Home / بەشی مێژووی كورد / بارزانیەكان و ڕۆڵی سەركردایەتییان لە بزاڤی ڕزگاری خوازی كوردستاندا

بارزانیەكان و ڕۆڵی سەركردایەتییان لە بزاڤی ڕزگاری خوازی كوردستاندا

د. دلیر شاوه‌یس

 دلير شاوةيس

پێشەكی:
بارزان ناوچەیەكی”گۆشەگیر”ە دانیشتوانەكەی زۆر بەسادەیی و ساكاری ژیانی ڕۆژانەی خۆیان”دوور” لە ئاڵۆزی ڕۆژگار و گەشە كردنی “شارستانی”بەسەر بردووە و پارێزگارییان لە پەیوەندییە نەریتییەكان كردووە، كەچی هەر لە سەرەتای بزاڤی نشتیمانی و نەتەوەیی گەلی كوردستانەوە ئەوان تیكەڵ بوون و هەرزووش ڕۆڵی بەرچاویان تێدا گیڕاوە و سەدەیەكیش دەبێبوونەتە مەڵبەندێك لە مەڵبەندەكانی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی گەلی كوردستان و ڕۆڵی سەركردەییان تێدا گێڕاوە.
سەركردایەتی كردنی بزاڤی ڕزگاریخوازی كوردستان لەلایەن بارزانیەكانەوە بۆئەو ماوە دوور و درێژە بۆتە جێگەی مشت و مڕ و قسە لە سەركردن. لەلایەن نەیارەكانەوە پلارێكی زۆر و بگرە هەندێ جار تۆمەتباریش كراون.. لەلایەن دۆستان و لایەنگرانیشەوە پشتگیریكراون و بەشان و باڵیاندا هەڵدراوە.. بەبۆچوونی ئێمە لە هەردوولاوە زێدەڕۆیی كراوە.. دیارە هەموو دیاردەیەكی مێژوویی- كۆمەڵاتی و سیاسی جێگەی قسە لەسەركردن و ڕاوبۆچوونی جیاوازە.. ئێمە لەم توێژینەوەیەدا هەوڵمانداوە باس لە تێكەڵبوونی بارزانیەكان بكەین بۆ بزاڤی ڕزگاریخوازی كوردستان و ڕۆڵی بەرچاویان لەو بزاڤەداو بوونی بارزان و بارزانییەكان لە ناوچەیەكی چەپەك و هەژارەوە بەمەڵبەندێكی سەركردایەتی ئەو بزاڤە و بەردەوامییان لەو پێگەیەدا. توێژینەوەكە هەوڵدەدات لە هۆكارەكانی ئەو گۆڕانكاریانە بكۆلێتەوە.
باسكردن لەوبابەتە ڕاماندەكێشێتە نێو بابەتگەلێكی مێژوویی، ئابووری-كۆمەڵایەتی و سیاسی زۆر فراوان ، ئەمەش لە بابەتە سەرەكیەكەمان دوورماندەخاتەوە.. بۆیە هەوڵدراوە هیندەی لە توانا دابێت خۆمان بەمەبەستە سەرەكیەكەوە كە: (بارزانیەكانەو ڕۆڵی سەركردایەتیانە لە بزاڤی ڕزگاریخوازی كوردستاندا) گرێ بدەین، هەربۆیە زۆرجار خوێنەر ڕێنمایی دەكرێ بۆ گەڕانەوە بۆسەرچاوەكان.

توێژینەوەكە پێكهاتووە لە سێ ڕەهەندی جیاواز:
1- هەڵكەوتی جوگرافی بارزان كە تیایدا باس لە هەلومەرجی جوگرافی بارزان كراوەو چۆن ڕەنگی داوەتەوە لەسەر ئایندەی بارزانیەكان وڕۆڵیان لە ڕووداوەكاندا.
2- تایبەتە بەباسكردنی بارودۆخی كۆمەڵایەتی و ئابووری بارزان و ڕەنگدانەوەی لەسەر بزاڤی ڕزگاریخوازی كوردستان و ڕۆڵی بارزانیەكان لەوبزاڤەدا.
3- تەرخانكراوە بۆ بارودۆخی سیاسی و ئەو هەلو مەرجەی بارزانیەكانی تێدا ژیاون و چۆنیەتی پەلكێش بوون بۆ بەشداریكردن لەبزوتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستانداو دواتریش ڕۆڵی سەركردایەتی تێدا ببینن، تا ئەو ڕادەیەی ببنە ناسنامەیەكی نیشتیمانی و نەتەوەیی.
دواتریش لە دەرئەنجامدا كرۆكی ئەو فاكتەرگەل و هۆكارانەمان خستۆتە ڕوو، كەبارزان و بارزانیەكانیان كردووە بە مەڵبەندێكی بزاڤی ڕزگاریخوازی كوردستان و ڕۆڵێكی بەرچاو و سەركردایەتییان پێبەخشیوە.دیارە ئەم بابەتەش جێگەی قسە لەسەركردنەو بیروڕای جیاواز هەڵدەگرێ.

هەڵكەوتەی جوگرافی بارزان:
لەڕووی ئەسترۆنۆمییەوە ناوچەی بارزان دەكەوێتە نێوان بازنەی پانی (36.42-37.22) ی باكوور- هێڵی درێژی (43.53-44.28) ی ڕۆژهەڵات(1) بارزان دەكەوێتە باكووری ڕۆژهەڵاتی هەرێمی كوردستانی عێراق،سەر بەپارێزگای هەولێرە و مەڵبەندی ناوچەكەش مێرگەسۆرە كەبەسەر سێ ناحیەدا دابەشكراوە: مێرگەسۆر، بارزان،و شێروان .لەڕۆژهەڵاتەوە قەزای ڕەواندز، لە ڕۆژئاواوە قەزای ئامێدی، لە باشورەوە قەزای ئاكرێ و لە باكوریشەوە سنوری نێو دەوڵەتی عێراق- توركیا دەوریانداوە. ناوچەكە (٤٠٠) گوند لە خۆدەگرێ، بەپێی ئەو سەرژمێرییەی لە كۆتایی شەستەكانی سەدەی بیستەمدا شۆڕشی ئەیلول ئەنجامیدابوو، نزیكەی (000‚40) كەس لەدەڤەری بارزاندا ژیاوە(2).
بارزان ناوچەیەكی شاخاوی سەختە، شیرین، بۆتین، پیران،قەڵەندەر، برادۆست، زەردەنە، كوڕێ هۆرێ بەشێكن لە چیاكانی ناوچەكە، كە بەرزایی هەندێكیان زیاتر لە (2500م)ە لەسەر ڕووی دەریاوە(3).
ئەمەش گرنگییەكی ستراتیژی داوەتێ، لەلایەكەوە بۆتە هۆی ئاڵۆزی تۆپۆگرافی ناوچەكەو لە دەستدرێژی دوژمنان پاراستوویەتی، لەلایەكی تریشەوە ڕێژەی بارانبارینی زیاد كردووە و دەڤەرەكەی لەوشكی و بێبارانی پاراستووە و ژمارەیەكی بەرچاو لەكانی و سەرچاوەی ئاوی پێبەخشیوە. سەرەڕای ئەوەش ژمارەیەك چەم و ڕووبار بەناوچەكەدا تیدەپەڕن، لەوانە: زێی گەورە كە لە خوارووی بارزانەوە بە گەلیبێخمە دا تێدەپەڕێ; ڕێزان (رۆكوچك)، لەباكورەوە بەناوەڕاستی ناوچەكەدا تێدەپەڕێ و لە نزیك ڕێزان تێكەڵ بەزێی گەورە دەبێ(4).
یەكێك لە تایبەتمەندێتی ئەو ڕووبارانە، ئەوەیە كە بەدۆڵە قووڵەكاندا تێدەپەڕن و وەك پێویست نەتوانراوە سودیان بۆ كشتووكاڵ و ئاودێری لێوەربگیرێ.
ناوچەكە لە ڕووی ڕووەكی سروشتییەوە دەوڵەمەندە و ڕووپۆشێكی سروشتی لە دارستان و لەوەڕگا پێداوە.. ئەمەش وایكردووە دانیشتوانەكەی زیاتر خەریكی كشتووكاڵ و بەخیوكردنی مەڕو ماڵات ببن(5).

بارودۆخی كۆمەڵاتیو ئابووری:
لەناوچەی بارزاندا جگە لە موسڵمان، ژمارەیەكی بەرچاو لە جوو* و دیانی تێدا ژیاوە(6).
ئەم فرە ڕەنگی ئاینی و نەتەوەییە كاردانەوەیەكی ئەرێنییانە لەسەر كولتوری پێكەوە ژیان و ئاشتی نێوانیان بەجیاوازی پێكهاتەكانی: كورد، جوو و كلدۆ-ئاشور جێهێشتووە و پەیوەندی نێوان پێكهاتە جیاوازەكان هێندە دۆستانەو ئارام بووە بەشێخی بارزان وتراوە: شێخی دیانان(7).
بەرلە سەدەی نۆزدە خێڵێك بەناوی بارزانەوە نەبووە، لە ئەنجامی جیابوونەوەی بەشێك لە زێباریەكان (شێخەكان) لە (ئاغاكان)، كۆبوونەوەی هەندێك لە هۆزەكانی ناوچەكە لە شێخەكان، وەك هۆزەكانی: شێروانی، دۆڵەمەڕی، مزوری، بەڕۆژی، نزاری، گەردی و هەركی بنەجێ و توندبوونی ململانێی نێوان شێخەكان و ئاغا زێبارییەكان و دوای بڵاو بوونەوەوی دەستەڵات و هزری تەكیەی بارزان ئیتر ئەو هۆزانە بە بارزانی ناسران(8).
زۆربەی هەرەزۆری بارزانیەكان نیشتەجێن و بەشێكیشیان نیمچە كۆچەر بوون** وەك هەركیەكان كەلە زستاندا لە نێو گوندەكانیان ژیاون و لە هاوینانیشدا بەمەستی لەوەڕاندنی مێگەلەكانیان ڕوو لە كوێستانەكان ڕۆیشتوون(9).
بەدرێژایی سەدان ساڵی دەسەڵاتی داگیركارانەی دەوڵەتی عوسمانی وەك هەموو شوێنێكی كوردستان، لە بارزانیشدا هیچ هەوڵ و تەقەللایەك نەبووە لە ڕووی ئابووری و كۆمەڵاتییەوە بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی ژیانی دانیشتوان. لەناوچەكەدا قوتابخانە یان نەخۆشخانەیەك نەبووە تا خەڵك فیری خوێندەواری بكات و نەخۆشێك چارەسەربكات.. ئەوەی لەناوچەكەدا هەبووە لە ڕووی پەروەردەو فێركردنەوە تەنیا شێوازە كلاسیكیەكە بووە و لە چوارچێوەی مزگەوت و تەكیەو خانەقاكاندا بووە. بەهۆی نەداری و هەژاری دانیشتوانەوە كەمتر دەرفەتی ئەوەیان هەبووە بۆ خوێندن ڕوو لەو مزگەوت وتەكیە و خانەقایانە بكەن لەدەرەوەی ناوچەكە، بۆیە بەدەگمەن خوێندەوارێك پەیدا بووە لە ناوچەكەدا***. لەڕووی تەندروستیشەوە شێوازی چارەسەر هەمان شێواز و میتۆد بووە كەبەر لەسەدان ساڵ باو بووە و لەلایەن كەسانی بە “ئەزموونەوە” پراكتیزە كراوە، كە شێوازێكی سەرەتایی بووە، بۆیە نەخۆشی و پەتایەكی زۆر لەناوچەكەدا بڵاو بۆتەوە و هەڕشەی لە تەندرووستی و ژیانی دانیشتووانەكەی كردووە و بە تایبەتی ژمارەیەكی زۆر لە مندالان بوونەتە قووربانی(10).
زۆربەی هەرەزۆری دانیشتووانی بارزان بەكشتووكاڵ و بەخێو كردنی مەڕ و ماڵاَتەوە خەریك بوون. لەبەرئەوەی ناوچەكە شاخاوی و بەردەڵانیەو ڕووبەری دەشتاییەكانی زۆرنیەو ڕووبارەكانیش بە قوڵایی دۆڵەكاندا تێدەپەڕن و بۆ كشتووكاڵ و ئاودێری سوودێكی ئەوتۆی لێنەبینراوە، بۆیە زیاتر بژێوی جوتیاران لەسەر رەز وباخداری بووە و كەمتر دانەوێڵەی وەك گەنم و جۆی تێدا چێنراوە و بەرهەمەكەش هێندە نەبووە كە بەشی ژیانی ڕۆژانەی جوتیارەكان بكات، بۆیە دانیشتوان پەنایان بردۆتە بەر سود وەرگرتن لە بەڕوو، بەهارین و تێكەڵكردنی لەگەڵ جۆدا نانیان لێ درووستكردووە(11).
دواكەوتوویی هۆیەكانی بەرهەمهێنان و نزمی ئاستی بەرهەم هۆكارێك بون بۆ باڵادەستی پەیوەندیەكانی ئابووری سرووشتی . بەرهەمهێن هێندەی پێ بەرهەمهاتووە، كە تەنیا بەشی ژیانی ڕۆژانەی كردووە و ئەوەندەی لێنەماوەتەوە تا لە بازاڕدا ئاڵوگۆڕی پێبكات، بۆیە ئەگەر زێدەیەك لە پێداویستی ڕۆژانەش مابێتەوە، ئەوا هەر لەنێوچەكەدا ئاڵوگۆڕی پێوەكراوە. وەك ئاڵوگۆڕكردنی زێدە بەرهەمی شوانكارەكان لە پێستەو خوری و گۆشت و شیرو بەرهەمەكانی.. هتد بەبەرهەمی كشتووكاڵی وەك: ترێ و میوە و گەنم و جۆ (ئەگەر بوبێت). سەرەڕای كشتووكاڵ و شوانكارەیەتی كۆكردنەوەی بەری دار و ڕووەكی سروشتی وەك: بەروو، مازوو، قەزوان، گوێز و گژو گیای سروشتی سەرچاوەیەكی تری بەدەستهێنانی خۆراك و دەرامەت بووە بۆ دانیشتوانی ناوچەی بارزان. ڕاوكردنیش پیشەیەكی تر بووە لە ناوچەكەدا، كە دانیشتووان وەك پیشە و بۆ دابینكردنی بەشێك لە پێداویستیەكانی ڕۆژانە یان پەنایان بۆ بردووە نەك وەك ئارەزوویەك(12).
لایەنێكی تری چالاكییە ئابوورییەكانی ناوچەی بارزان بریتی بووە لە پیشەگەرێتی وەك دارتاشی، بیناسازی، ئاشەوانی، جۆلایی… زۆربەی هەرە زۆری ئەم پیشانەش لەلایەن جولەكەو دیانەكانەوە ئەنجامدراوە، تا ئەوڕادەی كاتێك جولەكەكان لەناوەڕاستی سەدەی بیستەمدا كۆچیانكرد بۆ ئیسرائیل بۆشاییەكیان لە پیشەی جۆڵایی و پڕكردنەوەی پێداویستی دانیشتواندا بۆجل و بەرگ درووستكردووە(13).
بەشێوەیەكی گشتی لەناوچەی بارزاندا وەك لە هەموو كوردستان و دەوروبەریدا سیستمی دەرەبەگایەتی زاڵبووە. ئەگەرچی لە كوردستاندا موڵكدارێتی تایبەتی زەوی باونەبووە و بەپێی باڵادەستی سیستمی خێڵایەتی، خێڵ خاوەنی زەوی بووە(14).
لەڕووی یاساییشەوە زیاتر موڵكی دەوڵەت بووە (لەسایەی دەوڵەتی عوسمانیدا خەلیفە خاوەنی هەموو زەویەكان بووە)، بەڵام دواتر لە ئەنجامی چاكسازییەكانی دەوڵەتی عوسمانی ، بەتایبەتی دوای دەرچوونی یاسای تاپۆی عوسمانی لە ساڵی ١٨٥٩دا،كە لە لایەن مەدحەت پاشاوە لە ساڵی ١٨٦٩-١٨٧٢دا جێبەجێكرا****،زۆربەی هەرە زۆری سەرەك خێڵ و ئاغا و شێخەكان زەویەكانیان بەناوی خۆیانەوە تۆمار كردو , جگە لەوەش هەندێ جاریش لەلایەن كاربەدەستانی دەوڵەتەوە زەوی و زاریان پێبەخشراوە،ئەم پڕۆسەیە وایكرد سیستمی موڵكدارێتی زەوی گۆڕانكاری بەرسەردابێت و جوتیاران نابووت بكرێن و ئەو پەیوەندییە پەتریاكییە_ خێڵەكییە بەرەو لاواز بوون بچێ و ئەرك و فەرمان و مافە دەرەبەگییەكان بەسەر جوتیاراندا بسەپێندرێ و جوتیاران بكەونە ژێر باری ژمارەیەكی زۆر لە ئەرك و فەرمانی دەرەبەگیداو بێگارێكی زۆریان پێبكرێ(15).
ئەمەجگە لەو هەموو باج و سەرانانەی لەلایەن دەوڵەتەوە لە جوتیاران وەردەگیرا، كە دەبووە هۆی زیاتر برسیبوونیان و گرانكردنی باری سەر شانیان.
لەڕووی هێزەكانی بەرهەمهێنانیشەوە، ئەوە لەئاستێكی زۆر نزمدا بووە، هەمان ئەو ئامێرانە لە پڕۆسەی بەرهەمهێناندا بەكارهاتووەكە سەدان ساڵ پێشتر بەدەست بەرهەمهێنەرەكانەوە بووە، وەك: هەوجاڕ، گاسن، پاچ و پێمەڕە، داس،چەكووش و..هتد. بۆیە ئەزموون و تونای بەرهەمهێنەكانیش لە ئاستێكی زۆر سنوورداردا بووە. هەر ئەوەش وایكردووە كە ئابووری سروشتی و خود بژێوی و نەبوونی بازاڕ و پشتبەستن بەئاڵوگۆڕی زێدەبەرهەم، ڕوخسارو سیمای ژیانی ئابووری بێت لە كوردستاندا. ئەوەی ناوچەی بارزانی لەدەوروبەری جیاكردۆتەوە، ئەوەبووە، كە لە كۆتایی سەدەی نۆزدەو سەرەتای سەدەی بیستەمدا و لەسایەی تەكیەی بارزاندا بەتایبەتی لەسەر دەمی شێخ عەبدولسەلامی دووەمدا ١٩٠٢-١٩١٤ و لەئەنجامی كۆمەڵێك چاكسازی ئابووری كۆمەڵایەتی و سیاسی وەك(16):
1- هەڵوەشاندنەوەی موڵكدارێتی تایبەت(بەتایبەت زەوی).
2- دابەشكردنی زەوی بەسەر جوتیاراندا.
3- ڕێكخستنی ژیانی ئابووری و كۆمەڵایەتی بەشێوەیەك كە دادپەروەری بپارێزێ و ڕێگە لە چەوساندنەوە بگرێ، وەك هەرەوەزی لە كاروباری بەرهەمهێنان و دروێنەكردن و كۆكردنەوەی بەری دارو…هتد.
4- دانانی لێژنەی تایبەت لە هەموو گوندێكدا بۆ بەڕێوەبردنی كار و باری گوند و ڕێكخستنی ژیانی دانیشتوانەكەی.
5- ئازاد كردنی ژنان و نەهێشتنی مارەیی و بەشوودانی زۆرەملێ.
6- درووستكردنی مزگەوت لە هەموو گوندێكدا بۆ نوێژ و وەك بنكەیەكی كۆمەڵایەتی و پرس و ڕاو چارەسەركردنی گیروگرفتی دانیشتوانەكەی.
7- ڕێكخستنی هێزی چەكدار لەهەموو هۆزەكان و دیاریكردنی لێپرسراو بۆیان بۆ پارێزگاری لە مافەكانیان و بەرگری لە هەموو دەسترێژییەكی دەرەكی.
8- پتەوكردنی گیانی هاوكاری و خۆشەویستی و ڕستگۆیی و دەستپاكی.. لەنێوان دانیشتواندا.
ئەوچاكسازییانە بوونە هۆی بەرپاكردنی بزووتنەوەیەكی كۆمەڵایەتی و كارێكی واشیانكرد كە شێخانی بارزان جیاواز لە دەستەڵاتدارانی دەوروبەریان نەبنە خاوەن موڵك و وەك هەموو كەسێكی تر بەڕەنجی شان و ئارەقەی ناوچەوانی خۆیان بژین، بۆیە پەیوەندییەكی ڕۆحی پتەو بەخەڵكی ناوچەو لایەنگرانیان بەستونەتەوە، بەپێچەوانەی دەستەڵاتدارانی دەوروبەریان كە دەستیانگرت بەسەر زەوی و زاری جوتیارانداو بوون بە خاوەن موڵك”دەرەبەگ” كە پەیوەندییەكانیان لەگەڵ جوتیاران لەسەر بنەمای چەوساندنەوەو كاری زۆرەملێ و پابەندبوونی”دەرەبەگایەتی” درووست بوو بوو، هەرئەوەش وایكردبوو بارزانیەكان بەتەواوی پابەندبوون بە فەرمانی شێخەوە، چونكە دەیانزانی لەو ڕێگەیەوە داكۆكیدەكەن لەبەرژەوەندی زۆرینەو خۆشیان شێخ عەبدولسەلام بارزانی پێی وابوو خەبات دژی دەرەبەگایەتی ئەركێكی ئاینی پیرۆزە و لە ئاستی”ئازادكردنی كۆیلە دایە(17).”
وەك شێخ عەبدولسەلام بەبەرپرسێكی عوسمانی وتووە”ئێمە چی وامان نەكردووە جگە لەوەی گەلێكی زوڵم لێكراومان ڕزگار كردووە لە چنگ كەسانێكی زۆردار و ئازادیمان داونەتێ”(18).
ئەو پەیوەندییە ڕۆحی و هاوكارییانەی نێوان شێخی بارزان و پەیڕەوانی كارێكی وایكرد هێزێكی گەورەی زوڵم لێكراون لە دەوری تەكیەی بارزان كۆكاتەوە كە بەتەواوی پابەندی شێخی بارزانبن و ببنە هێزێكی سەربازی بەتوانا بۆ بەرگری.
جێگەی ئاماژەپێكردنە، ئەوچاكسازییانە ئەگەرچی زۆرگرنگ بوون و ڕۆڵێكی چارەنوسسازیان گێڕا لە نێوچەی بارزان و ئایندەیدا،بەڵام نەیان توانی گۆڕانكارییەكی بنەڕەتی لەنێو كۆمەڵگەی كوردەواری و ستروكتوری ئابووری و كۆمەڵایەتیدا ئەنجام بدەن و لەچوارچێوەی ناوچەی بارزان و پەیڕەوانی تەكیەكەیدا قەتیس مان و هەرلەسەر خانی كۆمەڵی بارزاندا مایەوە و ڕۆنەچووە ژێرخانی كۆمەڵایەتییەوە.. دیارە ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ ژمارەیەك هۆكارگەلی جیاوازی وەك: ئەو گۆڕانكارییانە لە كۆمەڵگەیەكی دواكەوتووی خێڵەكی و دەرەبەگیدا ئەنجام درا و پشتی بەئاستێكی نزم لە هێزەكانی بەرهەمهێنان دەبەست. لەوەش زیاترفاكتەرە درەكییەكان گەلێك بەهیزتر بوون لەو خواست و ئیرادانەی لە پشت ئەو پڕۆسە چاكسازییانەوە بوو، كەزیاتر پشت ئەستوور بوونبەلایەنی ڕۆحی پەیڕەوانی نەقشبەندی و بەتایبەتی خواستی شێخی بارزان(19).
بارودۆخی سیاسی:
لەنیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەو لە ئەنجامی ئەو گۆڕانكارییە ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسییانەی لە ئەوروپا دا هاتنە كایەوە و پێگەی سیستمی سەرمایەدارییان بەهێزتركرد و ململانێی زلهێزەكانیان توندوتیژكرد بۆ بەدەستهێنانی داگیرگە و بەكۆڵۆنیكردنی وڵاتانی ئاسیا و ئەفریقا و ئەمریكای لاتین.
كوردستانیش بووبە ناوچەیەكی گرنگی ئەو ململانێ و چاوتێبڕینە و وردەوردە بەرژەوندی دەوڵەتە زلهێزە ئەوروپاییەكان لە ڕێگەی دەوڵەتانی ئێران و عوسمانییەوە لە كوردستاندا گەشەیانكرد وگۆڕناكاری گەورە لە ناوچەكەدا ڕوویانداو , یەكێك لەو گۆڕنكارییانە بریتی بوو لە سێنترالیزە كردنی دەسەلاتی دەوڵەت لەسەر حیسابی لاوازكردن و دواتریش نەهێشتنی دەسەڵاتی میرنشینە نیمچە سەربەخۆكان(20).
بۆیە دوای نەمانی ئەو دەسەڵاتە خۆجێییانەوە لە دەستدانی هەژموونی میرو بەگزادەكان، شێخەكان جێگەیانگرتنەوە، بۆبەبەرەكانێكردنی دەسەڵاتدارانی عوسمانی و ئێران، وەك شێخانی: نەهری، سلەیمانی، هەورامان، پالۆیان.. جێگەی ئاماژە پێكردنە پەیڕەوانی نەقشبەندی كە لەلایەن مەولانا خالیدی نەقشبەندییەوە لە كوردستاندا بڵاو بۆتەوە و لەنێوان ساڵانی (1811-1820) دا پەرەی سەندووە(21).
ڕۆڵێكی بەچاویان بینیوە بۆبەرەنگاربوونەوەی داگیركەران و داكۆكیكردن لە ستەم لێكراوان. هەروەها لەو سەروبەندەدا بارزانییەكان چوونە سەر ڕێبازی نەقشبەندی . لەسەردەمی شێخ محەمەدی كوڕی شێخ عەبدولسەلامی یەكەم تەكیەی بارزان بوو بووە پەناگای لێقەوماو و زۆرلێكراوان، تا ئەوڕدەیەی سەرەك هۆز و دەرەبەگەكان بۆ پاراستنی بەرژەوەندی خۆیان لەلای كاربەدەستانی عوسمانی شكات لە شێخ محەمەد بكەن و لە ئەنجامدا شێخ دوور خراوەتەوە بۆ بەدلیس و لەوێ بۆ ماوەی ساڵێك بەند كراوەو پاش ئازاد كردن و گەڕانەوەی بۆ بارزان ساڵی (1903) كۆچی دوایی كردووە.
ڕپەڕینی ساڵی (1880) بەڕابەرایەتی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری نمونەیەكی بەرچاوی ئەوگۆڕانكارییەیە. بەو شێوەیە دەتوانین بڵێین سەركردایەتی بزووتنەوەی نیشتیمانی لە كوردستاندا كەوتەدەست بنەماڵەئاینییەكان و شێخانی تەریقەتەت، هەر لەلایەن شێخ عوبەیدوڵڵاشەوە هەوێنییەكەم ڕێكخراوی كوردی دامەزرا كە دواتر بە ناوی (یەكێتی كوردان) ەوەناسرا(23). دیارە شێخانی بارزان لە ڕێگەی پابەندبوونیان بەڕێبازی نەقشبەندی و پەیوەندییان لەگەڵ شێخ عوبەیدوڵڵاَی نەهرییەوە تێكەڵ بەبزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان بوون و هاوكاری ڕپەڕینەكەی ساڵی (1880) یان كردووە، كەئامانجی سەرەكی ڕزگاركردنی كوردستان و پێكهێنانی قەوارەیەكی نەتەوەیی سەربەخۆبووە بۆ كورد(24).
هەرەسهێنانی ڕاپەڕینەكەی (1880) و سیاسەتی دوژمنكارانەی دەسەڵاتدارانی ئێران و عوسمانی بەرامبەر بە كورد و ئەو گۆڕانكاریانەی سەرەتای سەدەی بیستەم لە ناوچەكە دا ڕوویاندا، بەتایبەتی بزاڤی مەشروتە خوازی لە ئێرانداو شۆڕشی لاوە توركەكانیدەوڵتی عوسمانی ، كە بوونە هۆی ورووژاندنی هزری ئازادیخوازانە لەلای گەلانی ئێران و عوسمانی. ئەو ڕووداوانە لە بارزانیشدا ڕەنگدانەوەی خۆیان هەبوو بەتایبەتی لەسەر دەمی شێخ عەبدولسەلامی دووەمدا، كە ئەزموونێكی سیاسی گەورەی پەیدا كردبوو لە ڕووداوەكانی جەنگی عوسمانی- ڕوسیدا ١٨٧٧- ١٨٧٨و بۆ ئەو سەردەمە هۆشیارییەكی نەتەوەیی بەرزی پەیدا كردبوو(25).
جگە لەوەش پەیوەندیەكی باش هەبووە لەگەڵ نیشتمانپەروەراندا وەك: شێخ عەبدولقادری نەهری، عەبدولڕەزاق بەدرخان، سمكۆی شكاك، مارش معونی ڕێبەرینەستوریەكان لە هەكاری،.. لەلایەیكی تریشەوە شێخ عەبدولسەلام تێكەڵ بە ڕێكخراوە سیاسیەكانی ئەو سەردەمە بووە وەك: كردستان عزم قومی جمعیتی، كۆمەڵەی تەعالی تەرەقی كورد، كۆمەڵەی هیڤی، استقلال كورد… (26).
سەرباری ئەوەش شێخ عەبدولسەلام بارزانی دوورنەبووە لە زلهێزە ئەوروپاییەكانەوە و ئاگاداری سیاسەتی نێودەوڵەتی بووە و لەوە گەیشتووە كە زلهێزە ئەوروپایی یەكان ڕۆڵێكیگرنگ و یەكلاكەرەوە دەگێڕن لەزۆر ڕووداوی ناوچەكەدا.. بۆیە لەڕێی كونسوڵ و نێردەكانیەوە پەیوەندی پێوەكردوون لە كێشەی گەل و نیشتیمانەكەی ئاگاداریكردونەتەوە و هەوڵیداوە سۆز و هاوكارییان ڕاكێشیت بۆ لای دۆزی ڕەوای گەلەكەی لەوانە: “ویگرام” جێگری كونسوڵی بەریتانیا لە موصل ئێدوارد ویكلی، كونسوڵی ڕوسیا لە تفلیس(27).
بەوجۆرە بوونی سەركردەیەكی هۆشیاری نەتەوەیی لە بارزان، بەئاگا لە هەلومەرجی ناوچەكەو نێودەوڵەتی لەلایەیك، زوڵم و زۆری عوسمانیەكان لەلایەكی ترەوە، بوونە هۆی ئەوەی لە كۆ بوونەوەی بەهاری (19١٠) كە لەماڵی شێخ نور محەمەدی بریفكانی لە گوندی بریفكان بەسترا، كە ژمارەیەكی زۆر لەسەرەك هۆزە كوردەكان تێیدا بەشدار بوون، تەلەگرافێك بۆ دەروازەی باڵا لە ئەستەنبوڵ نێردرا، كە داخوازییەكان لەم خاڵانەی خوارەوە چڕكرابوونەوە(28):-
1- زمانی كوردی لە ناوچە كوردییەكانی:دهۆک، ئاکرێ،ئامێدی،زاخۆ،سنجار بكرێت بەزمانی ڕەسمی.
2- خوێندن بەزمانی كوردی بێت.
3- كار بەدەستانی حكومی لەوانەبن كە زمانی كوردی دەزانن.
4- لەبەر ئەوەی ئاین دەوڵەت ئیسلامە،دەبێ بڕیارەكان بەپێی شەریعەتی ئیسلام ومەزهەبی شافعیدەربكرێت.
5- پێویستە هەموو ئەوباجانەی لەناوچەكە دا كۆ دەكرێنەوە بۆ دابینكردنی پێداویستییەكان و خزمەتگوزارییەكانی ناوچەكە سەرف بكرێت.
ئەوداخوازییانە كە لەلایەن شێخ عەبدولسەلامی دووەمەوە مۆركرابوو. بەرزكرانەوە بۆ دەستەڵاتدارانی عوسمانی و وێنەش لێدرابوو بەهەریەكە لە شێخ عەبدولقادری نەهری، ئەمین عالی بەدرخان، ژەنەراڵشەریف پاشای سعید پاشا ,.. بەڵام بەرپرسانی دەوڵەتی عوسمانی ئەو داخوازییانەیان بەیاخیبوون لەقەڵەمداو كۆتایی ساڵی (١٩١٤) هێزێكی سوپایی گەورە بەسەر كردایەتی والی موسڵ محەمەد فازل پاشای داغستانی ئامادە كراو پەلاماری بارزانیاندا.. هەرچەندە سەرەك هۆزە بەشداربووەكان لە كۆ بوونەوەی بریفكاندا سوێندیان خواردبوو پەیمانیان دا بوو دڵسۆزبن بۆ ئەو داخوازیانەو داكۆكی لێبكەن، بەڵام هیچ كامیان جگە لە شێخ عەبدولسەلام بارزانی پەیوەست نەبوون بەبەڵێنەكانیانەوە.. بەوجۆرە ڕاپەرٍینی بارزان كە بەڕاپەڕینی شێخ عەبدولسەلامی بارزان ناسراوە دەستیپێكرد، كە لە ئەنجامدا بە دەستبەسەركردنی شێخ عەبدولسەلام بارزانی و چەند هەڤاڵێكی كۆتایی هات و لە دواڕۆژەكانی ساڵی (1914) دا لە موسڵ لە سێدارەدران(29). بەو شێوەیە بارزان بوە مەڵبەندێك بۆ بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی نیشتیمانی كوردستان.
دوای یەكەم جەنگی جیهان و داتەپینی دەوڵەتی عوسمانی و ئەو گۆڕاكارییانەی بەسەر جیهان و ناوچەكە داهات، دەڤەری بارزان بێ ئاگانەبوو لەو هەلومەرجی نوێیە، هەر لەگەڵ ڕاپەڕینی شێخ مەحموودی حەفید لە ناوچەی سلەیمانی دژبە بەریتانیەكان لە مایسی (1919) دا شێخ ئەحمەدی بارزان كە جیگری شێخ عەبدولسەلامی دووەم بوو، ژمارەیەك چەكداری بەسەركردایەتی مستەفا بارزانی بۆ بەهانا چوونی شێخ مەحموود و ڕاپەڕینەكەی ڕەوانەیسلەیمانی كرد، بەڵام بەرلەوەی بگەنە سلیمانی شەڕی نێوان شێخ مەحموود و هێزی داگیركەری بەریتانی لە دەربەندی بازیان بەبەدیل گرتنی شێخ مەحموود كۆتایی هات بوو(30).
رۆڵی نەتەوەیی و نیشتیمانییانەی بارزانیەكان تەنیا لە چوارچێوەی هاوكاریكردنی راپەڕینەكەی شێخ مەحموودا نەبوو، بەڵكو خەباتی دژ بە داگیركارە بەریتانییەكان و سیاسەتی نادادپەروەریان سیمایەك بوو لە هەڵوێستی نیشتمانییان،بەشداریكردنی بارزانییەكان لە ڕاپەڕینی بادینان و بۆسە نانەوە بۆ كۆڵۆنێڵا بێڵا و كاپتن سكۆت نموونەیەكی دژایەتیكردنی داگیركەرە بەریتانییەكانە(31).
جێگەی ئاماژەپێكردنە ماوەی دوای جەنگی جیهانی یەكەم، سەردەمی هۆشیاری نەتەوەیی و خەباتی ڕزگاریخوازانەی گەلی كوردستان بووە دژ بە داگیركەرانی ئەوروپی و دەوڵەتانی ئێران و توركیا و عێراق و سوریا. بارزانیەكانیش هەمیشە لە پەیوەندیدا بوون لەگەڵا خەباتگێڕانی پارچەكانی تری كوردستان و ئەو ڕێكخراوە سیاسییانەی كە سەریان هەڵداوە، هەر بۆ نموونە پەیوەندی بارزانیەكان بە: سمكۆی شكاك، بەدرخانیەكان و نەهریەكان، حسین پاشای حەیدەری و كوڕەكانی، حاجی موسا بەگی موتكی و كوڕ و براكانی،.. لەسەر ئاستی ڕێكخراوەییش شێخ ئەحمەدی بارزان بە یەكێك لە هاوكارانی كۆمیتەی ئیستقلالی كوردستان و دواتریش خۆیبون ناسراوە(32).
دژایەتیكردنی بەریتانییەكان و دەسەڵاتدارانی ئەو سەردەمی عێراق بۆ بارزانییەكان و هەوڵدان بۆ دەستەمۆكردن و كۆنتڕۆڵكردنیان نكۆڵی كردنە لە مافە نەتەوەیی و سروشتییەكانی كورد و خەڵكی كوردستان لەلایەكی ترەوە هۆكار بوون بۆ بەرپاكردنی ڕاپەڕینی یەكەمی بارزان ١٩٣١-١٩٣٢بە سەركردایەتی كردنی شێخ ئەحمەدی بارزان(33).
بە شێوەیەكی گشتی دەتوانین بڵێین ماوەی نێوان هەردوو جەنگی جیهانی یەكەم و دووەم كە سەردەمێكی گڕگرتووی خەباتی نیشتمانی و نەتەوەیی بووە لە سەرانسەری كوردستاندا، بارزانییەكان لە نزیكەوە ئاگادار بوون و بەپێی تواناش بەشدارییان تێداكردووە(34).
لە ساڵانی جەنگی دووەمی جیهانیشدا بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان تەوژمێكی زیاتری بە خۆیەوە بینی و ڕێكخراو گەلێكی نوێش بە هزرو تێڕوانینی شۆڕشگێڕانەوە هاتنەكایەوە لەوانە: ڕێكخستنەكانی برایەتی، داركەر، هیوا،.. دیارە ئەو ماوەیەی بارزانییەكان دوورخرابوونەوە بۆ سلیمانی پەیوەندیەكی توندو تۆڵیان لەگەڵا لەگەڵا ئەو ڕێكخراوانە و نیشتمانپەروەراندا پەیدایكردبوو.. هەر بە هاوكاری ڕێكخستنەكانی كۆمەڵەی برایەتی و هیوا مستەفا بارزانی توانی لە تەمموزی (1943)دا لە سلەیمانیەوە بەڕێی ئێراندا خۆی بگەیەنێتەوە ناوچەی بارزان و ڕاپەڕینی دووەمی بارزان بەرپا بكات. ئەو ڕاپەڕینەی زیاتر لە هەموو بزاڤێكی تری نیشتمانی و نەتەوەیی لەگەڵا ڕێكخستنی سیاسیدا. گرێدراو بوو، هەربۆیەش بەرنامە و داخوازییەكانی لە هەموو ڕاپەڕینەكانی پێش ئەو سەردەمە مۆركە نیشتمانی و نەتەوەییەكەی پێوە دیار بوو(35).
لایەنێكی تری دیاری ڕاپەڕینی بارزانی (1943 – 1945) بریتی بوو لە بەشداریكردنی ڕاستەوخۆی توێژی دەستە بژێری ڕوناكبیری شارەكان لە بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی نیشتمانی كوردستاندا بە شێوەیەكی دیارتر و لە ڕێی ڕێكخراوە سیاسییەكانەوە، ئەمەش نیشانەیەكی ئاشكرای زیاتر فراوانبوونی بنكەی كۆمەڵایەتی بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی نیشتمانی و نەتەوەیی كوردستان بوو.
تایبەتمەندییەكی تری ڕاپەڕینی دووەمی بارزان، ئەوە بوو كە پتر لە هەموو ڕاپەڕینەكانی بەر لە خۆی سنوری ناوچەگەری بەزاند بوو و سیمای نەتەوەیی و نیشتمانی زیاتر پێوە دیار بوو، تا ئەو ئاستەی سنورە دەستكردەكانی نێوان دەوڵەتە داگیركەرەكانی كوردستانی بەزاند، ئەویش بە پەڕینەوەی بارزانییەكان بۆ ڕۆژهەڵاتی كوردستان و بەشداریكردنی ڕاستەوخۆیان لە كۆماری كوردستان لە مەهاباد و داكۆكیكردنیان لەسەربەخۆیی كۆمار و پاراستنی لە هێرشی داگیركەران تا ئەو كاتەی هێزی سەربازی بارزانیەكان ناچاركرا پەنابەرنە بەر یەكێتی سۆڤیەت(36).
لایەنێكی تری ڕاپەڕینی (1943 – 1945) ئەوە بوو، ئەگەرچی ڕاپەڕینەكە نەیتوانی ئامانجەكانی خۆی لە خواروی كوردستاندا بە ئەنجام بگەیەنێ‌ و ناچاركرا پەنابەرێتە بەر كۆماری كوردستان و داكۆكی لەو قەوارە سەربەخۆیە بكات، بەڵام لەو سەرو بەندەدا و لە (16ی ئابی 1946)دا بە دەست پێشخەری مستەفا بارزانی ڕێكخستنەكانی شۆڕش و ڕزگاری یەكیان گرت و “پارتی دیموكراتی كورد” لە دایكبوو، كە بە قۆناغێكی وەرچەرخان لە مێژووی خەباتی نیشتمانی و نەتەوەیی كوردستاندا دەژمێردرێ‌(37).
جێگەی خۆیەتی ئاماژە بەوەش بدرێت، كە بەر لەوە و لە (15ی كانونی دووەمی 1945)دا لێژنەی ئازادی لەلایەن مستەفا بارزانییەوە دامەزرێنرا بوو كە ژمارەیەك لە ئەفسەرانی كوردی تێدا بوو(38).
دوای شۆڕشی (14ی تەموزی 1958) لە عێراق و ڕوخانی ڕژێمی پاشایەتی و هاتنی ڕژێمی كۆماری. بارزانیەكان لە یەكێتی سۆڤیەت گەڕانەوە بۆ عێراق و وەك پاڵەوانێك پێشوازییان لێكراو دواتریش بۆ بەرگری كردن لە شۆڕشو بەرەنگاربوونەوەی پیلانەكانی دژ بە شۆڕش، گەلی كورد و پارتی دیموكراتی كوردستان و بارزانیەكان ڕۆڵێكی بەرچاویان هەبوو(39).
لە نیوەی دووەمی ساڵی (1959)وە گۆڕانكاریەكی چلۆنایەتی لەسەركردایەتی شۆڕشی (14ی تەموز) و عەبولكەریم قاسم دا كە سیاسەتێكی تاكڕەوی و پشتكردنە بنەماكانی شۆڕش و بە تایبەتی هەڵوێستێكی شۆڤێنیستانە بەرامبەر بە كورد و مافەكانی پەیڕەو دەكرا ، لە ئەنجامیشدا بووە هۆی پەنابردنی گەلی كوردستان و سەركردایەتییە سیاسیەكەی بۆ بەرگریكردن لە خۆ بەو جۆرە شۆڕشی ئەیلولی (1961)، بەرپا بوو.
مستەفا بارزانی وەك سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان و سەركردەی گەلی كوردستان ڕۆڵێكی بەرچاوی لە شۆڕشی ئەیلول و سەركردایەتیەكەیدا گێڕا، بارزانیەكانیش هێزێكی سەربازی بەرچاو بوون بۆ بەرگری لە مافە نیشتمانی و نەتەوەییەكان، بارزانیش بووە مەڵبەندێكی دیار و سەرەكی بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان(40)، نەك تەنیا لە خواروی كوردستاندا، بەڵكو لەسەر ئاستی هەموو پارچەكانی كوردستان و تەنانەت لەلای بێگانەكانیش تا ئەو ڕادەیەی زۆرجار كورد و وڵاتەكەی -كوردستان بە هۆی بارزانییەوە ناسراوە(41).
جێگەی خۆیەتی ئاماژە بەوە بدەین، ئەگەر بەر لە ساڵی (1943) هەڵومەرجی ئابوری – كۆمەڵایەتی و سیاسی و رۆحی (مەبەست لە پابەند بوونی بارزانیەكان بە ڕێبازی نەقشبەندی و شێوازی تایبەتمەندی خۆیان لە پەیڕەوكردنی ئەو ڕێبازەدا) هۆكار گەلێك بوبن بۆ بەهێز بوونی پێگەی بارزان و بارزانیەكان لە بزاڤی ڕزگاریخوازی كوردستاندا، ئەوا لە دوای ساڵانی (1943)وە پاش ئەوەی مستەفا بارزانی وەك سەركردەیەكی سەربازی – سیاسی و كۆمەڵایەتی و خاوەن ئەزموون كەوتە بەر چاو، ئیتر ئەو كاریزمایە و خودی ئەو سەركردەیە بووە فاكتەرێك لە فاكتەرەكانی بەهێز بوونی پێگەی بارزان و بارزانیان، دواتریش بزاڤی ڕزگاریخوازی كوردستان. هەروەك د. عەبدوڵڕەحمان قاسملۆ سكرتێری حیزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران بە كریس كۆچێرای ڕاگەیاندووە:”ئەوەی كە خوێندەڤانان تێ‌ نەگەیشتوون، ئەوەی كە سیاسەتمەداران لێ‌ حاڵی نەبوون، ئەو شتەی كە خۆم زۆرجار تێنەگەیشتووم، ئەوەیە كە بارزانی تەنیا كەسێكە كە توانیوە ئەم گەلە بچوكەی كورد كە لەناو گوندەكان دەیان بینی لەگەڵا سەركردایەتی سیاسی بزوتنەوەی نەتەوەیی كورد دا ببەستێتەوە و یەكیان بخات”(42).

ئەنجام:
زیاتر لە سەدەیەكە بارزانییەكان تێكەڵا بە بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی نیشتمانی كوردستان بوون، هەر زووش ڕۆڵێكی بەرچاویان تێداگێڕا. نەك تەنیا لەسەر ئاستی خوارووی كوردستاندا بەڵكو لە سەرانسەری كوردستانی گەورەدا، تا ئەو ئاستەی هەندێجار بوو بە ناسنامەی نەتەوەیی و نیشتمانی بۆ كورد و كوردستان. دیارە فاكتەر گەلێك بوونەتە هۆی تێكەڵبوونی بارزانیەكان بە بزاڤی ڕزگاریخوازی كوردستان و دواتریش ڕۆڵی سەركردایەتییان لەو بزاڤەدا لەوانەش:
بارزانیەكان لە ڕێگەی شێخانی نەهرییەوە تێكەڵا بە بزاڤی ڕزگاریخوازی نیشتمانی بوون. پەیڕەوكردنی شێخانی بارزان بۆ ڕێبازی سۆفیگەری نەقشبەندی و پابەندبوونیان بە دابونەریتی خاكە ڕایی و دوركەوتنەوە لە خۆشییەكانی ژیان، كارێكی وایانكردووە كەش و هەوایەكی روحی وا بخوڵقێ كە زیاتر بلكێن بە جوتیاران و زەحمەتكێشانەوە و خۆیانیان لێ‌ جودا نەكەنەوە، بە تایبەتی كاتێك شێخانی بارزان بە ئارەقی ناوچەوان و هێزو بازوی خۆیان نانیان پەیداكردووەو ژیاون، ئەمەش زیاتر جوتیارانی گوێڕایەڵا كردووە بۆ فەرمانەكانی شێخ و تەكیەی بارزان و هەمیشە دڵسۆز بوون بەرامبەریان.
شێخانی بارزان جودا لە شێخ و سەرەك خێل و دەستڕۆیشتووەكانی دەوروبەریان ئەوەیان ڕەتكردەوە، كە زەویە گشتییەكان زەوت بكەن و بە ناوی خۆیانەوە تۆماریان بكەن و ببنە خاوەن موڵك و “دەرەبەگ”. نەك هەر ئەوە، بەڵكو بوون بە پەناگەی لێقەوماوو زوڵم لێكراوانی ناوچەكە و لە ئەنجامیشدا بوونە هێزێكی كۆمەڵایەتی و سەربازی بڕیاردەر.
تێكەڵاوبوونی بارزانیەكان بە بزاڤی ڕزگاریخوازی نیشتیمانی هەر لە ڕاپەڕینی (1880)وە و دواتریش پابەند بوونیان و دڵسۆزییان بۆ ئەو ڕێبازە و داكۆكیكردن لە بەرژەوەندییە نیشتمانی و نەتەوەییەكان فاكتەرێكی تری هەژموونیان بووە. جگە لەوەش هەر لە سەرەتای سەرهەڵدانی ڕێكخستنە سیاسییە نەتەوەیی و نیشتمانیەكانەوە- یەكێتی كوردان، بارزان و بارزانیەكان دوورە پەرێز نەبوون و ئاگاداری ئەو ڕێكخستنانە بوون و هاوكار و بەشداربوون تێیدا و پەیوەندی پتەویان لەگەڵا نیشتمانپەروەراندا هەبووە لە سەرانسەری كوردستاندا و لە قۆناغەكانی تریشدا چالاكوان و دامەزرێنەری هەندێك لەو ڕێكخستنانە بوون وەك لێژنەی ئازادی , پارتی دیموكراتی كورد.
هەڵكەوتەی جوگرافی بارزان لە ناوچەیەكی سەختی شاخاویدا هەڵومەرجێكی گونجاوی بۆ بارزانیەكان ڕەخساندووە، تا خۆیان بپارێزن لە هێرشە دەرەكیەكان و بتوانن بەر پەرچی شاڵاوەكانی هێزە داگیركەرەكان بدەنەوە. دوای ڕەنگڕێژكردنی “سنوورە” دەوڵەتیەكانیش، ئەو پێگە جوگرافیە و نزیكی لە “سنوورەكانەوە”و پەیوەندی پتەوی سەركردە بارزانیەكان بە خێڵا و سەركردە كوردەكانی ئەو دیو “سنوورەكانەوە”فاكتەرێكی تر بووە بۆ هێز و توانای بارزانیەكان و بەزاندنی “سنوورەكان”. لەلایەكی تریشەوە كولتووری پێكەوە ژیان و جولەكە و ئێزیدی.. وایكردووە كە بتوانن هەموو پێكهاتە و چین و توێژەكان لە خۆیان نزیك بكەنەوە.
بوونی ژمارەیەك لە سەركردەی بە توانا و كاریزمایی وەك شێخ عەبدولسەلام بارزانی ، شێخ ئەحمەد بارزانی، مستەفا بارزانی كە لەو هەڵومەرجە ئابوری و كۆمەڵایەتی و سیاسیانەدا قاڵا بوون و توانایەكی تایبەتیشیان تێدا بووە بۆ مامەڵەكردن لەو بارودۆخە مێژوویانەدا ئەمەش فاكتەرێكی تر بووە كە بارزان و بارزانیەكان بتوانن ڕۆڵێكی بەرچاو ببینن لەسەركردایەتی بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستاندا، هەندێجار ئەو كەسایەتییانە توانیویانە فاكتەرێكی گەشەكردن و بەرەو پێشبردنی هەڵومەرجە بابەتییەكەش بە تایبەتی مستەفا بارزانی.
لە ناوەڕاستی سەدەی بیستەمەوە و دوای سەرهەڵدانی رێكخراوە نەتەوەیی و دیموكراسی و شۆڕشگێڕانەو ڕۆڵی مستەفا بارزانی لە دامەزراندنی پارتی دیموكراتی كورد دا لە (16ی ئابی 1946)و سەركردایەتی ئەو پارتە. دەستەبژێری زِوناكبیری شارەكان بە شێوەیەكی ڕێكخراو و سەردەمیانەتر تێكەڵا بە بزوتنەوەی نیشتمانی و نەتەوەیی بوو، ئیتر چۆن بارزانیەكان هێزو توانایان دەبەخشیە ئەو دەستە بژێرە و ڕێكخستنە سیاسیەكان، دواتر پارتی و جەماوەری شارەكان و سەرجەم كوردستان بە هەموو چین و توێژاڵە كۆمەڵایەتییەكانەوە، بوونە پشت و پەنا و زیاتر پتەوكردنی پێگەی بارزان و بارزانییەكان لە سەركردایەتی بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستاندا بە تایبەت لە ڕۆژەكانی شۆڕشی ئەیلولدا (1961- 1975)، شانبەشانی هەڵومەرجە بابەتییەكان و كاریزمای مستەفا بارزانی، ئەمەش هۆكارێك بوو تا بارزان و بارزانیەكان ببنە ناسنامەی نەتەوەیی و نیشتمانی…

* * *
پەراوێزەكان:
1.سەردار محەمەد عەبدولڕەحمان – هوشیار محەمەد ئەمین خۆشناو، ئەتڵەسی مێژووی بزاڤی ڕزگاریخوازی كوردستان- بەرگی یەكەم – بەشی یەكەم، هەولێر 2012، ل. 17
2. مەسعود بارزانی، بارزانی و بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد، بەرگی یەكەم، 1931 – 1958، هەولێر 2012، ل. 18
3. روناهی زكری عومەر& كلپوم جلال جمیل، ناحیەی بارزان – لێكۆڵینەوەیەك لە جوگرافیای هەرێمیدا، توێژینەوەیەكی بڵاونەكراوەیە پێشكەش بە بەشی جوگرافیا لە كۆلێژی ئەدەبیاتكراوە ساڵی 2010، ل 2
4. مەسعود بارزانی، سەرچاوەی پێشوو ل. 18؛ روناهی زكری عومەر هەمان سەرچاوە، ل. 11-12
5. بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە:
a. د. خلیل ئیسماعیل، بارزان لە نێوان ئاراستەكانی ئاین و هۆشیاری نەتەوەییدا، كۆنفرانسی یەكەمی بارزان – سەدەیەكە بارزان پێشەنگێ هزرا مرۆڤایەتی و ژینگە پارێزیە، هەولێر 2010، ل. 40
b. روناهی زكری عومەر، سەرچاوەی پێشوو، ل. 16-18
6. پێ‌ ڕەش، بارزان و حركە الوعی القومی الكردی 1826- 1914، 1980، ص25
* لە كۆتایی ساڵانی چلەكان و سەرەتای پەنجاكانی سەدەی بیستەمدا و دوای لە دایكبوونی دەوڵەتی ئیسرائیل زۆربەی هەرە زۆری جووەكانی عێراق و خوارووی كوردستان بە هاندانی كاربەدەستانی حكومەتی عێراق كۆچیان كرد بۆ ئیسرائیل، دیانەكانیش لە ئەنجامی بارودۆخی نائارامی ناوچەكە لە ساڵانی شۆڕشی ئەیلولدا زۆربەی هەرە زۆریان
لە ترسی هێرشەكانی سوپای عێراق ناوچەكەیان بەجێهێشت.
7. ویگرام دبلیو. أی. – إ دگار تی. أی.، مهد البشریە – الحیاە فیشرق كوردستان، ت: جرجیس فتح الله المحامی، بغداد 1971 ص144
8. پێ‌ ڕەش، سەرچاوەی پێشوو، ل. 24؛ مەسعود بارزانی، سەرچاوەی پێشوو، ل.18- 19؛فرید اسسرد، اصول العقائد البارزانیە، السلیمانیە 2008، ص257- 258
** بۆ زیاتر زانیاری سەبارەت بە كۆچەرێتی و جۆرەكانی و ژیانیان بڕوانە: د. ناجی عەباس ئەحمەد، كۆچەری و ترانس هیومانس لە پارێزگەی سولەیمانی و هەولێر، گۆڤاری كۆڕی زانیاری كورد بەرگی دووەم- بەشی یەكەم 1974، ل. 363-41
٩. باسیلی نیكیتین، الكرد – دراسە سوسیو لوجیە وتأریخیە، ترجمە و تعلیق د. نوری گالبانی، أربیل 2012 ص85- 86؛ویگرام، مهد البشریە، ص140- 148
*** دوای دامەزراندنی تەكیەی بارزان و چالاكبوونی كتێبخانەیەكی چاك لە بارزاندا هەبووەو ئەو بارودۆخە گۆڕانێكی بەرچاوی بەخۆوە بینیوە بۆ زیاتر زانیاری بڕوانە: پێ‌ ڕەش ، سەرچاوەی پێشوو، ل.٢٥-٢٩
10. د. أحمد محمد أحمد، أكراد الدولە العپمانیە، دار سپێریز للگباعە والنشر- دهۆك 2009، ص111
11. پێ‌ ڕەش، سەرچاوەی پێشوو، ل. 19؛ ویگرام، سەرچاوەی پێشوو ل. 145
12. پێ‌ ڕەش،سەرچاوە، ل. 20
13. هەمان سەرچاوە ، پەراوێزی ل. 19
14. بۆ زیاتر زانیاری بڕوانە:
a. شامیلوف أ.، حول مسألە اڵاقگاع بین الكرد، بغداد 1984،
b. شەوكەت مەلا ئیسماعیل حسن، ڕۆژانێ‌ لە مێژووی شۆڕشی ئەیلول 1961 –١٩٧٥، هەولێر 2007، ل. 28
c. ف. ئەسەسەرد، گەشەكردنی سەرمایەداری لە كوردستاندا و زەمینەی ئابوریانەی بزوتنەوەی نەتەوایەتی، كۆمەڵەی ڕەنجدەرانی كوردستان 1986. ل. 19 – 30
d. ف. ئەسەسەرد، دەربارەی شێوەی ئاسیایی بەرهەمهێنان لە كوردستاندا، كۆمەڵەی ڕەنجدەرانی كوردستان 1987
e. د. أحمد محمد أحمد،المصدر السابق، ص221
f. پ. د. سعدی عوسمان هەروتی، چەند لایەنێكی مێژووی ڕامیاری و كۆمەڵایەتی و ئابوریی كوردستان لە سەردەمی عوسمانیدا، هەولێر 2013، ل. 139- 151
**** بروانە:
ا-د. متی عقراوی، العراق الحدیپ، ج 1 ، ت:مجید خدوری، بغداد 1936،
ص 128
ب- د. ابراهیم خلیل احمد، تاریخ الوگن العربی فی العهد العپمانی 1516-1916
الموصل 2005 ، ص 197-200
15. باسیلی نیكیتین، هەمان سەرچاوە، ل. 226- 239
16. مەسعود بارزانی، هەمان سەرچاوە، ل. 19؛ د. عەلی تتر نێروەیی، نەتەوە و نیشتمان دبزاڤێن بارزاندا، كۆنفرانسی یەكەمی بارزان، ل. 59.
17. صدیق الدملوجی، امارە بهدینان الكردیە، گ2، اربیل، ص84
18. سەرچاوەی پێشوو، ل. 83
19. بۆ زیاتر زانیاری سەبارەت بە قوتابخانەی سۆفیگەری نەقشبەندی و هزری بارزانیەكان بڕوانە:
a.د. هەڵكەوت مەلا حەكیم خانەقینی ، ریشە و ڕێبازی نەقشبەندی لە كوردستاندا، وەرگێڕانی سدیق ساڵح، گۆڤاری سەنتەری لێكۆڵینەوەی ستراتیجی، ژ. 1 ساڵی شەشەم، شوباتی 1998
b. فرید اسسرد، اصول العقائد البارزانیە، السلیمانیە 2008
c. عەبدولرەحمان بێلاف بەرزنجی، تەریقەتی نەقشبەندی- بنەماو ئامانجەكانی، بەرگی یەكەم، هەولێر 2002، ل. 19 و دواتر
d. د. جەعفەر عەلی ڕەسول، سۆفیزم و كاریگەری لە بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی نەتەوەیی گەلی كورد دا 1880- 1925، سلەیمانی 2008
20. بڕوانە: a. دیڤید ماكداول، مێژووی هاوچەرخی كورد، بەرگی یەكەم، و: ئەبو بەكر خۆشناو، سلێمانی 2002، ل. 87 دواتر
b. د. عەبدولڕەحمان قاسملۆ، كوردستان و كورد – لێكۆڵینەوەیەكی سیاسی و ئابوری، و: عەبدوڵڵا حسن زادە، لە بڵاوكراوەكانی بنكەی پێشەوا 1973، ل. 48- 49
e. محەمەد ئەمین زەكی، كورد و كوردستان، جلد 1-2-3، بغداد 1931
d. جەلیلی جەلیل، ڕاپەڕینی كوردەكانی ساڵی 1880، مۆسكۆ 1966، ل. 24- 25 (بە زمانی ڕوسی)
e. د. عەزیز شەمزینی، جولانەوەی ڕزگاری نیشتمانی كوردستان، و: فەرید ئەسەسەرد، سلێمانی 1998، ل. 32-34، 86-89
21. د. هەڵكەوت مەلا حەكیم خانەقینی، سەرچاوەی پێشوو، ل. 13-14؛محەمەد حەمە باقی، شۆڕشی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری 1880، لە بەڵگەنامەی قاجاریدا، هەولێر 2000، ل. 43- 57؛ د. جەعفەر عەلی ڕەسول، سەرچاوەی پێشوو.
22. مەسعود بارزانی، سەرچاوەی پێشوو، ل. 17-18
23. جلیلی جلیل، سەرچاوەی پێشوو، ل. 69-74؛ محەمەد حەمە باقی، سەرچاوەی پێشوو، ل. 77-80
24. د. أحمد عپمان ابوبكر، نصوص پلاپە رسائل للشیخ عبیدالله النهری، مجلە شمس كردستان، العدد: 69 نیسان 1985
25. د. عەلی تەتەر نێروەیی، نەتەوە و نیشتمان دبزاڤێن بارزاندا، ل. 58
26. بڕوانە: د. عەلی تەتەر نێروەیی، سەرچاوەی پێشوو، ل. 60؛ پێ‌ ڕەش، بارزان و حركە الوعی القومی.. ص88-89
27. ویگرام، مهد البشریە، ص136-137؛پێ‌ ڕەش، بارزان و حركە الوعی..، ص134-137؛ د. عەلی تەتەر نێروەیی، نەتەوە و نیشتمان دبزاڤێن بارزاندا، ل. 60-61
28. پێ‌ ڕەش، سەرچاوەی پێشوو، ل. 98-99؛ مەسعود بارزانی، سەرچاوەی پێشوو..، ل. 20
29. بۆ زیاتر زانیاری بڕوانە:
a. پێ‌ ڕەش، بارزان و حركە الوعی القومی..، ص97-١٤٧.
b. مەسعود بارزانی، بارزان و بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد، ل. 18- 23
30. مەسعود بارزانی، سەرچاوەی پێشوو، ل. 24
بۆ زیاتر زانیاری دەربارەی شۆڕشی شێخ مەحمود بڕوانە:
a. هاوار م. ر.، شێخ مەحمودی قارەمان و دەوڵەتەكەی خوارووی كوردستان، بەرگی یەكەم، لەندەن 1990، ل. 358 – دواتر
b. علا‌و الدین سجادی، شۆڕشەكانی كورد وە كورد و كۆماری عێراق، بەغداد، 1959، ل. 78-147
31. مەسعود بارزانی، سەرچاوەی پێشوو، ل. 25
32. عزیز حسن البارزانی، الحركە القومیە الكردیە التحریریە فی كوردستان العراق 1939- 1945، دهوك 2007، ص36-37
33. بڕوانە: مەسعود بارزانی، سەرچاوەی پێشوو، ل. 25-62
34. بۆ زیاتر زانیاری سەبارەت بەو قۆناغە بڕوانە:
د. عزیز شمزینی، سەرچاوەی پێشوو، ل. 112-174
35. بۆ زیاتر زانیاری بڕوانە:
a. كریس كۆچێرا، مێژووی كورد لە سەردەمی 19 و 20دا، وەرگێڕانی: محەمەد ریانی، ئاران 1369 هەتاوی، ل. 221-244؛
b. علا‌و الدین سجادی، سەرچاوەی پێشوو، ل. 172-215
c. دیڤید ماكداول، مێژووی هاوچەرخی كورد، وەرگێڕانی: ئەبوبەكر خۆشناو، بەرگی دووەم، سلێمانی 2003، ل. 599-623
36. سەبارەت بە ژیان و خەباتی بارزانیەكان لە كۆماری كوردستان و یەكێتی سۆڤیەت بڕوانە: مەسعود بارزانی، سەرچاوەی پێشوو، ل. 177 دواتر
37. بۆ زیاتر زانیاری دەربارەی پارتی دیموكراتی كوردستان بڕوانە:
a. عەلی عەبدوڵڵا، مێژووی پارتی دیموكراتی كوردستان
b. حبیب محمد كریم، تأریخ الحزب الدیموقراگی الكردستانی – العراق فی محگات رئیسیە 1946- 1993، دهوك 1998، ص 26-36
c. د. عبدالستار گاهر شریف، الجمعیات و المنڤمات و اڵاحزاب الكردیە فی نصف قرن 1908 – 1958، بغداد 1989، ص111-189
38. سەبارەت بە دامەزراندن و خەبات و بەرنامەی لێژنەی ئازادی بڕوانە:
مەسعود بارزانی، سەرچاوەی پێشوو، ل. 133-163
39. بۆ زیاتر زانیاری بڕوانە: مەسعود بارزانی، بارزانی و بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد، بەرگی دووەم 1958-1961، هەولێر 2012
40. سەبارەت بە شۆڕشی ئەیلول بڕوانە:
a. ئاشیریان ش. چ.، بزوتنەوەی نەتەوەیی و دیموكراسی لە كوردستانی عێراقدا 1961-1968، مۆسكۆ 1975 (بە زمانی ڕوسی)
b. مەسعود بارزانی، بارزانی و بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد، بەرگی سێیەم، بەشی یەكەم و دووەم 1961 – 1975، هەولێر
c. دلێر ئیسماعیل حەقی، تایبەتمەندییەكانی گەشەكردنی ئابوری- كۆمەڵایەتی و سیاسی لە كوردستانی عێراقدا لە 1960 كان و 1970 كاندا، مۆسكۆ 1987، ل. 51-58، 92-125 (بە زمانی ڕووسی)
41. ئەحمەد دڵزار، پاشكۆی بیرەوەریەكانم، بەشی دووەم، هەولێر 2001، ل. 81
42. كریس كۆچێرا، جنبش میللی كرد، ترجمە: ابراهیم یونس، انتشارات نگاە، تهران 1373، ص438. وەرگیراوە لە: د. عەلی تەتەر نێروەیی، سەرچاوەی پێشوو، ل. 68.

پوختەی توێژینەوەكە
بارزان ناوچەیەكی “گۆشەگیرە” و دانیشتوانەكەشی بە سادەیی و ساكاری ژیاون و پارێزگارییان لە پەیوەندییە نەریتییەكان كردووە، كەچی هەر زوو تێكەڵ بە بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان بوون و ڕۆڵی بەرچاویشیان تێدا گێڕاوە. ئەم توێژینەوەیە جەخت دەكاتەوە سەر ڕۆڵی بارزانیەكان لە بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستاندا و چۆن بارزان لە گوندێكی دوورە دەستەوە بۆتە مەڵبەندێكی گرنگی بزاڤی نیشتمانی و نەتەوەیی كوردستان..
بابەتەكە دابەشكراوە بەسەر پێشەكیەك، سێ‌ ڕەهەند و ئەنجام. ڕەهەندی یەكەم تایبەتە بە هەڵكەوتەی جوگرافی بارزان و كاردانەوەی ئەو فاكتەرە لەسەر ڕۆڵی بارزانیەكان لە بزاڤی نیشتمانی و نەتەوەییدا. بەشی دووەم تەرخانكراوە بۆ قسەكردن لەسەر بارودۆخی كۆمەڵایەتی و ئابووری ناوچەی بارزان وتێیدا باسی پێكهاتە ئەتنیكیەكانی بارزان و سەرچاوەی دەرامەت و ژیانیان، پابەندبوونی بارزانییەكان بە ڕێبازی نەقشبەندی و .. كاردانەوەی ئەو فاكتەرانە لەسەر شێوەی ژیان و بە تایبەتی لە ڕووی ڕۆڵ و كاریگەرییان لە جولانەوەی نیشتمانی و نەتەوەییدا. ڕەهەندی سێیەمیش تایبەتە بە بارودۆخی سیاسی بارزان و چۆنیەتی تێكەڵاو بوونیان بە بزووتنەوەی نیشتمانی و نەتەوەیی كوردستان و دواتریش چۆن توانیویانە ڕۆڵی سەركردایەتی تێدا بگێڕن و ببنە ناسنامەی نیشتمانی و نەتەوەیی نەك لەسەر ئاستی كوردستان، بەڵكو لەنێو بێگانەكانیشدا.. دواجار لە ئەنجامدا هەوڵدراوە ئەو فاكتەرانە بخرێتە ڕوو، كە بوونەتە هۆی ئەوەی بارزان بتوانێ‌ بۆ ماوەی سەدەیەك ئەو ڕۆڵە گرنگ و پێشەنگە بگێڕێ‌ لە جوڵانەوەی نیشتمانی و نەتەوەیی كوردستاندا.

ملخص البحپ
بارزان منگقە منعزلە و عاش سكانها ببساگە، محافڤین علی العلاقات التقلیدیە، و لكنهم سرعان ما انخرگوا فی الحركە التحرریە الكوردستانیە و لعبوا دوراً ممیزاً فیها.. یۆكد البحپ علی دور البارزانیین فی الحركە التحرریە الكوردستانیە و تحوّل بارزان من قریە نائیە إلی إحدی المراكز القیادیە للحركە الوگنیە الكوردستانیە.
تچم الدراسە مقدمە و پلاپە مباحپ واڵاستنتاجات.
المبحپ اڵاول مخصص لدراسە الواقع الجغرافی لمنگقە بارزان و انعكاساتها علی اپر البارزانیین فی الحركە التحرریە الكوردستانیە. و یدرس المبحپ الپانی الواقع الجتماعی و اڵاقتصادی فیها ویشمل دراسە التركیب اڵاپنی لمنگقە بارزان و مصادر معیشە سكانها وانخراگ البارزانیین فی الگریقە الصوفیە النقشبندیە و انعكاس تكل العوامل علی اسالیب حیاتهم و اپرهم فی الحركە الوگنیە و القومیە. أما المبحپ الپالپ فمخصص لدراسە الوچع السیاسی فی بارزان و كیفیە انخراگ البارزانیین فی الحركە الوگنیە و القومیە الكوردستانیە و اخژهم قیادە الحركە علی عاتقهم، بحیپ اصبحوا واجهە و هویە وگنیە و قومیە لیس فقگ فی المستوی الوگنی بل اڵاقلیمی و العالمی كژلك. و عرچنا فی اڵاستنتاجات للعوامل التی ادت إلی تبو‌و البارزانیین الموقع القیادی فی الحركە التحرریە الوگنیە و القومیە لمدە اكپر من قرن.

About دیدار عثمان

Check Also

شۆڕشی دوەمی بارزان ١٩٤٣_١٩٤٥

بێگەرد عەلیبەشی مێژوو-زانكۆی سۆران شۆڕشی دووەمی بارزان بەسەرۆکایەتی مەلا مستەفای بارزان یەکێکە لەو شۆڕشە نیشتیمانیانەی …