڵ رۆژنامه‌نوسان سه‌باره‌ت به په‌یوه‌ندى نێوان كۆمارى ئیسلامى و ئۆتۆنۆمى، كه له ڕۆژنامه‌ى ئیتڵاعات له 10 مانگى ئازارى ساڵى 1980 دا بڵاوكرایه‌وه، ئاماژه‌ى به‌وه دا كه‌وا” ئه‌وه‌ى گرنگه بۆ ئێمه ناوه‌ڕۆكى كۆمارى ئیسلامیه. ئه‌گه‌ر خه‌ونه‌كانمان بپارێزێت، ئێمه له‌ناو چوارچێوه‌ى دا ده‌مێنینه‌وه. ئه‌وه‌ى كه ئێمه لێى تێگه‌یشتوین له وته‌كانى دوێنێى ئیمامه‌وه‌و ئێمه‌ش له‌و باوه‌ڕه‌داین كه‌وا هیچ ناكۆكیه‌ك نیه له نێوان پرسى ئۆتۆنۆمی و ڕژێمى كۆمارى ئیسلامى دا”. سه‌ره‌ڕایى ئه‌مه، له‌وتاره‌كه‌یدا له مهاباد قاسملو قسه‌ى له‌سه‌ر ئۆتۆنۆمى كرد به‌م شێوه‌یه:
“دوو ڕۆژ پێش ئێستا ئه‌لامح نورى، نوێنه‌رى گشتى بانسه‌دیر بۆ دانوستانه‌كان له كوردستان، په‌یامێكى بۆ ناردووین كه تێدا ده‌ڵێت، ئه‌گه‌ر هاوشانى وشه‌ى ئۆتۆنۆمى كه له‌لایه‌ن نه‌ته‌وه‌ى كورده‌وه پاڵپشتى ده‌كرێت، وشه‌ى ” ئیسلامى ” له‌گه‌ڵیدا زیاد بكرێت ، ڕاتان چی ده‌ێت؟ لێره‌دا ئێمه ئه‌وه ڕاده‌گه‌یه‌نین كه‌وا زۆرینه‌ى خه‌ڵكى كورد موسوڵمانن و ئه‌گه‌ر ئۆتۆنۆمى ئیسلامى دانى پێدابنرێت، نه‌ته‌وه‌ى كورد قبوڵی ده‌كات و زۆریش خۆشحاڵ ده‌بێت.
به‌پێى چاوپێكه‌وتنه‌كه‌ى له‌گه‌ڵ فاردا ئێران له 18 مانگى شه‌شى ساڵى 1979، قاسملو له‌و بڕوایه‌دا بوو كه‌وا له پێناوى بونیاتنانى وڵاتدا، هه‌موو هێزه دژه ئیمڕیالیستیه‌كان له ئێران، هێزه ڕه‌سه‌نه‌كانى شۆڕش و هێزه ئاینى و نائاینیه‌كان پێویسه له ڕاستیدا یه‌ك بگرن له‌گه‌ڵ یه‌كتریدا. به‌ڵام، ئه‌گه‌ر ئاڕاسته ئاینیه‌كان له هاوپه‌یمانێتیدا بوونایه له‌گه‌ڵ هێزه مۆدێرنه‌كانداو له بارودۆخه هه‌ستیاره‌كاندا زیاتر نه‌رمیان بنواندایه، ئه‌وه له‌به‌رژه‌وه‌ندى پرسى كورد ده‌بوو له‌لایه‌كه‌وه، و ده‌یتوانى ڕێگربێت له ناكۆكى سیاسى و ئایدیۆلۆژى كه له‌به‌رژه‌وه‌ندى حكومه‌تى ناوه‌ند ده‌بوو، له‌لایه‌كى تره‌وه.
مه‌كته‌ب قورئان و پرسى سیاسى له كوردستان
له كوردستاندا، هه‌ندێك گروپ ئاینیان هێنایه ناو گه‌مه‌ى سیاسیه‌وه، سه‌ره‌ڕاى نه‌گونجانى وه‌زیفه‌ى سیاسى ئاین له‌گه‌ڵ مافه‌كانى كوردا. یه‌كێك له گروپه گرنگ و سه‌ره‌كیه‌كان مه‌كته‌ب قورئان بوو، كه له‌لایه‌ن ئه‌حمه‌دى موفتى زاده‌وه دامه‌زرێنرا. ئه‌وان به مه‌كته‌بیه‌كان یان به “كاك ئه‌حمه‌دیه‌كان” له كوردستان ده‌ناسران. لێره‌دا، ئێمه به‌كورتى ئه‌م ئاراسته‌یه‌و چالاكى و بیرۆكه سیاسیه‌كانى ڕوون ده‌كه‌ینه‌وه.
ئه‌حمه‌دى موفتى زاده‌و پێكهێنانى مه‌كته‌ب قورئان
ئه‌حمه‌دى موفتى زاده به‌ناوبانگه به عه‌لامه موفتى زاده یان كاك ئه‌حمه‌د، سه‌رۆك و دامه‌زرێنه‌رى ڕه‌وتى مه‌كته‌ب قورئان بووه، له ساڵى 1933 له ساین (سه‌ناندج) له خێزانێكى ئاینپه‌روه‌ر له دایك بوو. هه‌ر له‌منداڵیه‌وه، باوه‌ڕدارێكى به‌په‌رۆش و شوێنكه‌وتویه‌كى ڕه‌وتى ئاینى بووه‌و زانسته ئاینیه‌كانى ته‌واوكردوه. له‌سالێ 1948دا، چوو بۆ مه‌ریوان بۆ فێربوونى زانسته ئیسلامیه‌كان و خوێندنى عه‌ره‌بى، كه دواتر له ساڵى 1949 دا چوو بۆ كوردستانى (عێراق) باشور بۆ هه‌مان مه‌به‌ست بۆماوه‌ى دوو ساڵ له‌وێ مایه‌وه كه هه‌سته نه‌ته‌وه‌ییه كوردییه‌كه‌ى زیاتر توخ بۆیه‌وه. كاتێك گه‌یشته ته‌مه‌نى 17-18 ساڵ باوكى وه‌ك مامۆستایه‌ك ناردى بۆ قوتابخانه‌ى دار-ئه‌ل-ئیحسان له شارى ساین. چه‌ندین وتارو گفتوگۆى پێشكه‌ش كرد له‌كاتى نوێژى هه‌ینى دا، له ساڵى 1957-58، چوو بۆ ته‌هه‌ران ده‌ستی به‌كاركردن كرد له ڕادیۆى كوردى و ڕۆژنامه‌ى كوردستان. له‌ساڵى 1959-1960، هه‌وڵى دا به‌شى ده‌سه‌ڵاتى دادوه‌رى له كۆلێجى یاسا له زانكۆى ته‌هران دابمه‌زرێنێت. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، میتۆدى مه‌زهه‌به‌كانى ده‌وته‌وه ” ده‌سه‌ڵاتى دادوه‌رى و فه‌لسه‌فه‌ى ئیسلامى له كۆلێجه‌كانى یاساو ئاینزانى”.
له‌ساڵى 1963 دا، ڕۆژنامه كوردییه‌كه‌ی و به‌رنامه‌ى ڕادیۆكه‌ى قه‌ده‌غه‌كران و خۆیشى ده‌ستگیركرا بۆ ماوه‌ى 5 مانگ. له‌م ساڵه‌دا له‌گه‌ڵ سه‌رهه‌ڵدانى شۆڕشى 15 خۆرده‌د (5ى مانگى شه‌ش) له تاران، بیروبۆچونى گۆڕا. له زیندان دا، ئاشنا بوو به هه‌ندێك له كه‌سایه‌تیه ئاینیه‌كانى شۆڕشى شیعه، له ساڵى 1964-1965، گه‌ڕایه‌وه بۆ ساین. له ساڵى 1972-1973، ده‌ستنیشانكرا وه‌ك سه‌رۆكى نوسه‌رانى ده‌سته‌ى ڕادیۆى ساین. چالاكیه‌كانى له‌ڕادیۆ ڕاگیران له ساڵى 1974-1975 و پاشان ده‌ستیكرد به كاركردن وه‌ك بازرگانێكى سه‌ربه‌خۆ له دروستكردنى كۆمپانیادا (له‌گه‌ڵ هه‌ندێك هاوڕێى) . له‌ساڵى 1976-1977، به‌رپرسیارێتى دادگاى شه‌ریعه‌ى كوردستانى وه‌رگرت (واده‌ره‌كه‌وت كه سه‌ربه حكومه‌ت نه‌بێت). له‌هه‌مان ساڵدا، یه‌كه‌مین لقى قوتابخانه‌ى قورئانى له مه‌ریوان دامه‌زراند. له‌دوا ئه‌وه له ساڵى 1977-1978، قوتابخانه‌یه‌كى له ساین دامه‌زراند كه لێكۆڵینه‌وه‌ى له‌پرسه‌كانى شۆڕش ده‌كرد. له‌گه‌ڵ سه‌ركه‌وتنى شۆڕشدا، ئه‌نجوممه‌نێكى شۆڕشى دامه‌زراند و جێگیرى كرد له نوسینگه‌ى بیناى پارێزگارى پارێزگاى كوردستان. له 6 مانگى شه‌شى ساڵى 1979 دا، حیزبى ئیسلامى مساواتى (یه‌كسانى) دامه‌زراند. له 18 مانگى ئازارى ساڵى 1979دا، به‌شدارى كرد له كۆنفرانسى سه‌ركرده ئاینیه كورده‌كان له سه‌قز. له 10-12 مانگى شه‌شى ساڵى 1979، كۆنفرانسى سه‌ربه‌خۆیی له ساین سازكرد. له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌ش دا، سه‌ره‌ڕاى كشانه‌وه‌ى خۆپاڵاوتنى له‌هه‌ڵبژاردنى ئه‌نجومه‌نى پسپۆڕان له‌سه‌ر داواى خۆی، به‌شداریكرد له ئه‌نجومه‌نه‌كه‌دا له‌دواى دامه‌زراندنیه‌وه. له مانگى نۆى ساڵى 1979، زنجیره‌یه‌ك وتاریدا له‌حوسنیه‌ى ئیرشاد و ئه‌وه سه‌ره‌تاى سه‌رده‌مێكى نوێبوو له ژیانى سیاسى ئه‌و. له دژى هه‌ندێك له پڕه‌نسیبه‌كانى ده‌ستورى كۆمارى ئیسلامى ئێران بوو به‌تایبه‌ت مادده‌ى دوانزه‌یه‌مین كه ڕێگه‌ى ده‌دا به پێكهێنانى ” ئه‌نجومه‌نێكى ناوه‌ندى سونى “(شوراى مه‌ركه‌زى سونه‌ت) له 31 مانگى ئازارو 1 مانگى چوارى ساڵى 1981. له‌سه‌ر بانگێشتنامه‌ى ئه‌و له 13 مانگى ئازارى ساڵى 1981، كه‌سایه‌تیه ئاینیه‌كانى سوننه به‌شدارییان كرد له كۆنفرانسى ته‌هران كه‌وا پڕۆژه‌ى 14 ماده‌یان دانا. له 6-5 مانگى ئابى ساڵى 1982، یادى بیره‌وه‌ریه‌كانى دامه‌زراندنى ئه‌نجومه‌نى كرده‌وه له كرماشان. له 9 مانگى نۆى ساڵى 1993، كۆچى دواییكرد. جگه‌له له وتاره‌كانى، نوسینه‌كانى و هۆنراوه‌كانى، ئه‌و دوو شاكارى گرنگى هه‌یه ” گفتوگۆیه‌كى كورت سه‌باره‌ت به حكومه‌تى ئیسلامى” و ” سه‌بارت به كوردستان”.
مه‌كته‌ب قورئان و بیرۆكه‌ى پێكهێنانى حكومه‌تى ئیسلامى
به‌پێچه‌وانه‌ى ڕه‌وتى ئیسلامى له ناوچه‌و وڵاته‌كانى تردا، ئیسلامیه كورده‌كان له‌ڕووى پراكتیكیه‌وه پاڵپشتى ناسیۆنالیزمى كوردییان نه‌ده‌كرد له دژى پان ئیرانیزم له كاتى پێویستدا، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه پشتگیرى حكومه‌تى ناوه‌ندییان كرد له‌به‌رئه‌وه‌ى مه‌یلیان به‌لاى ئیسلامى سیاسى دابوو. دوو هۆكاری سه‌ره‌كی هه‌بوو، یه‌كه‌مینیان، سه‌رده‌مى چالاكیه‌كانیان گونجاوبوو له‌گه‌ڵ سه‌رده‌مى دووه‌مى ژیانى سیاسى ڕه‌وت و بیرمه‌نده ئیسلامیه‌كاندا، بۆنمونه، به‌ئیسلامیكردن له هه‌ندێك له وڵاتان كه‌وا قۆناغى ناسیۆنالیزمى تێپه‌راندبوو. له‌به‌رئه‌وه ئه‌وان كاریگه‌ربوون به گه‌شه‌ى ئیسلامى له‌و وڵاتانه دا. دووه‌مینیان، له ئێرانیشدا، به‌هه‌مان شێوه ئه‌وان كاریگه‌ربوون به گه‌شه‌ى ئیسلامى سیاسى ئه‌و ساته‌وه‌خته. به‌م هۆیه‌شه‌و، له‌به‌رئه‌م هۆكارانه، بیروباوه‌ڕى ئاینى زاڵبو به‌سه‌ر ڕه‌وته ئیسلامیه‌كانى كوردستاندا، له جیاتى ئه‌وه‌ى ناسیۆنالیستى ئاینى زاڵبێت به‌سه‌ریاندا.
بێتوانایی ڕه‌وتى ناسیۆنالیستى له ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست جیاواز له هێزه ئایدیۆلۆژى و ڕێكخراوه‌كانى ڕه‌وته ماركسیه‌كانى وه‌ك پارته كۆمۆنیستیه‌كان به‌تایبه‌ت پارتى ته‌ودیح (گه‌ل) له ئێراندا، ئه‌و بانگه‌شه‌یه‌ى ئیسلامیه‌كانى پشتڕاست كرده‌وه به‌وه‌ى كه‌وا ته‌نها گوتاره ئیسلامیه‌كان ده‌توانن ماركسیزم وه‌ده‌ربنێن له ناوچه‌كه‌دا وه‌ك ڕه‌وتێكى دژ به ئاین و نه‌ته‌وه. به‌هه‌مان شێوه‌ش كاریگه‌رى خسته‌سه‌ر ڕه‌وته ئاینیه‌كانى كوردستان. ئه‌گه‌رچى ناسیۆنالیزمى نوێ له كوردستان وابه‌سته‌بوو به ڕه‌وته چه‌په‌كان، ڕه‌وته ئیسلامیه‌كان له‌ژَێر كاریگه‌رى ئیسلامى سیاسى له ئێراندا له دژى ڕه‌وته چه‌په‌كان وه‌ستانه‌وه. وه‌ها ڕووبه‌ڕووبونه‌وه‌یه‌ك بۆ به‌ده‌ستهێنانى ده‌سه‌ڵات بوو. به‌ڵام ئه‌م زاڵبونه‌ى ڕه‌هه‌ندى ئاینى كۆتایه‌كى باشى نه‌بوو. له‌م چوارچێوه‌دا، حه‌سه‌ن ئه‌مینى، یه‌كێك له سه‌ركرده‌كانى مه‌كته‌ب قورئان، له چاوپێكه‌وتنێكى دا له گۆڤارى چه‌شمه‌نده‌ز له ساڵى 2006 دا سه‌باره‌ت به‌هه‌ڵه‌ى سیاسى چالاكى ئه‌نجومه‌نى شوراى سوننه‌ت ئاماژه به‌وه ده‌دا”…. به‌ڵام به‌داخه‌وه به‌رپرسه‌كانى ئه‌و كاته له‌برى گوێگرتن بۆ داخوازییه‌كان و هه‌وڵدان بۆ جێبه‌جێكردنیان، ده‌ستیان كرد به هه‌ڕه‌شه‌و توندوتیژى…”به‌م شێوه‌یه، مه‌كته‌ب قورئان له ساڵه‌كانى سه‌ره‌تایه‌كانى سه‌ركه‌وتنى شۆڕشدا متمانه‌ى به حكومه‌تى ناوه‌ندى كرد له‌برى نزیكبوونه‌وه له ناسیۆنالیسته كورده‌كان، ئه‌گه‌ر چى ئه‌وه كاتیى بوو وه‌ك حه‌زه‌رێكى سیاسى. به‌م هۆیه‌شه‌وه، نه‌یتوانى كاریگه‌ریه‌كه‌ى به‌كاربهێنێت له‌ناو جه‌ماوه‌ر دا بۆ نه‌هێشتنى سه‌ركوتكردنى نه‌ته‌وه‌یی وه‌ك به‌ره‌نجامێكیشى بۆ نه‌هێشتنى سه‌ركوتكردنى ئاینى به‌لایه‌نى كه‌مه‌وه له‌م ناوچه‌یه‌دا.
به‌له‌به‌رچاوگرتنى ئه‌وه‌ى ڕوون كرایه‌وه له‌سه‌ره‌وه، پێویسته له هه‌یمه‌نه‌ى ئایدیۆلۆژى ئاین بكۆڵینه‌وه له بیروباوه‌ڕى موفتى زاده‌وه وه‌ك نمونه‌یه‌ك له‌م هه‌یمه‌نه‌یه له ڕه‌وه‌تى مه‌كته‌ب قورئان به‌گشتى. لێره‌دا ، له‌به‌رچاوگرتنى چه‌ند خاڵێك پێویسته:
1- سه‌ركوتكردنى ئاینى نه‌ك ته‌نها په‌یوه‌ندى به‌كورده‌وه نه‌بوو، به‌ڵكو كێشه‌ى سه‌ره‌كى كوردیش نه‌بوو.
2- كورده‌كان ته‌نها موسوڵمان و سونه‌نین، به‌تایبه‌ت له كوردستانى ئێراندا كه ژماره‌ى دانیشتوانى شیعه‌ى كورد له ئاستێكى باڵادایه.
3- له ئێراندا به‌ته‌نها پشتبه‌ستن به یه‌ك سیاسه‌ت به‌س نیه بۆ ده‌وڵه‌مه‌ندكردنى یه‌كسانى ئاینى.
4- نه‌هێشتنى سه‌ركوتكردنى ئاینى به‌بێ ڕێگرتن له سه‌ركوتكردنى نه‌ته‌وه‌یی گونجاو نیه‌و هه‌ردوو مه‌سه‌له‌كه پێكه‌وه وابه‌سته‌ن به‌تایبه‌تش له كوردستاندا كه كورده سونیه‌كان به‌ئاگاییه‌كى سیاسى نه‌ته‌وه‌ییان هه‌بوو، له‌به‌رئه‌وه زڵبوونى سیاسه‌تى ئاینى له‌ڕووى عه‌مه‌لیه‌وه كاریگه‌ر نیه.
5- چالاكى ناسیۆنالیستى موفتى زاده‌و دواتریش بیروبۆچونه‌كانى پێكهێنانى حكومه‌تى ئیسلامى به‌راورد ناكرێت به بیرمه‌نده ئیسلامیه عه‌ره‌بی و هندییه‌كان له‌به‌رئه‌وه‌ى ئه‌وان سه‌ره‌تا قۆناغى ناسیۆنالیزمیان تێپه‌ڕان یاخود ئیسلامیان به‌كارهێنا به‌پێى ناسیۆنالیزم و ده‌ره‌نجامێكیان به‌ده‌ستهێنا له‌م چوارچێوه‌دا ، له‌پاشان ده‌ستیان كرد به ڕه‌وه‌تى ئیسلامى په‌تى. به‌ڵام به‌ره‌نجامى بزوتنه‌وه‌ى ناسیۆنالیزمى كوردستان هێشتا ڕوون نه‌بوو و نه‌گه‌یشته ئامانجه‌كه‌ى.
له‌ڕاستیدا، موفتى زاده له بیرۆكه پێشوه‌كه‌ى تێڕوانى ناسیۆنالیستى خۆى لایدا له‌پێش ساڵى 1960كاندا، كه‌وا پێویست بوو ئه‌نجامى بدات دواى چاره‌سه‌ركردنى پرسى كورد. ڕوانگه‌ى ناسیۆنالیستى ئه‌و به‌رده‌وام بوو تاوه‌كو ساڵى 1963، تاوه‌كو ئه‌و كاته‌ى ده‌ستگیركرا، له‌دواى ئه‌وه‌ى كه په‌یوه‌ندییه‌كانى له‌گه‌ڵ شۆڕشى 15 خۆرده‌دا و هه‌ندێك پیاوى ئاینى شیعه گه‌شه‌ى كرد. سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى له‌م ساڵانه‌دا شانبه‌شانى چالاكیه ناسیۆنالیونالیزمه كوردییه‌كان، هه‌وڵیدا كه خورافه‌و ئینحیرافات له سوننه و شیعه بكاته‌وه به‌ڵام پرسه كوردییه‌كه لاى ئه‌و زۆر گرنگتر بوو. وه‌ك ئه‌وه‌ى ده‌ڵێت ” من هیوا خوازبووم كه خزمه‌تى زمان و ئه‌ده‌بى سه‌ركوتكراوى كوردى بكه‌م له‌ڕێگه‌ى وتار و دیبه‌یتى ئه‌ده‌بى و ئاینى و ڕۆژنامه‌یه‌كى كوردییه‌وه.
له‌دواى ساڵى 1963، تێڕوانیى گۆڕا بۆ ئایدیالیزمى ئیسلامى. له‌م چوارچێوه‌دا ئه‌و ده‌ڵێت” كاتێك كه پڕیشكى شۆرش ده‌ستى پێكرد له مانگى شه‌شى ساڵى 1963، من له نه‌سر خوسره‌و ست بووم.، هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌ى خه‌ڵكى و تاوانى ڕژێمى پاشایه‌یتم له نزیكه‌وه بینى. ده‌رئه‌نجامى ڕووداوى ئه‌و ڕۆژگاره گه‌وره‌ترین كاریگه‌رییان هه‌بوو له‌سه‌ر دڵم كه میتۆده‌كه‌میان به‌ته‌واوه‌تى گۆڕى. به‌رله‌وه نیه‌تى من هه‌میشه ڕووبه‌ڕوبونه‌وه بوو له‌گه‌ڵ له‌گه‌ڵ خورافاتى ئاینى، به‌ڵام به‌هۆى سه‌ركوتكردنى نه‌ته‌وه‌یییه‌وه نیه‌تم گۆڕا بۆ خزمه‌ت كردنى كه‌لتورى كوردى، ئه‌گه‌رچى من هه‌رگیز پاڵنه‌رم نه‌بووه له‌به‌رامبه‌ر ململانێكانى ئێراندا. له كارنامه‌ى 12 مانگى هه‌شتى ساڵى 1980 دا، ئاماژه‌ى به‌وه دا” سوپاس بۆ خوا كه‌وا دوای چه‌ندین ساڵ، بارودۆخێك هاته‌كایه‌وه كه‌وا من تێگه‌یشتم پیوه‌ره كۆنه‌كانم به‌تاڵ و خورافه بوون. له‌ساڵى 1964 وه، بڕیارم داوه پیاده‌ى ڕێگاى سه‌ره‌كى شۆڕشى ئیسلامى موحه‌مه‌دى پێغه‌مبه‌ر بكه‌م…. و له‌هه‌مان ساڵیشه‌وه، به‌رنامه‌ى خۆم ده‌گونجێن له‌سه‌ر ئه‌م ڕێگایه‌و كاره‌كانم سنوردارده‌كه‌م به ڕۆیشتن به‌ره‌وه ئاڕاسته‌ى گه‌شه‌ى فه‌لسه‌فه ئیسلامیه‌كان و بانگه‌شه كردن بۆ ئیسلامى ڕاسته‌قینه‌و بڵاوكردنه‌وه‌ى په‌یامى قورئان بۆ ئه‌و موسوڵمانه‌ى كه ئاشنانین به قورئان له ڕێگاى قورئانه‌وه. له چاوپێكه‌ونێك دا له‌گه‌ڵ ڕۆژنامه‌ى ئیتڵاعات له 25 مانگى شه‌شى ساڵى 1979، وه‌سفى گۆڕانكارییه هزرییه‌كانى كرد به‌م شێوه‌یه” له‌ساڵى 1963 له دواى داخستنى ڕۆژنامه‌ى كوردى، من له زیندانى قه‌زڵه‌ج بووم بۆماوه‌ى 5 مانگ دواتریش به‌رده‌وام بووم له ڕووبه‌ڕووبونه‌وه، چومه‌وه بۆ سه‌نه‌نده‌ج. له‌و سه‌رده‌مه‌دا دركم به‌وه كرد كه ئیسلام و ناسیۆنالیزم له دژى یه‌ك نین، من خه‌باتى خۆم له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه ده‌ست پێكرد”. به‌هه‌مان شێوه، له چاوپێكه‌وتنێكى تردا له‌گه‌ڵ ڕۆژنامه‌ى كایه‌ن له 15 مانگى شه‌شى ساڵى 1979، وڵامى پرسیارێكى دایه‌وه سه‌باره‌ت به تێڕوانینى خۆى له‌سه‌ر پارتى دیموكرات، و ده‌ڵێت ” هه‌ڵوێستى من ڕوون بووه له چه‌ندین ساڵ پێش ئێستاوه ته‌نانه‌ت له پێش ساڵى 1963وه. هه‌موو هه‌وڵه‌كانم بۆ گه‌شه‌پێدانى ئیسلامه له ناوخۆو ده‌ره‌وه‌ى ئێران دا”.
له ده‌ستورى پارتى مساواتى ئێران (6/3، 1979) كه شه‌ش مادده‌ى له خۆ گرتبوو له‌لایه‌ن موفتى زاده‌وه نوسرابوون، مادده‌ى دووه‌م ئاماژه‌ى به‌وه ده‌دا” له كۆمه‌ڵگاى ئیسلامى ئێراندا، مافه جۆراوجۆره سیاسى و كلتورى و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان هه‌موو نه‌ته‌وه موسوڵمانه‌كانى ئێران پێویسته به‌شێوه‌یه‌كى یه‌كسان ده‌سته‌به‌ر بكرێن له‌سه‌ر بنه‌ماى یاساو ڕێسا ئیسلامیه‌كان به‌ته‌واوه‌تى جێبه‌جێبكرێن، پێویسته ئازادى ته‌واویان هه‌بێت له ئێرانێكى یه‌كگرتودا (نه‌ته‌وه موسوڵمانه‌كانى تریشى ده‌گرته‌وه له ده‌ره‌وه‌ى ئێران دا). له‌سه‌ر بنه‌ماى ئه‌م پڕه‌نسیبه هیچ كام له پێكهاته ئیسلامیه‌كان به‌شێوه‌یه‌ك له شێوه‌كان هیچ ئیمتازاتێكی به‌سه‌ر ئه‌ویتردا نه‌بوو…” ماده‌ى 5 ئاماژه‌ى به‌وه ده‌دا كه” ئه‌ندامێتى له پارتى مساواتى ئیسلامى كورت نابێته‌وه له نه‌ته‌وه‌یه‌كى تایبه‌ت دا، هه‌ر كه‌سێك له هه‌ر شوێنێك بێت و هه‌ر ناسنامه‌یه‌كى هه‌بێت كه بڕواى به ئه‌م پڕه‌نسیبانه هه‌بێت بیه‌وێت كۆشش بكات بۆ جێبه‌جێكردنیان ئه‌توانێت ببێت به ئه‌ندامى ئه‌م حیزبه”. ئه‌م ده‌ستوره ئایدیالیزمى ئیسلامى و جیهانى له خۆ ده‌گرت، ئه‌گه‌ر چى ئاماژه‌ى به مافى نه‌ته‌وه‌كانى تر كردبوو. به‌م هۆیه‌وه، تێڕوانینێكى واقعیانه‌ى نه‌بوو و جیاوازییه‌كى ڕوونى دروستكرد له نێوان خۆیان و هێزه كوردییه‌كان كه دواجار كاریگه‌رییه‌كى نێگه‌تیڤى هه‌بوو له‌سه‌ر پرسى كورد. له‌م چوارچێوه‌دا، موفتى زاده گرنگى زۆرى دا به سه‌ركوتكردنى ئاینى (له‌ناو ئه‌و سێ سه‌ركوتكردنه‌ى كه ئاماژه‌ى پێدرابوو له‌لایه‌ن خۆیه‌وه:( سه‌ركوتكردنى چینى و نه‌ته‌وه‌یی و ئاینى ) ڕه‌خنه‌ى له پڕه‌نسیپى 12 یه‌مینى ده‌ستورى كۆمارى ئیسلامى ده‌گرت. به‌پێى ئه‌م پڕه‌نسیپه ئاینى ڕه‌سمى ئێران مه‌زهه‌بى ئیسلامى شیعه‌ى جه‌عفه‌ری دوانزه ئیمامه كه‌وا ئه‌م پڕه‌نسیپه پڕه‌نسیبێكى نه‌گۆڕه بۆ هه‌تا هه‌تایه….” به‌م هۆیه‌وه، تێڕوانینه ئایدیاڵیه‌كه‌ى و ناواقعیبوونى سیاسى وای له هه‌وڵه‌كانى كرد له‌به‌رژه‌وه‌ندى ئاین بێت (دژى ناسیۆنالیزم) و به‌داخه‌وه ئه‌وه له‌به‌رژه‌وه‌ندى ئامانجى سیاسى حكومه‌تى ناوه‌ند بوو. به‌له‌به‌رچاوگرتنى زاڵى ڕه‌هه‌ندى ئاینى له بیرى موفتى زاده‌دا، شێخ عزه‌دین حوسه‌ینى ئاماژه به‌وه ده‌دا كه:” جیاوازى له نێوان من و كاك ئه‌حمه‌د ئه‌وه‌یه كه‌وا ئه‌و موسوڵمانێكى كورده و من كوردێكى موسوڵمانم”.
ئه‌وله‌ویاتى ڕه‌هه‌ندى ئاینى له ڕه‌وتى مه‌كته‌ب قورئان دا زۆر زیاتر به‌ده‌ركه‌وت له هه‌وڵه‌كانى موفتى زاده دا بۆ پێكهێنانى حكومه‌تێكى ئیسلامى. بیروبۆچونى له‌سه‌ر پێكهێنانى وه‌ها حكومه‌تیك له كتێبه‌كه‌ى دا خراوه ته ڕوو ” گفتوگۆیه‌كى كورت له‌سه‌ر حكومه‌تى ئیسلامى”. ئه‌گه‌رچى ئه‌م ڕه‌وته له‌سه‌ره‌تاو هه‌ندێك سه‌ركه‌وتنى به‌ده‌ست هێنا له ساین، به‌ڵام وه‌ها هزرێك له‌ڕووى عه‌مه‌لیه‌وه نه‌ده‌گونجابوو له‌گه‌ڵ فه‌زاى سیاسى كوردستان، ئه‌مه جگه له زاڵى بیرى سیكۆلار و چه‌په‌كان له‌سه‌ر ئه‌م گروپانه. له‌به‌رئه‌مه، له‌رووى عه‌مه‌لیه‌وه نه‌گونجاو بوو له‌گه‌ڵ پارته سیاسیه سه‌ره‌كیه‌كانى كوردستان. له‌و كتێبه‌ى كه‌له سه‌ره‌وه ئاماژه‌ى پێدرا، بیروبۆچونه‌كانى ده‌خاته‌ڕوو له‌سه‌ر حكومه‌تێكى ئیسلامى و بنه‌ماو خاسیه‌ته‌كانى. ئه‌و نه‌یارێكى سه‌رسه‌ختى عه‌لمانیه‌ت بوو و ئاماژه به‌وه ده‌دا:
ستراتیژى دژه خه‌ڵكى جیاكردنه‌وه‌ى ئاین له سیاسه‌ت ورده ورده بووه هۆى گۆڕێنى كۆمه‌ڵگایه‌كى پیرۆزو گه‌وره‌و به‌هێز بۆ كۆمه‌ڵگایه‌كى ڕه‌گه‌زپه‌رست خۆویست…….له‌م ساڵانه‌ى دوایی دا، بۆنمونه، هه‌رله‌كاتى نه‌مانى شارستانى ئیسلامى له ئه‌نده‌نوسیاوه‌و له‌كاتى سه‌رده‌مى هێرشى مه‌سیحى له ڕۆژئاواوه‌و هێرشى مه‌غۆل له ڕۆژهه‌ڵاته‌وه… ڕاگه‌یاندنى ئه‌م بیرۆكه‌یه به‌و په‌ڕى بێترسى و ڕاشكاوییه‌وه كه‌وا “ئاین جیاوازه له سیاسه‌ت” پاساوى ئه‌م ناپاكیه فێڵ و ته‌ڵه‌كه‌یه. و به‌رهه‌مى ئه‌م سه‌رده‌مانه‌ى دواییه…..
حكومه‌ت یه‌كێكه له پرسه مرۆییه‌كان كه‌وا ئیسلام یاسا و پڕه‌نسیبه گشتیه‌كانى ده‌ستنیشان كردوه به‌وه‌ى كه‌وا هه‌گیز به‌سه‌ر ناچن و له‌كار ناخرێن. مرۆڤایه‌تى بۆ هه‌تاهه‌تایه پێویستى به‌وه‌یه كه یاساكانى حكومه‌ت په‌یڕه‌و بكات له هه‌ركات و شوێنێك دا… له‌م حكومه‌ته‌دا، هێزى هه‌مه‌چه‌شن له خه‌ڵكه‌وه ده‌گوازرێته‌وه بۆ ئۆرگانێك له‌ژێر ناوى “شورا” (ئه‌نجومه‌ن) كه هاوشێوه‌یه له‌گه‌ڵ په‌رله‌مان له وڵاته دیموكراسیه‌كان دا. به‌ڵام شورا به‌و ده‌سه‌ڵاته‌ى كه هه‌یه‌تى حكومه‌تى ئیسلامى سه‌د له سه‌د ده‌كات به حكومه‌تێكى دیموكراس و جه‌ماوه‌رى، له‌كاتێكدا هیچیه‌كێك له په‌رله‌مانه‌كانى ترى سیستمه جیاوازه‌كانى تر ئه‌م ده‌سه‌ڵاته‌یان نیه.
سه‌باره‌ت به پرسه ناسیۆنالیزمیه‌كان، موفتى زاده له ڕووى تیۆرییه‌وه بڕواى به‌و ده‌روازه مۆدێرنه‌كان هه‌بوو وه‌ك ده‌ڵێت : ” ناسیۆنالیزمى كوردى یه‌كێكه له گرنگترین پرسه‌كانى ناوچه‌كه له سه‌ده‌ى نوێدا، سیاسه‌تمه‌دارانى ئێرانى (به‌هه‌مان شێوه سیاسه‌تمه‌دارانى وڵاتانى تر به‌شدارن له‌م پرسه‌دا)، له تێڕوانیان بۆ ئه‌م پرسه، هه‌میشه ئه‌م پرسه‌یان به‌كه‌م سه‌یركردوه‌و لایه‌نگرانى ئه‌م هه‌سته‌یان مه‌حكوم كردووه. له‌كاتیك دا ئه‌م سیاسه‌تمه‌دارانه، له‌سه‌ر مه‌سه‌له توندره‌وییه‌كانى تر هه‌ڵوێستى خۆیان گۆڕیوه‌و به‌شێوه‌یه‌كى سه‌ره‌كى پاڵپشتى ناسیۆنالیزم بوون كه له‌سه‌ر ئاستى ئێران به‌رنامه‌ى بۆ داڕێژراوه. ئه‌م میتۆده خاسیه‌تى تایبه‌تى ته‌نها یه‌ك گروپ نیه، له‌ڕاستیدا، پاراستنى ” میانڕه‌وى” له‌پرسه مرۆییه‌كاندا هه‌میشه له رابردوو ئێستا و داهاتوودا یه‌كێك بووه له گرفته قورسه‌كانى مرۆڤایه‌تى له مێژوو دا. سه‌ره‌ڕاى ئه‌مه، له‌ڕووى واقعیه‌وه ئه‌م تێڕوانینه میانڕه‌وه‌ى له‌به‌رچاو نه‌گرت له‌په‌یوه‌ندیدا به هێزه ناسیۆنالیزمه كوردییه‌كانه‌وه، سه‌ره‌ڕاى تێگه‌یشتنى له هه‌ڵوێستى سیاسى ناسیۆنالیزمه ئێرانیه‌كاندا. له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌ش دا، ڕێگایه‌كى په‌رگیرى گرته به‌ر بۆ دامه‌زراننى حكومه‌تێكى ئیسلامى نمونه‌یی. ئه‌گه‌رچى ئه‌مه له‌ڕووى سیاسیه‌وه وه‌ك هه‌وڵێك ته‌ماشا ده‌كرێت بۆ سه‌ره‌نج ڕاكێشانى هێزه سونیه‌كانى پارچه‌كانى ترى ئێران بۆ فشارخستنه سه‌ر حكومه‌تى ناوه‌ندى، به‌ڵام، له‌لایه‌كى تره‌وه، ئه‌و خۆى دورخسته‌وه له‌هێزه سیاسیه سه‌ره‌كیه‌كان له كوردستان. كه‌واته ته‌نها پاساوێكى ئایدیۆلۆژى (ئیسلامى) هه‌بوو نه‌ك پاساوێكى سیاسى.
جگه‌له‌و پرسانه‌ى كه له‌سه‌ره‌وه ڕوون كرانه‌وه، پێویسته تێبینى ئه‌وه بكرێت كه ڕه‌وتى مه‌كته‌ب قورئان خۆى بۆخۆى بووه هۆى سه‌رهه‌ڵدانى په‌رتبونێكى ئاینى ناوخۆیی نوێ له كوردستان كه له‌به‌رژه‌وه‌ندى حكومه‌تى ناوه‌ند بوو. تێڕوانینى موفتى زاده ناكۆك بوو له‌گه‌ڵ بیرى ئاینى ته‌قلیدى. ئه‌مه بنه‌مایه‌كى ده‌سته‌به‌ركرد بۆ حكومه‌تى ناوه‌ندى بۆ تاوه‌كو ئاین بۆ مه‌به‌ستى سیاسى به‌كاربهێنێت. له‌و دۆخه هه‌ستیاره‌دا بۆ كورده‌كان به‌تایبه‌تى له‌گه‌ڵ وه‌ها بونیاتێكى كۆمه‌ڵایه‌تى كه‌وا گروپى جۆراوجۆرى ئاینى هه‌بوون كه تواناى ته‌واویان هه‌بوو بۆ كۆبونه‌وه له به‌رامبه‌ر ڕه‌وتى مه‌كته‌ب، له‌ڕێگه‌ى جه‌ختكردنه‌وه له‌سه‌ر تێڕوانینه جیاوازه‌كانیان له‌گه‌ڵ گروپه‌كانى تر و ئه‌و ئاماژانه‌ى كه په‌یوه‌ندى به خۆیانه‌وه هه‌بوو، هێزه‌كانى سه‌نته‌ر جیاوازییه ئاینیه‌كانیان دامركانده‌وه.
ڕه‌وتى مه‌كته‌ب قورئان و ناكۆكى له‌گه‌ڵ چه‌پ دا
له‌به‌شه‌كانى پێشوودا ئه‌وه ڕوون كرایه‌وه، كه دابه‌شبوونى سیاسى ئایدۆلۆجى له كوردستان له كاتى شۆڕشى ساڵى 1979 له ئێراندا، له نێوان ڕه‌وتى مه‌كته‌ب قورئان و چه‌په په‌ڕگیره‌كان دابوو، كه تێڕوانینى مه‌كته‌ب قورئان و له‌سه‌روى ئه‌ویشه هه‌ڵوێسته موفتى زاده ڕوون بوو له‌سه‌ر ئه‌م دابه‌شبوونه. نوسینگه‌ى ڕێكخراوى گه‌ریلا فیداییه‌كانى گه‌لانى ئێران له ساین باسى له موفتى زاده كرد به‌م شێوه‌یه…” ئه‌و ته‌نانه‌ت سه‌ركرده‌یه‌كى ئاینى سه‌نه‌ندج نیه، نه‌سه‌ركرده‌ى سوننه‌ى ئێرانه‌و نه‌سه‌ركرده‌ى نه‌ته‌وه‌ى كورده، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش دا ئه‌و بانگه‌شه‌ى ئه‌وه‌ى ده‌كرد كه ” نه چه‌پ و ” نه ڕاست” ، به‌ڵكو ئیسلامیه‌كى ته‌واو قورئانى. به‌م شێوه‌یه ئیهانه‌ى به كۆمۆمیست و نا ئیسلامیه‌كان ده‌ركردو به‌كه‌م سه‌یرى ده‌كردن، هه‌روه‌ها باسیان له موفتى زاده كرد وه‌ك تاوانبارى سه‌ره‌كى دروستكردنى ناكۆكى ئایدیۆلۆژى.
له‌جیاتى پاراستنى شانازى نه‌ته‌وه‌یی و مافى كوردستان، مه‌كته‌ب قورئان زیاتر سه‌رقاڵبوو به به‌ده‌ستهێنانى هێز و ناوبانگ له‌رێگه‌ى كێبڕكێكردن له‌گه‌ڵ هێزه چه‌په‌كان. هه‌روه‌ها له‌گه‌ڵ بوونى خولیاى ته‌واوكردنى پلانه‌كه‌ى و جێگیركردنى پێگه‌ى خۆى، هه‌وڵى ده‌دا پاڵپشتى حكومه‌تى ناوه‌ند به‌ده‌ستبهێنێت له‌ڕێگه‌ى شاردنه‌وه‌ى كه‌م و كوڕیه‌كانیه‌وه. له‌كاتێكدا له‌هه‌وڵدانى بۆ جێبه‌جێكردنى پلانه‌كه‌ى، مه‌كته‌ب قورئان پاڵپشتى ململامنێكه‌ى ده‌كرد، به‌ڵام له‌دواجار دا ململانێكه ورده ورده له‌به‌رژه‌وه‌ندى حكومه‌تى ناوه‌ند كۆتایی هات. موفتى زاده له‌نامه‌كه‌ى دا بۆ بازرگان، سه‌رۆك وه‌زیرانى دواترى حكومه‌تى ئێران له‌و كاته‌دا، له 18 مانگى سێى 1979، و ده‌ڵێت:
ئه‌گه‌ر خوا یارمه‌تیمان بدات، ئه‌م سێ برایه ورده ورده ده‌توانن كاروباره‌كانى جێبه‌جێكردن له‌و سێ برایه‌ى تر وه‌ربگرن (خۆسره‌وى بۆ پارێزگارى پارێزگا، كه‌سێك وه‌ك جێگرىو زه‌رینیكافش وه‌ك پارێزگارى شار)، ئه‌مه یارمه‌تى ده‌رده‌بێت له دروستكردنى بارودۆخێكى نائاسایی پێش راپرسى، كه هێزه‌كانمان ده‌توانن له‌شارو لادێكان دا گه‌شه‌بكه‌ن، پاڵنه‌ر و لایه‌نگیرى چه‌په‌كان و ئۆپۆزسیۆنى حكومه‌تى ئیسلامى لاوازبكه‌ن. به‌داخه‌وه ته‌نانه‌ت لێره‌ش ده‌رفه‌تى ئه‌وه‌م نیه بنوسم له‌به‌رئه‌وه‌ى هه‌میشه مه‌شغولم (بۆ زیاتر ڕوون كردنه‌وه‌ى كه‌م و كورتى و هه‌ڵه‌كانى به‌رپرسانى باڵاى حكومه‌تى ناوه‌ند)”….
له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌ش دا، له گفتوگۆكردنیا له‌گه‌ڵ حوسه‌ینى ئیرشاد سه‌باره‌ت به هه‌ڵبژاردنى یونسى وه‌ك پارێزگارى پارێزگاى كوردستان، ده‌ڵێت: “له‌م ڕۆژگاره‌دا، ده‌وڵه‌ت كه‌سێكى به‌سه‌ر ئێمه دا سه‌پاندوه وه‌ك پارێزگار كه من وتم، من ئه‌و ده‌ناسم. ئه‌و له به‌رپرسانى پارتى تودیحه و ئه‌و مه‌ترسیداره لێره…… پارێزگارى كوردستان، یونسى، له‌ماوه‌یه‌كى كورت دا ده‌توانێت كاربكات بۆ یه‌كگرتنى گروپه ماركسیه‌كان له‌گه‌ڵ هێزه نه‌یاره‌كانى شۆڕش…..له‌به‌رئه‌وه تۆ به‌رپرسێكت له حیزبى ته‌ودیحه‌وه ناردوه، ده‌سه‌ڵاتێكت پێداوه بۆ ئه‌وه‌ى هێزێك دروست بكات بۆ پیلانگێڕی له دژى من، بۆ ئه‌وه‌ى له ئاستى من دابێت له كوردستان و جییهانى سوننه دا ! بۆ چى؟ .
به‌ڵام، ورده ورده بناغه‌یه‌ك هاته‌كایه‌وه بۆ زاڵبوونى ئه‌و هێزانه‌ى كه لایه‌نگره‌كانیان ئه‌و كه‌سانه‌بوون كه باگراوه‌ندی چه‌پیان هه‌بوو، به‌تایبه‌تى دواى جه‌نگى نه‌ورۆزو به‌هه‌مانشێوه‌ش دواى دروست بوونى پێنج ئه‌ندامه‌كه‌ى ئه‌نجومه‌ن كه چه‌په‌كانیشى له خۆده‌گرت له شارى ساین. ته‌نانه‌ت بیرۆكه‌كانى موفتى زاده وه‌ك ئه‌نجامدانى كۆنفرانسى ئۆتۆنۆمى له مانكى شه‌شى ساڵى 1979 نه‌یان توانى ئه‌م پڕۆسه‌یه بگۆڕن. شان به‌شانى ڕووخانى كاریگه‌رى مه‌كته‌ب قورئان دواى جه‌نگى ساین، باڵى چه‌په‌كان كه پێكهاتبوون له پارتى دیموكراتى كوردستانى ئێران، گه‌ریلا فیداییه‌كان، كۆمه‌ڵه‌ى به‌رگرى له ئازادى و شۆڕش، شێخ عزه‌دین و چه‌ندین لایه‌نى تر، له گه‌شه‌كردندا بوون و ڕه‌تیان كرده‌وه به‌شدارى بكه‌ن له كۆنفرانسه‌كه‌دا. هه‌موو ئه‌مانه ده‌ره‌نجامى ناكۆكی به‌هێزى ئایدیۆلۆژى بوون له نێوان دوو ڕه‌وتى ئاینى و چه‌پدا. له گفتوگۆكانى سه‌ره‌وه دا، ده‌توانین به‌ڕوونى وه‌زیفه‌ى لێكترازانى ئاین ببینین له جیاتى ئه‌وه‌ى كه ڕۆڵى دروستكردنى هه‌مه‌ئاهه‌نگى له كوردستان گێرابێت.
ڕه‌وتى مه‌كته‌ب قورئان و ململانێى چه‌كدارى
به‌ر له‌گفتوگۆكردن له‌سه‌ر په‌یوه‌ندى له‌گه‌ڵ حكومه‌تى ناوه‌ندى دا، پێویسته بیروباوه‌ڕى موفتى زاده ڕوون بكه‌ینه‌وه سه‌باره‌ت به سوپاو ئه‌و به‌ڵگانه‌ى كه ده‌ریده‌خه‌ن كه مه‌كته‌ب قورئان پڕچه‌ك كراوه له كاتى شۆڕشى ئێرانیدا. له وتارێكى دا له ئه‌نجومه‌نى ناوه‌ندى سوننه له 31 مانگى سێى و 1 مانگى چوار له ساڵى 1981، موفتى زاده ده‌ڵێت: له قازل قالیح، بوومه هاوڕێ له‌گه‌ڵ هه‌ندێك له به‌رپرسه گه‌وره‌كانى وه‌ك جه‌ڤاد باهۆنه‌ر…. گفتوگۆمكرد له‌گه‌ڵ باهۆنۆر دا، وتم وه‌ها له‌ده‌ستدانێكى گه‌وره‌ى 15 هه‌زار مرۆڤ له 4-5 مانگى شه‌شى ساڵى 1963 به‌بێ هیچ ده‌ره‌نجامێك، له‌كاتێك دا ئه‌گه‌ر ئێمه له‌ڕووى سه‌ربازییه‌وه شه‌رمان بكردایه به 14-15 هه‌زار كه‌س، ئه‌مان توانى ڕژێم له‌سه‌ركار لابه‌رین. دواى تێڕامانێكى زۆر، پێم وت، خه‌ڵكانێكى كورد هه‌ن كه شاره‌زان له چه‌ك و شه‌ڕى گه‌ریلا، تۆ خه‌ڵك ئاماده بكه‌و من هه‌ندێك كورد ده‌نێرم كه شاره‌زایی تایبه‌تیان هه‌یه له‌سوپادا بۆ ڕاهێنانى ئه‌وان، له‌به‌رئه‌وه ئه‌م شه‌ڕه ده‌بێت بگۆڕێت بۆ شه‌ڕێكى سه‌ربازى گه‌وره.
هه‌روه‌ها دواى سه‌ركه‌وتنى شۆڕش، به‌ڵگه‌كان ئه‌وه پێشان ده‌ده‌ن كه مه‌كته‌ب قورئان ئاره‌زووى بۆ به‌سه‌ربازیكردن هه‌بووه له‌كاتى مانگه سه‌ره‌تاییه‌كانى شۆڕش دا. به‌پێى ڕاپۆرتى گه‌ریلا فیداییه‌كان، له 17 مانگى سێى ساڵى 1979 دا، له‌رێگه‌ى نامه‌یه‌كه‌وه داواى چه‌ك و جبه‌خانه‌ى له عه‌قید سه‌فه‌رى كردوه، فه‌رمانده‌ى 28ى لیواى ساین، سه‌فه‌رى ئه‌وه‌ى ڕاگه‌یاند كه پێدانى چه‌ك و جبه‌خانه پێویسته به‌ڕه‌زامه‌ندى نوێنه‌رى ئیمام بێت، بۆنمونه سافدارى(پیاوێكى ئاینى شیعه‌یه‌و دامه‌زرێنه‌رى ئه‌نجومه‌نێكى ترى شۆڕشه له شارى ساین)كه سه‌ركرده‌ى لیوایه. ئه‌م وه‌ڵامه لایه‌نگرانى مه‌كته‌بى ساردكرده‌وه‌و زیانى به‌هه‌ستى ئه‌وان گه‌یاند كه بووه هۆى سه‌رهه‌ڵدانى توندوتیژى. سافدارى له‌لایه‌كى تره‌وه پاساوى ئه‌وه‌ى هه‌بوو كه‌وا ئه‌و بیستبووى هێزه‌كانى موفتى زاده چه‌ك ده‌فرۆشن و ترسى ئه‌وه‌ى هه‌بوو كه ئه‌و چه‌كانه له دژى خۆى به‌كاربهێنرێت، له‌به‌رئه‌وه نه‌یویست كه چه‌ك و جبه‌خانه بدات به ئه‌وان. به‌هۆى ئه‌مه‌وه، هه‌ندێك له لایه‌نگرانى مه‌كته‌ب قورئان خۆپیشاندانیانكرد له دژى سافدارى به هه‌ڕه‌شه‌و دروشمه‌وه كۆبوونه‌وه له‌به‌رده‌م نوسینگه‌ى سافدارى. كاردانه‌وه‌ى دوولایه‌ن له نێوان هێزى مه‌كته‌ب قورئان و خه‌ڵك، بووه هۆى شه‌ڕى پێنج ڕۆژه‌ى نه‌ورۆز.له نامه‌یه‌كى تردا بۆ عمید سه‌فه‌رى له 17 مانگى سێى ساڵى 1979، موفتى زاده ده‌ڵێت” پاسه‌وانه‌كانمان (پاسداران) ئاسایشى شاره‌كه‌و ناوچه‌كه ده‌پارێزن. تاوه‌كو ئێستا پاسه‌وانه‌كانمان چه‌كى جۆراوجۆریان له خه‌ڵكى لاواز سه‌ندوه و به‌خشیویانه به سوپا…. و ئێستاش بۆ چه‌ندین جاره به‌نوسین من داواى فیشه‌ك و پێداویستى چه‌كدارى ده‌كه‌م له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا پێتان ڕاده‌گه‌یه‌نین كه چه‌كه‌كانمان فیشه‌كى تێدانیه، به‌ڵام ئێمه گوێمان له وه‌ڵامى نامۆ ده‌بێت…”. سه‌ره‌ڕاى ئه‌مه، نوسینگه‌ى گه‌ریلا فیدایه‌كان باسى له‌وه‌كرد: له ئێواره‌ى 18 مانگى سێدا له‌گه‌ڵ ده‌ستپێكردنى شه‌ڕ له‌نێوان هێزه‌كانى موفتى زاده‌و سافدارى، پاسه‌وانه‌كانى زیندانى موفتى زاده ده‌ستبه‌دارى پۆسته‌كانیان بوون و زیندانیه‌كان هه‌ڵهاتن. له‌برى ئه‌وان، پاسه‌وانه‌كانى زیندان له‌گه‌ڵ نوسینه‌گه‌ى سافدارى دا شه‌ڕیان كرد….. به‌ڵام به‌رله‌و شه‌وه، سافدارى ڕایكرد به‌ره‌و ناو سوپاو یاسایه‌كى جیهاده له دژى ” بێباوه‌ڕانى سه‌نه‌ندج” ده‌ركرد و پاشان به هه‌لى كۆپته‌ر به‌ره‌وه كرمانشا هه‌ڵهات.
له‌دواى هه‌ڵبژاردنى ئه‌نجومه‌نى شارى ساین، فوئاد ڕۆحانى، یه‌كێك له شوێنكه‌وتوانى موفتى زاده‌و یه‌كه‌مین كه‌سى هه‌ڵبژێراوى ئه‌و، له چاوپێكه‌وتنێك دا، كه له ڕۆژنامه‌ى كایان بلاوكرایه‌وه له 17 مانگى چوارى ساڵى 1979، ده‌ڵێت:
چه‌ك داماڵین له گه‌ریلا فیداییه‌كان ڕاست نییه، پێش هه‌ڵبژاردن ئێمه ڕێكه‌وتین له‌سه‌رئه‌وه‌ى كه دواى دیاریكردنى ئه‌ندامانى ئه‌نجومه‌ن، نوسینگه‌كان لاببرێن و له جیاتى ئه‌وان پاسه‌وانه‌كانى ئه‌نجومه‌نى شارو پۆلیس جێگیر بكرێن. و ئێستا ئه‌وه خواستێكى جه‌ماوه‌رییه سه‌رى هه‌ڵداوه، چه‌ند ڕۆژێك پێش ئێستا ئێمه داوامان له گه‌ریلا و كۆمه‌ڵه‌ى به‌رگرى له ئازادى و شۆڕش كردوه كه ئه‌و بڕیاره جێبه‌جێبكه‌ن .
له‌م چوارچێوه‌یه‌داو، له‌وه‌ڵامدانه‌وه‌ى پرسیارێكى ڕۆژنامه‌نووسێكى بریكارى هه‌واڵى پارس سه‌باره‌ت به‌گه‌ڕانه‌وه‌ى سوپاى پاسه‌وانانى نا نیشتیمانى بۆ ناوچه‌كانى خۆیان وه‌ك یه‌كێك له داواكارییه‌كانى مانگرتوان و خۆپیشانده‌ران له شاره‌كانى كوردستان، كه وره‌گیراوه له ڕۆژنامه‌ى كایان له 5 نۆڤه‌مبه‌رى ساڵى 1979، موفتى زاده خۆى ده‌ڵێت: ” زۆرێك له‌و كه‌سانه‌ى كه ئاستێكى به‌رزى خوێنده‌وارییان هه‌یه له سوپاى پاسه‌واناندان (سوپالادى پاسداران) به‌ڵام گومانى تێدانیه نوێنه‌ره‌كانى ساواك به‌هه‌مان شێوه كاریگه‌رییان هه‌یه له‌م سوپایه‌دا. و ورده ورده سوپاى پاسه‌وانانى نانیشتیمانى پێویسته به پاسه‌وانانى نیشتیمانى جێگه‌یان بگیرێته‌وه، به‌ڵام ئێستا بارودۆخى كوردستان نارێكخراوه‌و ئه‌م كاره پێویسته له‌كاتى خۆى دا جێبه‌جێبكرێت.
ئه‌و حاڵه‌تانه‌ى سه‌ره‌وه ئاماده‌كارى پێشوه‌خته‌ى ڕه‌وتى مه‌كته‌بى پێشاندا بۆ ئه‌وه‌ى ببێت به ڕه‌وتێكى چه‌كدارى. به‌ڵام چه‌ند مانگێك دواى ئه‌وه، ئه‌وان سوپاى به‌رگرى خه‌ڵكى كوردستانیان قبوڵ نه‌كرد له دژى جه‌نگێكى سه‌پێنرا. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا وازیان له شه‌ڕى چه‌كدارى و له كۆتایش دا چالاكى سیاسى هێنا. لێره دا پێویسته تێبینى ئه‌وه بكرێت كه‌وا جگه له هۆكاره‌كانى ترى وه‌ك هه‌ژارى ئابورى و نه‌خوێنده‌وارى و نا هۆشیارى كه بووه هۆى سه‌ره‌نج ڕاكێشانى ئه‌و خه‌ڵكانه‌ى كه نزمترین ئاستى خوێنده‌وارییان هه‌بوو بۆ ڕێكخراوى جه‌نگاوه‌رانى موسوڵمانان، له‌كاتێك دا به پێچه‌وانه‌وه زۆرینه‌ى خه‌ڵكه خوێنده‌واره‌كه مه‌یلیان بۆ پارته كوردییه‌كان هه‌بوو، به‌هه‌مان شێوه‌ش چالاكیه‌كانى مه‌كته‌ب قورئان كاریگه‌رى هه‌بوو له پێكهێنانى ئه‌م ڕێكخراوه له‌ناو سوپاى پاسدارانى شۆڕشى ئیسلامى ئێراندا. سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى كه له‌دواییدا، موفتى زاده ئه‌م كاره‌ى حكومه‌تى شه‌رمه‌زاركرد له‌رێگه‌ى ڕاگه‌یه‌ندراوێكه‌وه و به ناپاكیه‌ك له دژى خه‌ڵك وه‌سفى كرد. به‌رژه‌وه‌ندى سه‌ره‌تایی ئه‌وان له خۆپڕچه‌ككردن و هێنانه‌كایه‌ى ئاینى كه له‌لایه‌ن ئه‌وانه‌وه هێنرایه‌كایه‌وه له كوردستان و پاشان په‌ڕاوێزى سیاسیان، هه‌موو ئه‌مانه به‌كارهێنرا له‌لایه‌ن حكومه‌تى ناوه‌ندیه‌وه له دژى پارته سیاسیه كوردییه‌كان، به‌شێوه‌یه‌كى ناڕاسته‌وخۆ بناغه‌یه‌كیان ده‌سته‌به‌ركرد بۆ پێكهێنانى ڕێكخراوى جه‌نگاوه‌رانى ئیسلامى. وه‌ك ئه‌وه‌ى كه ئه‌مینى خۆى له چاوپێكه‌وتنێكدا له ساڵى 2006 دا ده‌ڵێت ” من نكوڵى له‌و ڕاستیه ناكه‌م كه‌وا زۆرێك له‌وان له‌گه‌ڵ ئێمه‌دا هاوكارییان هه‌بووه به‌ر له پێكهێنانى ئه‌م رێكخراوه، به‌ڵام دواى ئه‌وه‌ى چونه پاڵ ئه‌م رێكخراوه‌و ڕووبه‌ڕووى ناكۆكى ئێمه بوونه‌وه، وازیان هێنا و ڕۆیشتن”.
كه‌واته، حكومه‌ت ئه‌و فه‌زا ئاینیه‌ى كه له‌لایه‌ن مه‌كته‌به‌وه دروست كرابوو وه‌ك چه‌كێك به‌كارى هێنا بۆ لاوازكردنى مه‌كته‌ب قورئان خۆى له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش دا سه‌ره‌نجى تاكه‌كانى ڕاكێشا له دژى پارته كوردییه‌كانى تر. ئه‌گه‌رچى زۆرێك له‌و كه‌سانه‌ى كه كاریگه‌ر بوون به حكومه‌ت كه‌سانى ئاینى ته‌قلیدى بوون، به‌ڵام مه‌كته‌ب قورئان كارابوو له ده‌سته‌به‌ركردنى ئه‌م فه‌زایه (له دروستكردنى بناغه‌یه‌ك بۆ ئه‌وه‌ى كه حكومه‌ت بتوانێت خه‌ڵك ڕابكێشێت به‌لاى خۆى دا).
مه‌كته‌ب قورئان و حكومه‌تى ناوه‌ندى
له‌ڕوانگه‌ى موفتى زاده خۆیه‌وه، پێش سه‌ركه‌وتنه‌كه‌ى شۆڕش ڕێكه‌وتنێكى نهێنى كرابوو له نێوان ئایه‌توڵا خومه‌ینى و ئه‌و دا له‌سه‌ر ده‌ركه‌وتنى ئه‌و وه‌ك سه‌ركرده‌یه‌كى كورد. له چاوپێكه‌وتنێكدا له ڕۆژنامه‌ى ئایاندیگان له 24 مانگى شه‌ش و 1 مانگى حه‌وتى ساڵى 1979، له‌وڵامدانه‌وه‌ى پرسیارێك دا سه‌باره‌ت به بیستنى ناوى ئه‌و زیاتر له سه‌ركرده‌كانى ترى كورد له‌ڕادیۆ و ته‌له‌فیزیۆنه‌كاندا، و سه‌باره‌ت به بوونى ئه‌و له ڕێكه‌وتنه نهێنیه‌كاندا له‌گه‌ڵ حكومه‌ت، موفتى زاده ده‌ڵێت” ده‌رباره‌ى ڕێكه‌وتنه‌كه، وه‌ڵامى من ئه‌وه‌یه له بارودۆخه ئاڵۆزو نه‌خوازراوه‌كه‌دا كاتیك كه ئیمام له نه‌جه‌ف بوو، ئێمه ڕِێكه‌وتین و ئه‌و ڕێكه‌وتنه درێژه پێده‌رى ئه‌و ڕێكه‌وتنانه بوو كه له ڕابردوو دا هه‌بوون…”.له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌ش دا، له چاوپێكه‌وتنێك دا له گۆڤارى موزاڤه‌ر له ته‌هران، له 22 مانگى شه‌شى ساڵى 1979دا، سه‌باره‌ت به په‌یوه‌ندى له‌گه‌ڵ ئایه‌توڵا خومه‌ینى، موفتى زاده ده‌ڵێت” له ڕێگه‌ى ئه‌و پیاوه ئاینیانه‌ى كه ده‌هاتن و ده‌چون بۆ به‌غداد، من له په‌یوه‌ندیدا بووم له‌گه‌ڵ ئیمام و رێبه‌رى و ئامۆژگارییه‌كانى ئه‌وم به‌كارده‌هێنا.
سه‌ره‌ڕاى ئه‌مانه، تاك لایه‌نه، حكومه‌تى ناوه‌ندى متمانه‌ى به موفتى زاده نه‌بوو، هه‌روه‌ك ڕێكخراوى گه‌ریلا فیداییه‌كان ده‌ڵێت”
ڕووخانى سته‌مكارى، كاتێك كه خه‌ڵكى مه‌شغوڵ بوون به مه‌راسیمى پرسه‌ى شه‌هیده‌كانیان، موفتى زاده نوسنگه‌ى شۆڕشى ئیسلامى خۆى دروستكرد، له‌ئێواره‌ى 11 مانگى دوو دا، ده‌ستبه‌كار بوو له نوسینگه‌ى پارێَزگار(نوسینگه‌ى پارێزگاى كوردستان) و نوسیگه‌ى جێبه‌جێكردن ده‌ستى به‌كاره‌كانى كرد. هه‌وڵى دا كه ده‌سه‌ڵات به‌ده‌ست بهێنێت. چه‌ندین سه‌ردانى كرد بۆ ته‌هران، قوم، سیستان و به‌لوچستان و كرمانشا كه هه‌موو ئه‌مانه په‌یوه‌ندیدار بوون به جێگیركردنى ده‌سه‌ڵاتى خۆیه‌وه وه‌ك سه‌ركرده‌ى كورد و سوننه‌كان. به‌ڵام بۆ جێگیر كردنى ده‌سه‌ڵاته‌كه‌ى، حكومه‌ت و ئه‌نجومه‌نى ئیمام بێ متمانه‌بوون له‌به‌رامبه‌ر ده‌سه‌ڵاتى ئه‌و دا.
سه‌ره‌ڕاى ئه‌مه‌ش ئاماژه به‌وه‌ده‌دات: ئه‌وان ڕێگریان له میتۆده‌كانى موفتى زاده گرت له‌به‌رئه‌وه‌ى حكومه‌ت و ئیمام سافداریان لا په‌سه‌ندتر بوو له موفتى زاده. هه‌روه‌ها سه‌ره‌ڕای كاریگه‌رى موفتى زاده له‌ناو خه‌ڵكدا، پاڵپشتى حكومه‌ت زۆر گرنگتر بوو بۆ ئه‌و و ئامانجه‌كانى ڕێگه‌یان پێنه‌ده‌دا بۆ ئه‌وه‌ى ببێت به هێزى دووه‌م یان هێزى نه‌بێت. سافدارى و موفتى زاده له هه‌موو بوارێك دا له ناكۆكی دابوون. له‌به‌رئه‌مه هه‌ریه‌كه‌یان پاسه‌وان و به‌رپرسى سه‌ربازى و پشكنه‌رى جیاوازییان هه‌بوو و هه‌ریه‌كه‌یان هه‌وڵیان ده‌دا هێزى زیاتر بونیات بنێن.
به‌چاوپۆشین له‌وه‌ى كه چى ڕاسته‌و چى هه‌ڵه‌یه،و له تێَڕوانینى گه‌ریلا فیداییه‌كانه‌وه، پێویسته ئه‌وه ڕوون بێت كه ئه‌م بۆچونه له‌سه‌ر موفتى زاده، بۆنمونه، نه‌بونى متمانه‌ى حكومه‌تى ناوه‌ند به موفتى زاده، پرسێكه جێگه‌ى گومانه‌و په‌یوه‌ندى هه‌یه به سیاسه‌تى ئاین و لێكدانه‌وه‌ى حكومه‌تى ناوه‌ند بۆ چالاكیه ئاینیه‌كانى موفتى زاده كه زیاتر ڕوون ده‌كرێته‌وه له به‌شى دواتردا. به‌ڵام سه‌ره‌ڕاى ئه‌مه، وه‌ك له پێشتریش ئاماژه‌ى بۆ كرا، حكومه‌تى ناوه‌ند سیاسه‌تى به‌كارهێنانى ئاین و هێزه ئاینیه‌كانى پیاده‌كرد له‌وانه‌ش به‌سه‌ر ڕه‌وتى مه‌كته‌ب قورئان دا ( به‌وه‌ى كه‌وا ڕه‌وتى مه‌كته‌ب قورئان به‌شێوه‌ى ڕاسته‌وخۆ یان ناڕاسته‌وخۆ یارمه‌تى حكومه‌تى ناوه‌ندى دا بۆ گه‌یشتن به ئامانجه‌كانى). ئه‌م خاڵه زیاتر جه‌ختى له‌سه‌ر كراوه‌ته‌وه له قسه‌كانى ئه‌مینى دا له 2006دا، ” ئێمه هه‌ستمان به‌و ڕاستیه نه‌كرد له‌سه‌ره‌تاوه له‌به‌رئه‌وه‌ى ئێمه بوبوینه قوربانیه‌كى ئه‌م سیاسه‌ته، حكومه‌تى ناوه‌ند ده‌یویست سیاسه‌تى به‌كارهێنانى ئاین په‌یڕه‌وبكات له‌ڕێگه‌ى كه‌سایه‌تى ئاینى و شۆڕشگێڕى كاك ئه‌حمه‌د و بارودۆخى سه‌ره‌كى مه‌كته‌ب قورئان”.
له‌لایه‌كى تره‌وه، له‌سه‌ره‌تادا، موفتى زاده متمانه‌ى زۆرى هه‌بوو به حكومه‌تى ناوه‌ندو وه‌هه‌روه‌ها هاوكاری باشیشكرد. یه‌كێك له زیانه‌كانى ئه‌م سیاسه‌ته‌ى موفتى زاده بریتى بوو له ده‌سته‌به‌ركردنى بناغه‌یه‌ك و ڕێگه‌دان به سافدارى بۆئه‌وه‌ى به‌شداریبكات له سیاسه‌تى كۆمه‌ڵایه‌تى ئاینى كوردستان، كه له‌ڕاستیدا دروستكه‌رى سه‌ره‌كى زۆرێك له كێشه‌كان بوو له كوردستان دا. له‌ڕاستیدا، ئه‌گه‌ر ئه‌و تێڕوانینێكى واقعى هه‌بوایه‌و په‌یڕه‌وى سیاسه‌تێكى نه‌ته‌وه‌یی بكردبایه، هه‌رگیز متمانه‌ى به وه‌ها كه‌سێك نه‌ده‌كرد. له چاوپێكه‌وتێكى دا له‌گه‌ڵ ڕۆژنامه‌نوسێكى گۆڤارى جاڤان له ژماره سێیدا، له‌باره‌ى سافداریه‌و موفتى زاده ده‌ڵێت” كاتێك سافداریم بینى پێش 15 مانگ له ڕووخانى ڕژێمى پاشایه‌تى، ئه‌و جه‌نگاوه‌رێكى ئازاو به‌باوه‌ڕبوو… به‌ڵام كاتێك تێگه‌یشتم ئه‌و ئه‌وشته نازانێت كه له‌بوارى واقعیدا ئه‌نجامى ده‌دات. به‌ڕوونى پێم وت، به‌ڕێز سافدارى ڕێزت لێده‌گیرا به‌هۆى ساڵ و نیوێك خه‌باته‌وه، به‌ڵام ئێستا ئه‌وه بێسوده‌و كوردستان جێبهێڵه…. پاشان سافداریم نه‌بینیه‌وه. به تێڕوانینى موفتى زاده، سافدارى به‌رپرس بووه له جه‌نگى نه‌ورۆز له شارى ساین، و موفتى زاده ده‌ڵێت:”هۆكارى سه‌ره‌كى ئه‌م ڕووداوه كه‌سێك بوو، به‌ناوى سافدارى، و میتۆده نالۆژیكیه‌كانى فه‌رمانده‌ى پاسداران.
نمونه‌یه‌كى ترى متمانه‌ى مه‌كته‌ب قورئان به حكومه‌ت به‌پێچه‌وانه‌ى پارته كوردیه‌كانى تره‌وه (پارتى دیموكراتى كوردستانى ئێران و پارته‌كانى تر)، بریتیبوو له به‌شداریكردنى له ڕاپرسى 1 مانگى چوارى ساڵى 1979، وده‌نگدان بۆ كۆمارى ئیسلامى و هاندانى خه‌ڵك بۆ به‌شداریكردن له‌ڕێگه‌ى ڕاگه‌یه‌ندراوه‌كه‌ى 25 مانگى ئازارى ساڵى 1979. به‌ڵام، به‌پێى ڕاپۆرتى ناوه‌ندى هه‌واڵى پارس، كه له‌لایه‌ن ڕۆژنامه‌ى كایانه‌وه بڵاوكرابۆیه‌وه له 8 تشرینى یه‌كه‌مى ساڵى 1979، موفتى زاده دواى چه‌ندین مانگ له خۆپیشاندانى خه‌ڵك له شارى ساین نامه‌یه‌كى ته‌له‌فۆنى نارد له تارانه‌وه بۆ شارى ساین كه بڵاوكرایه‌وه له ڕادیۆى شارى ساین داوا له خه‌ڵكى ساین ده‌كات كه هیچ خۆپیشاندانێك نه‌كه‌ن، به‌هۆى ده‌ركه‌وتنى هیزه‌كانى نه‌یارى شۆڕشه‌وه. موفتى زاده ئه‌و پڕوپاگه‌نده‌یه‌ى ڕه‌تكرده‌وه كه ئه‌و له تاران نیشته‌جێ بووبێت و ڕایگه‌یاند له ماوه‌ى 20 ڕۆژ مانه‌وه‌كه‌ى له تاران ئه‌و سه‌رقاڵى پێداچونه‌وه‌ى كاروبارى ئابورییه له كۆبونه‌وه‌ى حه‌وته‌مى ئه‌نجومه‌نى پسپۆڕاندا ( ئه‌گه‌رچى ئه‌و ئابوریناس نه‌بووه) و له ڕۆژانى داهاتودا ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ شارى ساین. موفتى زاده وه‌ك ته‌نها كه‌سى بانگێشتكراو له‌لایه‌ن ئایه‌توڵا مونته‌زیرى (سه‌رۆكى ئه‌نجومه‌نه‌كه) به‌شداریكرد له كۆبونه‌وه‌كه‌دا به‌بێ هه‌ڵبژاردن (موفتى زاده كشابۆیه‌وه له خۆپاڵاوتنى بۆ ئه‌و ئه‌نجومه‌نه). ئه‌گه‌رچى هه‌ندێك له نوێنه‌ره هه‌ڵبژێردراوه‌كان له‌وانه‌ش عبدلڕه‌حمان قاسملو ڕێگه‌یان لێگیرا بچنه ئه‌نجومه‌نه‌كه‌وه. و هه‌روه‌ها له گفتوگۆكانى ئه‌نجومه‌نه‌كه‌دا هێرشكرابۆوه سه‌ر خه‌ڵكى كوردستان له‌به‌رئه‌مه ئه‌وه ڕوویه‌كى ترى په‌یوه‌ندى ئه‌و بوو له‌گه‌ڵ حكومه‌تى ناوه‌ندیدا. به‌هۆى ئه‌م هۆكارانه‌وه، كه‌سێكى وه‌كو نادر ئینتیسار وه‌سفى موفتى زاده ده‌كات وه‌ك لایه‌نگرێكى كۆمارى ئیسلامى و دڵسۆزى حكومه‌تى ئاینى ئێران. له‌ڕاستیدا، سیاسه‌تمه‌دارانى حكومه‌تى ناوه‌ندى موفتى زاده‌یان وه‌ك نوێنه‌رى كورد و سونه به‌كارهێنا بۆ به‌ده‌ستهێنانى شه‌رعیه‌ت بۆ ئه‌نجومه‌نه‌كه.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا قسه‌كانى ئه‌مینى سروشتى متمانه‌ى زیاد له‌پێویستى موفتى زاده به حكومه‌تى ناوه‌ندى پیشانده‌ده‌ن. له وڵامدانه‌وه‌ى پرسیارێكدا سه‌باره‌ت به دیاریكردنى یونسى وه‌ك پارێزگارى كوردستان، ئه‌مینى ده‌ڵێت: ” وه‌ك ڕاستیه‌ك، هه‌موان پێویسته ئه‌وه بزانن كه‌وا موفتى زاده به‌هۆى په‌رۆش بوونیه‌وه بۆ ئاین، له‌گه‌ڵ شوێنكه‌وتوانى و هاونیشتیمانیانى چه‌ندین ئه‌شكه‌نجه‌و ئازاردراون له‌لایه‌ن ڕژێمى پاشایه‌تیه‌وه. ئاواتى بۆ شۆرشێك ده‌خواست له ده‌ره‌وه‌ى پێشبینیه‌كان بێت. هه‌رگیز نه‌یویستوه زیان به شۆڕش و شكۆى شۆڕش بگه‌یه‌نێت. به‌هۆى ئه‌مه‌وه موفتى زاده ئاماده‌بوه واز له هه‌موشتێَك بهێنێت جگه‌له ئیسلام و نه‌ته‌وه‌ى كورد. به‌م هۆیه‌وه، دیاریكردنى جه‌نابى یونسى وه‌ك یه‌كه‌مین پارێزگارى كۆمارى ئیسلامى له كوردستان هه‌مومانى سه‌رسامكرد. ئه‌م متمانه زیاد له‌پێویسته كاریگه‌رى خاپى هه‌بوو له‌سه‌ر شوێنكه‌وتوانى موفتى زاده‌و فه‌زاى سیاسى له كوردستان، به‌م هۆیه‌شه‌وه ئه‌نجومه‌نى هه‌مئاهه‌نگى كۆمه‌ڵه ئیسلامیه‌كانى شارى ساین له‌ڕێگه‌ى بروسكه‌یه‌كه‌وه بۆ ئایه‌توڵا خومه‌ینى كه له ڕۆژنامه‌ى كۆمارى ئیسلامیدا له 21 ئابى ساڵى 1979دا بڵاوكرایه‌وه، موفتى زاده‌یان وه‌ك سه‌رۆكى خۆیان و ئایه‌توڵا خومه‌ینیان وه‌ك سه‌ركرده‌ى باڵاى شۆڕشى ئیسلامى ڕاگه‌یاند، پشتگیرى فه‌رمانى ئایه‌توڵا خومه‌ینیان كرد بۆ هێرشكردنه سه‌ر كوردستان. هه‌روه‌ها كوردستانیان ناوبرد به دیلێك له‌ژێر كۆنتڕۆڵى ناڕه‌واى سه‌واك و فیدایی و دیموكرات و فیوداڵه‌كان، كه له‌ڕێگه‌ى ئه‌م هێرشه‌وه ڕزگار ده‌كرێت.
نائۆمێدیه‌كه له پشتبه‌ستنى زیاد له پێویستى موفتى زاده به حكومه‌تى ناوه‌ندیه‌وه سه‌رچاوه‌ى گرتبوو و به‌كارهێنانى ئه‌و له‌لایه‌ن ناوه‌نده‌وه زۆر ڕوون بوو كاتێك كه موفتى زاده له وتارێكى دا له حوسنى ئیرشاد له ساڵى 1979 ده‌ڵێت: ” له‌وانیه ئه‌وه بزانن كه ئێمه ته‌نیا هێزین كه پارێزگارى له كوردستان ده‌كه‌ین”. به‌م هۆیه‌وه، په‌یوه‌ندیه‌كى دوو لایه‌نى له‌گه‌ڵ حكومه‌تى ناوه‌ندیدا هه‌بووه، یه‌كه‌مین لایه‌نى په‌یوه‌ندیه‌كه ئه‌وه‌بوو كه حكومه‌تى ناوه‌ندى ممانه‌ى به ڕه‌وتى مه‌كته‌ب قورئان و سه‌ركرده‌كانى نه‌بوو، به‌پێچه‌وانه‌شه‌وه لایه‌نى دووه‌م په‌یوه‌ندى هه‌بوو به متمانه‌ى زۆرى ڕِه‌وتى مه‌كته‌ب قورئان به حكومه‌تى ناوه‌ندى. به‌م هۆیه‌وه حكومه‌تى ناوه‌ندى به‌پێى پێویستى خۆى مه‌كته‌ب قورئانى به‌كارهێناو به‌م هۆیه‌شه‌وه ڕه‌وتى مه‌كته‌ب قورئان نائومێد بوو له گه‌یشتن به بیرۆكه ناواقعى و عه‌قڵانیه‌كانى.
مه‌كته‌ب قورئان و كه‌نارگیرى سیاسى
پێش ئه‌وه‌ى بگه‌ینه ده‌ره‌نجام، پێویسته ئه‌وه ڕوون بێت كه‌وا، سه‌ره‌ڕاى سه‌ركه‌وتنى مه‌كته‌ب قورئان له هه‌ڵبژاردنى ئه‌نجومه‌نى ناوخۆیی شارى سایندا له 31 مانگى چوارى ساڵى 1979 (3 ئه‌ندام هه‌ڵبژێردراو سه‌ربه هێزه چه‌په‌كان بوو و 8 ئه‌ندامى هه‌ڵبژێردراو سه‌ر به هێزه ئاینیه‌كان بوون )، چالاكیه سیاسیه‌كانى ئه‌م ڕه‌وته ته‌نها بۆماوه‌یه‌كى كاتى به‌رده‌وام بوو دواتر كه‌نارگیربوو. له‌ڕاستیدا، ئه‌م ڕه‌وته ئیسلامیه ستراتیژی و تاكتیكى عه‌مه‌لى نه‌بوو بۆ گه‌شانه‌وه‌ى هه‌ستى نه‌ته‌وایه‌تى كوردستان. ئه‌گه‌ر ستراتیژییه‌ك هه‌بوو بێت، هه‌ڵسوكه‌وته‌كان و كرداره‌كان كه تیایدا به‌رجه‌سته ده‌بوون، پێوست بوو ڕه‌نگدانه‌وه‌و به‌رهه‌مهێنه‌رى گۆڕانكاری بونایه هه‌م له‌ڕووى سیاسى هه‌م له ڕووى لۆژیكیه‌وه، كه ده‌شێت ڕاڤه بكرێت و بگونجێت له‌گه‌ڵ پلانى دیاریكراودا. به‌ڵام هه‌ڵسوكه‌وت و كرداركانى مه‌كته‌ب قورئان به‌زۆرى كۆمه‌ڵێك ره‌نگدانه‌وه‌و كاردانه‌وه‌ى ڕۆژانه‌بوون. سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى له‌ده‌ره‌وه‌ى ئه‌و پرسانه‌بوون كه په‌یوه‌ندیان به كوردستانه‌وه هه‌بوو، به‌رنامه‌ى سه‌ره‌كى ئایدیاڵى موفتى زاده پێویست بوو به‌رده‌وام بوایه بۆ چه‌ند ساڵێك نه‌ك بكرایه‌ته بوارى عه‌مه‌لیه‌وه، به‌ڵام سه‌ركه‌وتنى شۆڕش به‌رنامه‌كه‌ى پوچه‌ڵ كرده‌وه پێش كاته ڕاسته‌قینه‌كه‌ى خۆى، موفتى زاده هه‌وڵێكى شكستخواردوى دا بۆ پێكهێنانى حكومه‌تێكى ئیسلامى له ئێراندا.
له پرسه سیاسیه‌كان دا، ئیسلامیه‌كان تاڕاده‌یه‌كى زۆر وا خۆیان ده‌بینى كه كۆسپێكن له‌به‌رده‌م چه‌په‌كان دا، به‌م هۆیه‌وه، له‌ڕووى عه‌مه‌لیه‌وه هه‌ستى نه‌ته‌وایه‌تیان ڕه‌چاو نه‌ده‌كرد وه‌ك تێڕوانینێكى باو له‌گه‌ڵ هێزه كوردییه‌كانى تردا. له‌كاتێكدا بزوتنه‌وه كوردى نوێ، تاڕاده‌یه‌كى زۆر كاریگه‌ر بوو به جوڵانه‌وه‌ى چه‌پ. به‌ڵام به پێچه‌وه‌انه‌وه، زۆرێك له چه‌په كورده‌كان هه‌ستى نه‌ته‌وایه‌تیان ڕه‌چاوده‌كرد. قۆرخكردن و هاوكارینه‌كردنى موفتى زاده له‌گه‌ڵ هێزه كوردییه‌كان دا هه‌رچۆنێك بوبێت له‌و ئاستدا نه‌بووه كه چاره‌سه‌رى كێشه‌ى نه‌ته‌ه‌یی كورد بكات. بۆ نمونه، كاتێك كه شێخ عیزه‌دین حوسه‌ینى هه‌ڵبژێردرا وه‌ك ڕاوێژكارى ئه‌نجومه‌نى كاتى شۆڕش له 20 مانگى ئازارى ساڵى 1979، له شارى ساینه‌وه پێنج ماده‌ى چاره‌سه‌ر نوسرانه‌وه بۆ ئاگربه‌ست، ته‌نانه‌ت موفتى زاده به‌شێك بوو له هاوپه‌یمانیه‌كه، له نیوه‌ى شه‌ودا كۆبونه‌وه‌یه‌ك ئه‌نجامدرا به به‌شدارى شێخ عیزه‌دین و ئه‌نجومه‌نى كاتى شۆڕش و سارم ئه‌ل-ئاین سادیغوازیرى و موفتى زاده. له كۆبونه‌وه‌كه‌دا، موفتى زاده پلانى سێ ماده‌ى سه‌قزى په‌سه‌ندكرد به‌به‌راورد به پلانى هه‌شت ماده‌ى مه‌هاباد، وه ڕازى نه‌بوو به‌هاوبه‌شى ئه‌نجومه‌ن بۆ ئه‌وه‌ى پلانێكى هاوبه‌ش پێشكه‌ش بكات بۆ حكومه‌تى ئایه‌توڵا تالیغانى. له‌به‌رئه‌وه له سه‌عات چوارى به‌یانیدا كۆبونه‌وه‌كه‌ى به‌جێهێشت. له به‌یانى دا، به‌ته‌نها چوو بۆلاى جه‌نابى تالیغانى.
به‌پێچه‌وانه‌وه، بۆنمونه، له كوشتن و بڕینى نه‌ورۆزى ساڵى 1979 له شارى ساین، سیدغ كامانگار و موزه‌فه‌ر موحه‌مه‌دى (له سه‌ركرده‌كانى ده‌سته‌ى پارَیزگارى له ئازادى و شۆڕش له‌و كاته‌دا) پاڵپشتى و یاوه‌رى موفتى زاده‌یان كرد. ڕاگه‌یه‌ندراوێكیان له 20 مانگى ئازارى ساڵى 1979 ده‌ركرد و ڕایان گه‌یاند كه سافدارى هۆكارى سه‌ره‌كى كۆمه‌ڵكوژیه‌كه‌ى نه‌ورۆز بووه. له‌ڕاستیدا، ڕه‌وتى مه‌كته‌ب قورئان نه‌یه‌ویست ڕازى ببێت به‌وه‌ى كه له هێڵێك دابێت له‌گه‌ڵ چه‌په‌كان دا. له‌لایه‌كى تره‌وه، سه‌ره‌ڕاى پشتبه‌ستنى به حكومه‌تى ناوه‌ند له قۆناغه سه‌ره‌تاییه‌كانى دا، نائومێدبوونى ته‌واوى به‌رامبه‌ر به حكومه‌تى ناوه‌ند، هیچ پاڵنه‌ر و هه‌لێكى بۆ نه‌هێشته‌وه كه چاوه‌ڕێى بكات له پارته سیاسه‌كانى تره‌وه. له‌به‌رئه‌وه ئه‌م بارودۆخه وایلێكرد كه بكشێته‌وه له شانۆى ده‌سه‌ڵاتى سیاسى سه‌ره‌ڕاى سه‌ركه‌وتنیان له‌و هه‌ڵبژاردنه‌ى كه له‌سه‌ره‌وه ئاماژه‌ى پێدرا. نه‌بوونى به‌رنامه‌یه‌ك به‌به‌راورد به ڕێكخراوى ڕه‌وته چه‌په‌كان، نه‌بوونى تێگه‌یشتنى سیاسى و ته‌نها پشت به‌ستن به سیاسه‌تى جه‌ماوه‌رى ئاینى، بووه هۆى كه‌نارگیرییان و خستیانیه بازنه‌یه‌كى داخراوه‌وه.
بێ متمانه‌یی حكومه‌ت به مه‌كته‌ب قورئان
له‌م چوارچێوه‌داو به ڕوون كردنه‌وه‌ى هۆكارى ململانێى سیاسى له شارى ساین له مانگى سێى ساڵى 1979، ئه‌مینى ده‌ڵێت:”یه‌كێك له هۆكاره گرنگه‌كان بریتیبوو له ته‌سلیمكردنى سوپا له‌گه‌ڵ هێزه كۆن و نیزامیه‌كان به جه‌نابى سافدارى ، نه‌كه‌سێكى سونى بوو نه كورد بوو. ئه‌وان حسابیان بۆ جیهادییه‌كان نه‌ده‌كرد، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش دا خه‌ڵكى شیاویان له‌سه‌ر كار لاده‌برد، بۆ نمونه موفتى زاده به‌و هه‌موو خه‌بات و هه‌وڵدانه‌ى كه ئه‌نجامیدا بووه هۆى سه‌ركه‌وتنى شۆڕِش. ئیعتیباریان بۆ خۆى و بۆچونه‌كانى نه‌ده‌كرد له پرسه سه‌ره‌كى گرنگه‌كان دا، ته‌نانه‌ت له كوردستانیش دا….”. ئه‌مه ئاماژه‌یه‌كى ترى بێمتمانه‌یی حكومه‌تى ناوه‌ندبوو. له‌به‌رئه‌مه ڕه‌وتى مه‌كته‌ب قورئان پێویست بوو واز له خه‌بات بهێنێت و ببێت به ئاڕاسته‌یك بۆ هێزه كوردییه‌كانى تر له‌به‌رئه‌وه‌ى ئه‌وان زیاتر ئاگادارى ئه‌م پرسه‌بوون. به‌ڵام گرنگى دانێكى زۆر به‌پرسه ئاینیه‌كان بووه هۆى دورخستنه‌وه‌ى خۆیان له هه‌ردوو لایه‌نه‌كه هه‌م له حكومه‌تى ناوه‌ند و هه‌م له هێز كوردییه‌كان.
گرنگترین هۆكارى جێهێشتنى سه‌ناندج و كۆچكردن بۆ كرمانشا بریتی بوو له كێشه‌ى به‌سه‌ربازیكردنى گروپ و پارته نائیسلامیه‌كان له كوردستان، له‌به‌رئه‌وه‌ى به‌داخه‌وه ئه‌وان به‌رله‌وانى ترو زیاتر له وانى تر ئێمه‌یان كرده ئامانج….. له‌كۆتا وتارى هه‌ینیدا به‌ر له جێهێشتنى سه‌ناندج، موفتى زاده به‌وردى ئاماژه‌ى به‌م پرسه كرد. ” به‌هۆى ڕێگرتن له براكوژیه‌وه له ناو كورداو له‌ژێر سێبه‌رى ئاینى و نائاینى، ئه‌گه‌رچى گروپه‌كانى تر موسوڵمان نین و به‌ره‌ى ئێمه موسوڵمانن، هێشتا هۆكاره یه‌كلاییكه‌ره‌وه‌كه كۆتایی نه‌هاتوه كه هانمان ده‌دات شه‌ڕیان له‌گه‌ڵ بكه‌ین، له‌به‌رئه‌وه من كوردستان جێده‌هێلم و هه‌ركه‌سێكیش ده‌یه‌وێت شوێنكه‌وتوى من بێت بائه‌م كاره‌بكات، له‌به‌رئه‌وه‌ى ئه‌گه‌رچى ئێمه نامانه‌وێت ئه‌وان بكوژین، به‌ڵام ئه‌وان ئێمه ده‌كوژن.
هه‌روه‌ها وه‌ك ئه‌وه‌ى كه له‌پێشتردا ئاماژه‌ى بۆ كرا، سه‌باره‌ت به چه‌ك هه‌ڵگرتن، مه‌كته‌ب قورئان هه‌ندێك پلانى هه‌بوو بۆ ئه‌وه‌ى چه‌ك هه‌ڵگرێت له‌سه‌ره‌تاداو خه‌ڵكى چه‌كداركرد، به‌ڵام مه‌كته‌ب قورئان ته‌نها مافى چه‌كداركردنى بۆخۆى ده‌ویست نه‌ك بۆ ئه‌وانى تر. له‌به‌رئه‌وه شه‌ڕى به‌ده‌ستهێنانى ده‌سه‌ڵات هه‌بوو له‌نێوان گروپه ئاینى و نائاینیه‌كاندا، به‌م هۆیه‌شه‌وه مه‌كته‌ب قورئان له‌ده‌رئه‌نجامدا پاشه‌كشه‌ى كردو كه‌نارگیرى په‌سه‌ندكرد. كێشه‌ى به‌ده‌سته‌وه‌گرتنى ده‌سه‌ڵات و به‌كارهێنانى سیاسه‌تى ” په‌رتكه‌و زاڵبه” له‌لایه‌ن حكومه‌تى ناوه‌نده‌وه له نامه‌یه‌كى موفتى زاده‌دا بۆ بازرگان له 8/4 ساڵَى 1979 ده‌رده‌كه‌وێت، كه تێیدا هێزه كوردیه‌كان ناوده‌بات به دوژمن، ئه‌و نوسیویه‌تى:”…… ئئێمه تاكه هێزى سه‌ربازى و سیاسیى بوین كه بونمان هه‌بوو له ناوچه‌كه‌دا، به‌ڵام ڕێكخراوى سه‌ركردایه‌تى شۆڕش له حكومه‌تى ناوه‌ند له‌ڕێگه‌ى سیاسه‌ته خراپه‌كانیه‌وه بووه هۆى ئه‌وه‌ى كه ئێمه هێزى سیاسى سه‌ربازى خۆمان له‌ده‌ست بده‌ین بۆ دوژمنه‌كه‌مان (پارتى سیاسیه كوردیه‌كانى تر) كه تاڕاده‌یه‌كى زۆر په‌ڕاوێزى خستین. هه‌روه‌ها ئه‌وه ئیشى حكومه‌ت خۆى بوو، ئه‌گه‌رنا هیچ دوژمنێك نه‌یده‌توانى ئه‌و كاره‌بكات (ئه‌گه‌ر ده‌رفه‌ت هه‌بێت و بته‌وێت من ڕووداوه‌كه‌ت بۆ ده‌گێڕمه‌وه).
له‌وتارێكى حوسه‌ینى ئیرشاد له سێپته‌مبه‌رى ساڵى 1979 دا، موفتى زاده ده‌ڵێت”… من به ئیمامم وت كه‌وا ، من به‌ڕاشكاوى پێم وت كه شۆڕشه‌كه شۆڕشێكى ئیسلامى نیه لێره به‌دواوه. پێچه‌وانه‌بۆته‌وه، شكستى هێناوه. من پێم وت پێویسته خه‌بات بكه‌م له شۆڕشه‌كه‌دا به‌ڵام له‌به‌رژه‌وه‌ندى ئه‌م میلله‌ته موسوڵمانه من ناجه‌نگم. ئه‌مه ئه‌وه پیشانده‌دا كه ڕه‌هه‌ندى ئاینى و موسوڵمان بوون بۆ موفتى زاده گرنگ بوو له‌به‌رئه‌وه ڕه‌وتى مه‌كته‌ب قورئان په‌ڕاوێزخرا. ئه‌گه‌رچى به‌سه‌رنجدان به سیاسه‌تى ئاڕاسته‌ى نه‌ته‌وه‌یی، باشتر بوو بچنه پاڵ ڕێكخراو پارته سیاسیه‌كانى ترى كورد، یان لایه‌نى كه‌م وه‌ك گروپێكى سه‌ربه‌خۆ به‌شداربوونایه له چالاكیه نه‌ته‌وه‌ییه‌كاندا شان به‌شانى پارت و ڕێكخراوه كوردییه‌كان. له ڕاگه‌یاندنه‌كه‌ى پاڵنه‌رى جێهێشتنى پارێزگاى كوردستانى موفتى زاده له 12 ئابى ساڵى 1980دا، ئاماژه به‌وه كراوه: ” به‌هه‌مان شێوه له‌م كاته دا بۆ ڕێگه گرتن له ڕژانى خوێنى هه‌زاران موسوڵمان و ڕێگه‌گرتن له جه‌نگى ناوخۆیی له كوردستان، ئێمه بیرمان له چاره‌سه‌رێك كردۆته‌وه‌و داوامان له موسوڵمانان كردوه كه كوردستان جێبهَڵن.
له‌كۆتاییدا، ده‌ستگیركردن و سه‌ركوتكردنى هێزه‌كانى مه‌كته‌ب قورئان له‌لایه‌ن حكومه‌ته‌وه زیاتر به‌هۆى هۆكارى سیاسى ئاینیه‌وه بوو نه‌ك به‌هۆى هۆكارى سیاسى ڕه‌گه‌زییه‌وه. ئه‌گه‌رچى به‌ڵگه‌و دۆكۆمێنت نه‌خراوه‌ته ڕوو بۆ پیشاندانى پاشكۆیه‌تى ” ئه‌نجومه‌نى ناوه‌ندى سوننه” (ئه‌نجومه‌نى شورا) بۆ سعودیه‌ى عه‌ره‌بى دوابه‌دواى چاره‌سه‌ره‌كانى كۆنفرانسى تایف (جگه‌له‌وه‌ى له ئاماده‌بونى نوێنه‌رانى موفتى زاده له‌و كۆنفرانسه دا) ، به‌ڵام یه‌كێك له‌و هۆكاره سه‌ره‌كیه‌كانى ده‌ستگیركردنى خۆى و هه‌ندێك له دۆسته‌كانى به‌هۆى دامه‌زراندنى ئه‌نجومه‌نى شوراو لێكدانه‌وه‌ى به‌رپرسانى حكومه‌ت بوو بۆ ئه‌و ئه‌و ئه‌نجومه‌نه. له تێڕوانینى حكومه‌ت دا، ئه‌نجومه‌نه‌كه باڵى جێبه‌جێكارى كۆنفرانسى تایفه له ئێران و ئه‌وان وا لێكدانه‌وه‌یان بۆ فه‌لسه‌فه‌كه‌ى ده‌كرد وه‌ك ئه‌وه‌ى شوێنى نیه‌تى عه‌ره‌ب كه‌وتون له ئاڕاسته كردنى ناكۆكیه ئاینیه‌كاندا. به‌م هۆیه‌وه، ده‌ستگیركردنى ئه‌ندامانى مه‌كته‌ب قورئان و له‌ناوبردنى چالاكیه دیاره‌كانیان به‌هۆى پرسى نه‌ته‌وه‌ییه‌وه نه‌بوو. به‌ڵكو به‌هۆى ناكۆكى ئاینیه‌وه بوو. هه‌روه‌ها پیشاندانى سیاسه‌تێكى ئاینى لاواز بووه هۆى په‌ڕاوێزى سیاسیان.
ده‌رئه‌نجام
تێڕوانى تاك لایه‌نه بۆ شوناسى نه‌ته‌وه‌یی، له‌لایه‌كه‌وه‌و، جه‌خت كردنه‌وه‌ى جیاواز بۆ ڕه‌گه‌زى ڕۆحى و ئاینى له‌سه‌ر حسابى ڕه‌گه‌زى نه‌ته‌وه‌یی، له‌لایه‌كى تره‌وه ده‌ئه‌نجامێكى شوناسى و كلتورى و سیاسى خراپى ده‌بێت و كۆمه‌ڵگا ته‌قلیدیه‌كان ده‌خاته مه‌ترسیه‌وه. ئه‌مه ئه‌و شته‌یه كه گوزه‌راوه له كوردستان له ساڵه سه‌ره‌تایه‌كانى شۆڕشى 1979دا. گه‌شه‌ى ئیسلامى سیاسى له ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست و كاریگه‌ریه‌كه‌ى له ئێران و له‌به‌ر ئه‌نجامیشدا فراوانكردنى ململانێى ئایدیۆلۆژى له نێوان ئیسلام و ماركسیزم دا له ناوچه‌كه‌دا به‌تایبه‌تى له كوردستان تاڕاده‌یه‌كى زۆر، بووه هۆى ململانێ به‌شێوه‌یه‌كى ڕاسته‌وخۆ یان ناڕاسته‌وخۆ له نێوان پارته سیاسیه‌كان له كوردستاندا. له ده‌ره‌نجامدا به‌زیانى ناسیۆنالیزمى كورى كۆتایی هات له‌به‌رئه‌وه‌ى سیاسه‌تى كوردستان په‌یوه‌ست بوو به ناسیۆنالیزمه‌وه زیاتر له هه‌رشتێكى تر. له‌به‌رئه‌مه، ناسیۆنالیزم زۆر گرنگ بوو له ئاین و ئایدیۆلۆژیاى چه‌پ بۆ یه‌كڕیزى و هه‌مه‌ئاهه‌نگى له كوردستان. ئه‌گه‌رچى ئیسلام و ئایدیۆلۆژیاى چه‌پ هۆكارن بۆ یه‌كڕیزى گروپه جیاوازه‌كان به‌یه‌كه‌وه و ئه‌شێت ئاڕاسته بكرێن له ده‌ره‌وه‌ى سنوره نه‌ته‌وه‌ییه‌كان، به‌ڵام ده‌ره‌نجامێكى باشیان نابێت له سیناریۆ سیاسیه‌كانیان دا.
لێكۆڵینه‌وه له رووداوه‌كانى ئه‌و سه‌رده‌مه وه‌زیفه‌ى سیاسى باش و خراپى ئاین ده‌رده‌خات له كوردستان. وه‌ك فاكته‌رێكى یه‌كلایی كه‌ره‌وه وه‌زیفه‌یه‌كى خراپى هه‌بووه بۆ بزوتنه‌وه‌ى كوردى. له‌لایه‌كه‌وه، ئاین بووه به ئامڕازێكى سیاسى هاوشانى وه‌زیفه‌یه‌كى پۆزه‌تیڤ به ده‌ستى حكومه‌تى ناوه‌ندیه‌وه. ئاین به‌كارهاتوه بۆ لاوازكردنى گروپه ئۆپۆزسیۆنه‌كان زیاتر له هه‌رشتێكى تر، فاكته‌رێكى یه‌كلایی كه‌ره‌وه بووه له‌نێو گروپه سیسایه‌كان دا به‌هۆى ناكۆكیان له‌گه‌ڵ ئایدیۆلۆژیاى چه‌پ و زیاتر له‌مه‌ش. له‌به‌رئه‌وه، له‌ڕاستیدا، كوردستان بووه به قوربانى ململانێى ئایدۆلۆژى. به‌م هۆیه‌وه، به‌شێوه‌یه‌كه‌ى گشتى، پێویسته تێبینى ئه‌وه بكرێتت كه‌وا جوڵانه‌وه نه‌ته‌وه‌ییه كوردییه نوێیه‌كان هه‌رگیز ئاینیان به‌كار نه‌هێناوه له‌به‌رژه‌وه‌ندى هه‌مه‌ئاهه‌نگى نه‌ته‌وه‌یی وه‌ك نه‌ته‌وه‌كانى تر. له‌وانه‌یه نه‌ته‌وه‌ى كورد یه‌كه‌مین نه‌ته‌وه بێت كه ئاینه‌كه‌ى به‌كار هێنراوه وه‌ك ئامڕزێكى سه‌ركوتكردنى، به‌تایبه‌تى وه‌ك ئامڕازێك بۆ شێوازه جیاوازه‌كانى جینۆساید.
له كوردستاندا، ئاین نه‌ك نه‌یتوانیوه خه‌ڵكى ئاینى یه‌كبخات به‌ڵكو به‌پێچه‌وانه‌وه به‌كارهاتوه له دژى هه‌مه‌ئاهه‌نگى بیروباوه‌ڕكانى تر به‌تایبه‌تى ناسیۆنالیزم. له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌ش دا، ئایدیۆلۆژیاى كۆمۆنیزم ئه‌م ڕۆڵه خراپه‌ى ئاینى گێڕاوه له‌رێگه‌ى ده‌سته‌به‌ركردنى بناغه‌یه‌ك بۆ كاردانه‌وه‌ى ئاینی و وروژاندنى هه‌ستى جه‌ماوه‌رى. له‌ڕاستیدا، هه‌ردووكیان خه‌ڵكیان دابه‌ش كردووه و ڕۆڵێكى یه‌كلایی كه‌ره‌وه‌یان هه‌بووه. ئه‌م ئایدیۆلۆژیایانه و وه‌زیفه‌كانیان ، به‌شێوه‌ى مه‌به‌سست دار بێت یان بێمه‌به‌ست، به‌شێوه‌یه‌كى ئاگادارانه یان بێئاگایانه، له‌برى ئه‌وه‌ى كه خزمه‌تى خۆیانى كردبێت، خزمه‌تى به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانى حكومه‌تى ناوه‌ندى كردوه. ناسیۆنالیزمى كوردى ته‌نها فاكته‌رى هاوبه‌ش بووه له نێوان سێ ئاڕاسته سه‌ره‌كیه سیاسیه‌كه دا( ناسیۆنالیزمه‌كان ، چه‌په‌كان و ئاینیه‌كان)بۆ بۆ ده‌سته‌به‌ركردنى هه‌مه‌ئاهه‌نگى له نێوانیان دا، به‌ڵام پشتگوێخراوه‌و بووه به قوربانى ململانێى ئایدۆلۆژى.
مه‌كته‌ب قورئان وه‌ك كاریگه‌رترین ئاراسته‌ى ئاینى وه‌ك یه‌كێك له نماینده‌كه‌ره‌كانى ئیسلامى سیاسى له كوردستان له كاتى شۆڕشى ئێرانى، به‌شێوه‌یه‌كى خراپ به‌شدارى له هاوكێشه سیاسیه‌كان دا كرد. سه‌ره‌ڕاى بوونى بیرۆكه‌ى دامه‌زراندنى حكومه‌تێكى ئیسلامى نمونه‌یی بۆ ئێران به‌بێ له‌به‌رچاوگرتنى هیچ مه‌زهه‌بێكى تایبه‌ت، له‌ڕاستیدا هیچ تاكتیك و ستراتیژیه‌كى باشى نه‌بوو كه پیاده ببێت له بارودۆخى كوردستان دا. سه‌ره‌ڕاى بوونى ڕه‌گه‌زێكى ناسیۆنالیزمى تێدا، ئاین فاكته‌رى زاڵ بوه له ڕه‌وتى مه‌كته‌ب قورئاندا و هه‌ڵسوكه‌وتى ئایدیۆلۆژیان بووه هۆى تێنه‌گه‌یشتن له بارودۆخى سیاسیان. ئه‌م ده‌روازه‌یه خۆى له‌ژێر كاریگه‌رى ئاڕاسته ئیسلامیه‌كانى ئه‌و وڵاتانه دابوو كه قۆناغى ناسیۆنالیزمیان تێپه‌ڕاندبوو. به‌م هۆیه‌شه‌وه، له‌لایه‌كه‌وه، په‌یوه‌ندى گه‌شبینیانه و متمانه‌ى پێشوه‌خته‌و نابه‌رامبه‌ر و تاكلایه‌نه‌یان به حكومه‌تى ناوه‌ند له‌گه‌ڵ نه‌چونه پاڵ هێزه سیاسیه كانى تر (ته‌نانه‌ت هێزه مۆدێرنه‌كان) له كوردستان، نه‌ك ته‌نها بووه هۆى كه‌نارگیرى سیاسیان، به‌ڵكو به‌پێچه‌وانه‌وه له‌ڕووى عه‌مه‌لیه‌وه بووه هۆى كۆتایی هێنانى خۆیان وه‌ك كیانێكى سیاسى، هه‌روه‌ها به‌كارهێنانى سیاسى ئاین له‌لایه‌ن حكومه‌تى ناوه‌نده‌وه له دژى هێزه‌كانى تر. ئه‌گه‌رچى، ده‌یانتوانى ڕۆلێكى باشتر بگێڕن و ده‌شیانتوانى زۆرترین به‌كارهێنان بۆ وه‌زیفه‌ى سیاسى ئاین هه‌بوایه.
