Home / بەشی مێژووی كورد / ڕۆڵ و کاریگەری( محمودخانی دزڵی)لە شۆڕشەکەی (شێخ محمودی حەفید)دا.

ڕۆڵ و کاریگەری( محمودخانی دزڵی)لە شۆڕشەکەی (شێخ محمودی حەفید)دا.

ڕۆڵ و کاریگەری( محمودخانی دزڵی)لە شۆڕشەکەی (شێخ محمودی حەفید)دا.
15049751_1774741422788579_1487022954_n
نووسين و ئامادةكردنى : “صباح مجيد”
پێش ئەوەی باس لە کرۆکی بابەتەکە بکەین بە پێویستی دەزانین کورتەیەک لەسەر ژیانی هەر یەکە لە (شێخ محمودی حەفید) و (محمودخانی دزڵی) بخەینەڕوو. *شێخ محمودی حەفید، زۆرجاریش بە شێخ محمودی نەمر ناودەبرێ. ئەم کەسایەتیە لەساڵی 1882 لەشاری سلێمانی هاتوەتە دونیاوە، لەساڵی1908 لە موسڵ شێخ سەعیدی باوکی و شێخ ئەحمەدی برای لەجەژنی قورباندا بەپیلانێکی کۆمەڵەی( ئیتحاد و تەرەقی ) دەکوژرێن، بەڵام شێخ محمود لەو کارەساتە ڕزگاری دەبێت و دەگەڕێتەوە سلێمانی. لەساڵی 1918 یەکەم حوکمەتی لەشاری سلێمانی ڕاگەیاند. بەڵام ئینگلیزەکان بەردەوام دژایەتی شێخ محمود و حوکمەتەکەیان دەکرد، تا دواجار لەساڵی شەڕی دەربەندی بازیان لەنێوان سوپای شێخ و سوپای ئینگلیزەکان ڕویدا و لەو شەڕەدا شێخ محمود بریندار کراو بەەدیل کیرا و ڕەوانەی بەغداد کرا و دواتر گوازرایەوە بۆ وڵاتی هیندستان، لەدوای هێنانەوەی شێخ محمود لەهیندستان بۆ جاری دووەم حوکمەتی پێکهێنا کە لەساڵی 1922 بەردەوام بوو بۆ ساڵی1933، لە ساڵی 1956 بەهۆی نەخۆشیەوە لەگوندی داری کەلی لەناوچەی بازیان کۆچی دوای کردووە. *محمودخانی دزڵی: محمودخانی کوڕی عەزیزخانی کوڕی برام بەگ، دایکی ناوی (پیرۆز)ە، کچی حەسەن سوڵتانی گەورەی ناوچەی هەورامان بووە. محمودخان لەساڵی1870 لە ئاوایی دزڵی ناۆچەی هەورامانی تەخت لەدایک بووە، دوای مردنی باوکی دەبێتە جێنشین، لەبەر لێهاتوی ئەوەندە نابات وەک پیاوێکی ئەو سەردەمەی کورد و سەرۆک عەشیرەتێکی ڕۆژهەڵاتی کوردستان دەناسرێ، لە ئەنجامی تێکۆشان وگیانی بەرهەڵستکاریدا لەلایەن دوژمنانی کوردەوە لەساڵانی جیاوازدا خراوەتە بەندینخانەکانی ( هندستان، سنە، قەسری قاجار، هنێدی، ڕومادی، سلێمانی، کەرکوک، بەغداد ) ، دواجار ساڵی 1946، مه‌حمود خانی دزڵی به‌پیلانی كاربه‌ده‌ستانی ئێران له‌مه‌رزی (مڵه‌وخورد) سنوری نێوان عیراق‌و ئێران ده‌رمانخوارد كراو له‌گوندی (هانه‌ی قوڵ)ی بناری هه‌ورامان له‌باشوری‌ كوردستان به‌خاكسپێردرا.
ڕۆڵ و کاریگەری( محمودخانی دزڵی)لە شۆڕشەکەی (شێخ محمودی حەفید)دا. دوای ئەوەی سوپای ئینگلیز توانی دەستبگرێ بەسەر هەردوو ویلایەتی ( بەسرە و بەغداد )، سوپای عوسمانیەکان دەربکات لەناوچەکەدا، پاشان ئەو سوپایە بەرەو ویلایەتی موسڵ و ناوچەکانی تری کوردستان هات، پێش ڕاگەیاندنی ئاگربەستی مۆدرۆس توانی دەستبگرێ بەسەر هەردوو شاری کەرکوک و هەولێردا. لەم کاتەدا سەرۆک عەشیرەتەکانی کوردستان لە سلێمانی کۆبونەوە و بڕیاریاندا شێخ مەحمودی حەفیدیان قبوڵە وەک حوکمڕانی کوردستان، لەم کاتەشدا نوێنەرانی ئینگلیز لەسەر خواستی شێخ محمود هاتبونە ناوچەکە، بڕیاریاندا یەکێتیەکی فیدراڵی بۆ عەشیرەتەکان لە باشوری کوردستان دابمەزرێنن، لە ( 1ی تشرینی دووەمی1918 ) بڕیار درا بە دانانی شێخ محمودی حەفید وەک حوکمدارێک لە ناوچەکەدا. لە وەتەی شێخ محمود دەستی بە کارەکانی کرد وەک حوکمدارێک ئەو داوای هەموو ویلایەتی موسڵی دەکرد، سوریش بوو لەسەر دامەزراندنی دەوڵەتێکی کوردی سەربەخۆ، بەڵام پلانی دامەزراندنی دەوڵەتێکی سەربەخۆی کوردی لەگەڵ بەرژەوەندیەکانی بەریتانیای داگیرکەر یەکی نەگرتەوە، لەبەر بوونی ئەم جیاوازیە ناکۆکی و پچڕانی پەیوەندیەکان و پێکدادان و شۆڕش دروست بوو. هەڵسوکەوتەکانی دەسەڵاتدارانی ئینگلیز ئەو باوەڕەی لای شێخ محمود دروستکرد کە پێویستە دەسپێشەری خۆی بکات، بۆیە بەنهێنی نامەیەکی نارد بۆ ( محمودخانی دزڵی ) داوای لێکرد بەخۆی و هێزەکەیەوە بگاتە سلێمانی، کاتێک محمودخان بە هێزەکەیەوە گەیشتە ناوچەی شارباژێڕ ( مێجەرسۆن ) حاکمی بەریتانیا لەسلێمانی بەم هەواڵە زۆر نیگەران بوو، بۆیە نامەیەکی بۆ شێخ محمود نارد و داوای لێکرد ڕێگە نەدا محمودخانی دزڵی بە چەکدارەکانیەوە بێتە شارەوە. مێجەرسۆن دەربارەی ئەو هاتنەی محمودخان دەڵێ ” کە محمودخان ویستی بێت بۆ سلێمانی، لەگەڵ ئەوەشدا بەهۆی ئەفسەری سیاسیمانەوە لە هەڵەبجە ئاگادار کرابوو ڕێگری لێ ناکرێ بێتە سلێمانی بە مەرجێک خۆی و پیاوەکانی بە چەکەوە نەیەن، بەڵام محمودخان گوێی نەدا و بە چەکەوە هاتە سلێمانی. شێخ مەحمود لەوەڵامی نامەکەی مێجەرسون دەڵێ ” کە هەرگیز ڕوینەداوە ڕێگە لە کەسێک بگیرێ کە بیەوێ سەردانی کڵگۆی ( کاک ئەحمەدی شێخ ) بکات. لەم بارودۆخەدا مێجەرسون بە بیانوی پێشوازی کردن لە خێزانەکەی سلێمانی بەجێهێشت و فەرمانی بەرەنگاربونەوەی دا بە ( مێجەر دانلێس )، ناوبراویش ڕۆژی (21مایسی1919) لە بناری گۆیژە شەڕ لە نێوان چەکدارانی کورد بە سەرۆکایەتی محمودخانی دزڵی و سوپای لیڤی ، شەڕەکە لە بەرەبەیانەوە تا دەمەو ئێوارەی خایاند، کە سەر ئەنجام هێزەکەی محمودخانی دزڵی سەرکەوتن وگەیشتنە ناو شاری سلێمانی و لەماوەی چەند کاتژمێرێکدا سوپای ئینگلیزیان لەشارەکە دەرپەڕاند و تاوەکو چەمچەماڵ و لەوێشەوە تا کەرکوک ڕاویان نان، یادەوەری ئەو داستانە مەزنەی محمودخانی دزڵی بووەتە هۆی ئەوەی ئەو ناوچە بەناوی ئەو ناوببرێ، کە ناوی ( محمودە ڕێیە )، لە شاخی گۆیژە لەسلێمانی.
ره‌فیق حیلمی لەو بارەیەوە ده‌نوسێت “شۆڕشه‌كه‌ی شێخ مه‌حمودو هاتنی سوپای هه‌ورامییه‌كان به‌فه‌رمانده‌یی مه‌حمود خانی دزڵی ناڕه‌زایی زۆری عیراقی به‌دوای خۆیداهێنا”. هه‌روه‌ها ده‌ڵێت” هاتنی ئه‌و له‌شكره‌كه‌ش وایكرد شێخ مه‌حمود بیر له‌هه‌ڵگیرساندنی شۆڕش بكاته‌وه، بەو داستانە محمودخانی دزڵی بوو بە یەکەم پاڵەوانی شۆڕشی شێخ محمودی نەمر “. بە قسەی نوسەرانی کورد و مێژوونوس و گەریدە بیانیەکان و یاداشت و دەسنوسەکانی شێخ محمود و شێخ ڕەئوفی برای و ڕاپۆڕتە نهێنیەکانی ئەفسەر و لێپرسراوانی ئینگلیز سەرجەمیان باسیان لەوە کردوە کە محمودخانی دزڵی لە پێشەنگی ئەو کەسانە بووە کە هاوکاری شۆڕشی شێخ محموی کردووە، یەکێک بووە لە ڕاوێژکارە هەمیشەیی و سەرکردە دڵسۆزەکانی. پاش جه‌نگی ده‌ربه‌ندی بازیان، له‌سه‌ر داوای ئینگلیزه‌كان، مه‌حمود خانی دزڵی به‌دیلگیراو نێردراوه‌ بۆ تاران‌و به‌غداو له‌وێوه‌ بۆ هیندستان، به‌ڵام ئه‌وه‌ نه‌بووه‌ هۆی پچڕانی په‌یوه‌ندی خان‌و شێخ مه‌حمود. لە ساڵی 1921 محمودخانی دزڵی لە بەندینخانەی وڵاتی هیندستان ئازاد کرا و گەڕایەوە زێدی خۆی، بەگەڕانەوەی محمودخان کڵپەی شۆڕش جارێکی تر لە ناوچەکەدا سەری هەڵدایەوە، لەم بارەیەوە ( ئەدمۆنز ) لەکتێبەکەیدا ( کورد و تورک و عەرەب ) دەڵێت ” کە بە مۆڵەت گەڕامەوە و کرام بە حاکمی سیاسی لە هەڵەبجە، کە چومە ناوچەکە بینیم عەشایەری هەورامان بە سەرۆکایەتی محمودخانی دزڵی ڕاپەڕی بوون و دژی ئێمە وەستابوون. بێجگه لەوەی محمودخانی دزڵی چەندین جار دژی ئینگلیز وەستاوەتەوە، خێزانی شێخان و ئەوانەی بەشداربوون لەشۆڕشەکەی شێخ محمودا ئاوارە بوون و ڕویان کردبووە ناوچەی مەریوان لە ئاوایەکانی محمودخانی دزڵی حەساونەتەوە و یارمەتی دراون و پێداویستیەکانیان بۆ دابین کراوە. ئەمە بەشێک بوو لە ڕۆڵی محمودخانی دزڵی وەک کەسایەتیەکی لێهاتوو خەباتگێڕی هەورامی نێو بزاڤی ڕزگاریخوازی کوردی لەنیوەی یەکەمی سەدەی بیستەمدا. نابێ ئەوەش بزانرێ کە محمودخانی دزڵی چه‌ندین جار به‌خۆی‌و له‌شكره‌كه‌یه‌وه‌ خه‌باتی چه‌كداریی كردووه‌ دژی رژێمی قاجاری‌و په‌هله‌وی لە ئێران.
* سەرچاوەکان :-
1_محمەد ڕەسوڵ هاوار: شێخ محمودی قارەمان و دەوڵەتەکەی خواروی کوردستان.
2_عادل سدیق: هەڵەبجە، زنجیرە لێکۆڵینەوەیەکی مێژوویە.
3_عەلائەدین سەجادی: مێژوی ڕاپەڕینی کورد.
4_ جەلیلی جەلیلی و ئەوانی تر: شۆڕشەکانی کورد.
5_ ئاکۆ عەبدولکەریم شوانی: شاری سلێمانی 1918_1932.
6_کەمال مەزهەر: کورد و کوردستان لە بەڵگەنامە نهێنیەکانی حوکمەتی بەریتانیادا.
7_ عومەر مەعروف بەرزنجی: محمودخانی دزڵی شۆڕشگێڕی ڕۆژهەڵاتی کوردستان.
8_عبدالخالد سابر: وێنەکان خۆیان ئەدوێن.
9_ س.ج. ئەدمۆنز: کورد و تورک و عەرەب.
10_ ئیبراهیم حاجی زەڵمی: خورماڵ لێکۆڵینەوەیەکی سۆسیۆ ئەننترۆپۆلۆجیا.
11_ ڕەفیق حیلمی: یاداشت.

About كه‌یفی عمر

Check Also

شۆڕشی دوەمی بارزان ١٩٤٣_١٩٤٥

بێگەرد عەلیبەشی مێژوو-زانكۆی سۆران شۆڕشی دووەمی بارزان بەسەرۆکایەتی مەلا مستەفای بارزان یەکێکە لەو شۆڕشە نیشتیمانیانەی …