دامەزراندنی دەوڵەتی عەبباسی

دامەزراندنی دەوڵەتی خیلافەتی عەبباسی

ڕێكخستنی بانگەوازی عەبباسی

سەرهەڵدانی دەوڵەتی خیلافەتی 

نووسینی: دكتۆر موحەممەد سوهەیل طقوش

وەرگێڕانی نهاد جلال حبیب الله

عەبباسی تەنها ئەوە نەبوو لە جیاتی ئومەوییەك بەیعەت بە عەبباسییەك بدرێت. یان فەڕمانڕەوایی كردنی موسڵمانان لە ئومەوییەكانەوە بگوازرێتەوە بۆ عەبباسیەكان. ئەم ڕووداوە گەورەترە لەوە دادەنرێت كە تەنها گۆرانی بنەماڵەی فەرمانڕەوایی بێت. شۆرشی عەبباسی و ئەو گۆرانە ڕیشەییەی ناو كۆمەڵگەی ئیسلامی كە لێوەی بەرهەمهات. خالێكی گرنگی وەرچەرخان و جیاكەرەوەی ناو ئەو كۆمەڵگەیە بوو بە درێژایی سەردەمی یەكەمی عەبباسی هەبوو.

ئەویش چەسپاوە كە رۆێكخستنی بیر و باوەڕی لە ماوەی ئامادەسازی شۆرشدا لێهاتوویی و هەڵكەوتەییەكی باڵای ئامادەسازی و ڕێكخستنی هەبووە. عەبباسیەكان لە رێكخستنی نهێنیدا ڕێبازێكیان دانا كە بوویە نموونەیەك بۆ پێشەنگی پێوەكردن و هەندێ دەوڵەت كە لە كۆشی خیلافەتی عەبباسیدا بەرپابوون پەیڕەویانكرد وەك فاتیمیەكان. ئەمە وێرای ئەو بزووتنەوە نهێنیانەی لە وڵاتی موسڵماناندا سەریان هەڵداوە وەك قەرمەتیەكان. ئەو رێكخستنە لەسەر نهێنی پارێزی ڕەها كە ببەرپا بوو بوو. عەبباسیە یەكەمەكان ئەو شێوازە نهێنیەیان لە ئەنجامی ئەو چەرمەسەریانەدا گرتەبەر كە ئالووبەیت بە درێژایی سەردەمی ئومەوی تووشیان دەبوو دەوڵەتی ئومەوی هوڵی لە ناوبردنی بزووتنەوە عەلوییەكان و بە تایبەت سەركردەكانی بزووتنەوەكانی دەدا، بە جۆری نەیدەهێشت شوێن پێیان بمێنێتەوە.

بانگەوازی نهێنی لە سەر دەستی پێشەوایەكی ئالوبەیت بەرپا دەبوو كە ئەو بزووتنەوە نهێنەی بەڕێوەدەبرد و چاودێری و سەرپەرشتی ئەو ڕێكخستنانەی دەكرد و نەقیب و بانگخوازانی ئاڕاستە دەكرد و پلەی پێدەدان . لەو ڕێكخستنە نهێنیە و لە ماوەیەكی قۆناغی تەواو گرنگدا، پێشەوایەتی كەوتە دەست عەبباسیەكان.

پێشەوا موحەممەدی كوڕی علی عەبباسی (118-125ك) كە بانگەوازی عەبباسی گرتە دەست و هەوڵی گرتنە دەستی خیلافەتی دا، هەستی بەوە كرد گواستنەوەی مافی پێشەوایەتی لە ببنەماڵەیەكەوە بۆ بنەماڵەیەكی تر دەبێ پێشتر ئامادەسازی بیر و هزر دەروونەكانی بۆ بكرێت تا ئەو بارە نوێیە قبووڵ بكەن، بۆیە ووریای و هۆشیاری وەرگرت و داوای لە شوێن كەوتكانی كرد تا خەڵكی بۆ ئەوە بانگ بكەن دەبێ ئالوبیت دەسەڵات بگرێتە دەست بەبێ ئەوەی ناوی هیچ كەس بهێنن.

لە پێگەكەی خۆی لە (حەمیمە) وە كەوتە رێك خستنی بانگەوازەكە و كاروبارەكانی بەرێوە دەبرد و بانگخواز و نەقیبەكانی بۆ بەرەو شوێنە لەبارەكان دەنارد كە لە هەموویان گرنگ تر خوراسان بوو. ئەمەیش لە رێگەی تۆرێكی نهێنی فرە بازنەوە كە ناوی (بانگەوازی ئالوبیت)ی لە خۆ گرت بوو و سوور بوون لە سەر شاردنەوەی نیاز و خواستی گرتنە دەستی خیلافەتی لە بەر چاو گرتبوو. بێگومان ئەمەیش زۆرێك لە پاڵپشتانی بانگەوازەكەی لە خشتە برد، چونكە ئەوان پێیان وا بوو ئەو بانگەوازە كار بۆ نەوەی عەلێ كوری تالیب دەكات. توانای پیشەوا موحەممەد لە دانانی پیكەری ئەو ڕێكخستنە نهێنیەدا كە لەسەر چەند دروشمێكی پروپاگەندەی دەست نیشان كردنی مەڵبندی بانگەواز و دروشمەكانی و ئەو ناوچانەی ئەو بانگەوازەی تێدا ئەنجامدەدرێت و لە دەست نیشان كردنی پێگەی باگخوازان و پیشە و ئەرك و ڕێگەی هەڵسوكەوت كردن لەگەڵ خەڵكدا دەركەوت. لە ڕووی مەڵبەندی بانگەوازەوە (حەمیمە)ی هەڵبژارد بەو پێیەی پێگە جوگرافیەكەی لەلایەكەوە لەسەر هێلی كاروانە بازرگانییەكان و ڕێگەی حەجە، هەروەها لە مەیدانی سیاسیەوە دوورە.

لە ڕووی دروشمەوە: بانگەوازی یەكسانی و بانگەواز بۆ ڕەزامەندی ئالوبیتی موحەممەد و چاكسازی دەكرد. ئەم دروشمەیش لەسەر كەوتی بانگەواەكەدا ڕۆلی بینی لە ڕێگەی:

– تێكەڵ كردنی ئەو گەلانەی لە دەوڵەتی ئیسلامیدا موسڵمان ببوون.

– زامن كردنی كوتلەگەرایی تالیبیەكان لە پشت بانگەوازەكەوە.

لە ڕووی ئەو ناوچانەی كە بانگەوازەكەی لێوە دەربچێت، موحەممەدی كوڕی عەلی فرمانی بە بانگخوازان كرد تا جەخت لە سەر خوراسان بكەنەوە. ئەمەیش لە ڕاستیا مێژوویەكەیدا واتە عەرەبە جەنگاوەر و سەقامگیرەكان و مەوالیەكان . وادیارە موحەممەدی كوڕی عەلی هەستی بە تەنگەژەی باری خوراسان و نزیكی تەقینەوەی بەهۆی ملمڵانێ هۆزایەتیەكان و نەڕەزایی مەوالیەكانەوە كردووە. ئەو پێ وا بوو (مەرو) كە پایتەختی خوراسانە، شوێنی لە باری راكێشانی پششتیوانانە تا سوپای شۆرشی لێ پێك بێت. بەمە دەسەلمێت كە موحەممەدی كوڕی عەلی تەواو لە باری سیاسی و دابەش كاری سیاسی هەرێمە ئیسلامیەكان تێگەیشتووە .

لە ڕِووی دەستنیشان كردنی پێگەی بانگخوازانەوە، پێشەوای عەبباسی كوفەی هەڵبژارد كە بە هۆگری بۆ ئالوبیت ناسراوە. ئەمەیش بۆ ئەوە لە بارە بێتە ئەڵقەیەكی پەیوەستكردنی هاشمی لە (حمیمە) و مەیدانی بزووتنەوە كە لە (مەرو) بەو پێیەی كەش و هەواكەی هۆگر و یارریدەری شۆرشە و دژ بە ئومەویەكانە.

موحەمەدی كوڕی عەلی ئاماژەی بۆ بانگخوازەكانی كرد تا پیشەی بازرگانی بگرنە خۆ تا ئامانجی ببانگەوازی دەسەڵات گرتنە دەستیان ببشارەوە هەروەك وەسیەتی بڵاوكردنەوەی بانگەواز بە ژیری و دانایی بۆ كردن.

بەو جۆرە بانگەوازی عەبباسی سەركردەی لێهاتوو بانگخوازی دلسۆز و كەشی لە ببباری بۆ بوو.

قۆناغەكانی بانگەوازی عەبباسی

بانگەوازی عەبباسی بە دوو قۆناغی گرنگدا تێپەر بوو.

قۆناغی یەكەم:

ئەم قۆناغە لە سەرەتای سەدەی دووی كۆچیەوە دەست پێ دەكات و بە پەیوەست بوونی ئەبوو موسلیمی خوراسانی بەناگەوازەكەوە كۆتایی پێ دێت، و ماوەی كاتی نێوان دوو ساڵی (100-18ك/718-746ز) دەگرێتەوە.

لەو قۆناغەدا بانگەوازەكە تایببەتمەندی نهێنی تەواو و دوور لە شێوەی توند و تیژی هەبوو، لە كاتێكدا دەوڵەتی خیلافەتی ئومەوی لەو ماوەدا پەیوەست و یەكانگیر بوو.

سێ بانگخواز بانگەوازیان لە عێراق رێكخست كە بریتین لە: مەیسەرە تولعەبدی، ئەمە مەولای عەلی كوڕی عەبدوڵڵای كوڕی عەبباس بوو، بەكیری كوڕی ماهان كە بەگرنگترین بانگخوازەكان عێراق دادەنرێت، و ئەبوو سەلەمەی خەللال كە لە پێنج ساڵی كۆتایی پێش گرتنە دەستی دەسەڵاتی عەبباسیەكان سەركردایەتی بانگەوازەكەی دەكرد.

لە خوراسان بانگەوازەكە لە سەرشانی كۆمەڵی بانگخوازدا دامەزرا كە ناودارترینیان بریتین لە: ئەبوو عیكرمەی سەراج مەولای ئیبن عەبباس، و موحەممەدی كوڕی خونەیس، وحەییانی عەتتار، و كەپیری كوفی و خەدداشی بەلخی، و نەقیبی نەقیبان سولەیمانی كوڕی كەپیری خوازاعی وادیارە دەسەڵاتی فەرمانڕەوا بەنگەوازەكەیان زانیبێت، بۆیە بانگخوازەكانی ڕاوەدوونا و هەندێكی لێكوشتن هەروەك هەندێكی تریان بوونە ققوربانی زێدەڕۆییەكەی وەك خەدداشی بەلخی.

پێشەوا موحەممەدی كوڕی عەلی عەبباس گۆرانكارییەكی گرنگی ستراتیژی لە بانگەوازەكە داكرد و تایبەتمەندی كرد بەخۆیەوە. ئەمەیش بۆ بانگخوازەكانی ئاشكراكرد بەڵام دەبێ تەنها خۆیان بیزانن و خەڵكی بەگشتی نەیزانن.

پێشەوا موحەممەد لە ساڵی (125ك/743ز) لە دوای ئەوەی هەنگاوێكی دووری بانگەوازەكە بڕی و لە دوای وەسیەتی پێشەوایەتی بۆ ئیببراهیمی كوڕی كۆچی دوایی كرد .

قۆناغی دووەم:

ئەم قۆناغە لەو كاتەوە دەست پێدەكات كە ئەبوو موسلیم پەیوەستی بانگەوازی عەبباسی ببوو تا ساڵی (132ك،750ز) بەردەوامبوو لەو ساڵەدا دەوڵەتی خیلافەتی ئومەوی ڕووخا و دەوڵەتی خبلافەتی عەبباسی دامەزرا.

بانگەوازی عەبباسی لە دوای مردنی پێشەوا موحەممەدی كوڕی عەلی دوچاری لەرینەوە و داهەژانێك بوو لەبەر ئەوەی كۆمەڵێ بزووتنەوەی شیعی سەربەخۆی خۆیان ڕاگەیاند پێشەوا ئیبراهیم لەوە ترسا پێشڕەو كاروبارەكان لە دەستدا نەمینێت و ئەو بزووتنەوانە بانگەوازەكەی بگرنە دەست بۆیە هەستا تا گوێڕایەلی عەرەبە خوراسانیەكان بە شێوەیەكی تایببەت بگێرێتەوە و توانی قەڵەمڕەوی شەخسی خۆی سولەیمانی كوڕی كەپیری خوزاعی سەركردەیان بەلای خۆیدا ڕابكێشێت كە توانی جیابوونەوەی كۆمەڵەی خوراسانی و نێوان سەركردایەتی (حمیمە) یەكبخاتەوە لەو قۆناغەدا بانگەوازەكە تایبەتمەندی بەكارهێنانی هێزی بۆ بە دیهێنانی ئامانجەكانی هەبوو. جا لە دوای ئەوەی شانەكانی فراوان بوون و ڕیشەكانی بەناو كۆمەڵگەی خوراسان رووچوون. دەبوو سەركردەیەكی تەواو لێهاتوو بە توانای هەبێت تا سەرپەرشتی كاروبارەكانی بكات و پلان بۆ جوولانەوانەكانی دواتر داببنێت. پێشەوا ئیبراهیم سەركردایەتی نەقیبی نەقیبانی پێشكەش بە سولەیمانی كوڕی كەپیر كرد. بەڵام سولەیمان لەبەر ئەوەی پیر و بەتەمەن بوو. ئامادەنەبوو ئەو پۆستە وەربگرێت . پاشان پێشكەشی ئیبراهیمی كوڕی سەلەمی كرد، ئەویش ئامادەنەبوو وەریبگرێت . ئەو كات هەنگاوی یەك لاكەرەوەی وەرگرتەبەر و ئەبوو موسلیمی خوراسانی هەڵبژارد تا لە خوراسان نوێنەرایەتی كاری ئەو بكات و كاروباری دایە دەست و ناردی بۆ ئەوێ .

هەڵبژاردنی ئەبوو موسلیمە هەنگاوێكی سەركەوتوو كرانەوەی قۆناغێكی نوێی ڕاپەڕاندنی ژیانی بانگەوازەكە بوو بەو پێیەی مەولایەك لە خوراسان كاروبارەكان بگرێتە دەست كە خاوەن قەڵەمڕەوی ڕوونی فارسی و پێكدادانی هۆزایەتی بێت. متمانەی لە عەرەبێكی ئازاد زیارترە. ئەو نامەی پێشەوا ئیبراهیم پێیدا كاتێ دەست پێ كردنی كاروبارەكانی لە خوراسان پێ سپارد، بەڵگەیە لە سەر ئەوەی هەواداری و ڕاكێشانی عەرەبی یەمەنی بەردی بناغە و كلیلی سەركەوتنە . جا لە ئەنجامی هەوڵە سیاسی و سەربازییەكانی ئەوو موسلیمدا كاروباری عەبباسیەكان لە خوراسان سەقامگیر بوو ئەو پیاوە توانی بەهۆی لێهاتووی خۆیەوە ببێتە بانگخوازی عەبباسی و لە دوای بە دەست خستنی متمانەی سولەیمانی كوڕی كەپیر دەست بە سەر هەموو رۆژهەڵاتدا بگرێت .

ئەمە و چوارساڵی كۆتایی ژیانی دەولەتی خیلافەتی ئومەوی (129-132ك/746-750ز) خاوەن چەند گەشەسەندنێكی خێرا بوو و ڕیشە ژیانی عەبباسی پێكهێنا و بەشێوەیەكی گشتی دیمەنی لاوازی ڕەگەزی ڕەگەزی عەرەبی تیادا بە دیاركەوت چونكە چەند ناكۆكی و دابەشبوونێكی سەخت زاڵبوو بوو بەسەریدا، لەو ماوەیەدا بە شێوەیەكی تایبەت لاوازی ئومەویەكان بە دیاركەوت و چالاكی پاكتاو كردنی نیزامی ئومەوی بەخۆیەوە بینی و هێزە نێكان لە نێوەندی جەنگەكاندا لە سەر دوو قۆناغدا دەركەوتن: قۆناغی ئەبوو موسلیمی خوراسانی و قۆناغی قوحتەبی كوڕی شەبیب و بەدامەزراندنی دەوڵەتی خیلافەتی عەبباسی كۆتایی پێهات.

قۆناغی ئەبوو موسلیمی خوراسانی

ئەبوو موسلیم لەگەڵ ئەوەی گەیشتە خوراسان لە بەلخ دابەزی و دوای ماوەیەكی كەم متمانەی سولەیمانی كوری ئەپیری دەست كەوت، پاشان بە ژیری و لێزانی كەوتە بەرێوەبردنی كاروبارەكان و لە گوندەكانی رۆژەهەڵاتەوە دەیگواستەوە و دەچوو بۆ ئەویتر و خەڵكی هاندەدا تا لە دەوری بانگەوازەكە كۆببنەوە لەمەیشدا سەركەوتنێكی گەرەی بەدەست هێنا و مەوالیەكانی كۆكردەوە و دیمەنی گەندەڵی فەرمانڕەوی ئومەوی و هاواریان بە دەست ستەمی ژێر سایەی ئومەوی بۆ باسكردن و بە لای خۆیدا ڕاێكێشان و بەلێنی پێدان دواتر دەیان كاتە گەورە و كاربەدەست و زەوییان پێ دەدات، هەروەك توانی دیهقانەكان و خەڵكی دەشت و دەر و كشتوكاڵەكان بە نزیكردنەوەی نێوانی بیروباوەڕی ئیسلامی و بیروباوەڕە جەماوەرییەكان بە تایبەت لەوەی پەیوەندی بە (تەناسوخولئەرواح)ەوە هەیە. بۆ لای خۆی ڕابكێشێت پاشان هۆزە عەرەبییە یەمەنیەكان بۆ لای خۆی هێنا و خەڵكانێكی پێشڕەویش كە بە بەرهەڵستكارییانە بۆ نیزامی ئومەوی ناسرا بوون ئەوانیشی دایە پاڵ خۆی.

پاش ئەوەی ئەبوو موسلیم لە هێز و توانا و بڵابوونەوەی بانگەوازەكە دڵنیابوو، نوسراوێكی لەو بارەیەوە بۆ سەركردایەتی لە حمیمە بەرزكردەوە. پێشەوا ئیبراهیمی كوڕی موحەمەدیش لەلایەن خۆیەوە پێشڕەوی كارەكەی گرتە دەست و مێژووی دەست پێكردنی بزاوتەكەی دەستنیشان كرد و باری ناوخۆیی هێز و توانای بانگەوازەكە و باری ناوخۆی نالەباری دەوڵەتی ئومەویشی لە بەر چاو گرت. لە رۆژی پێنج شەمە لە 25ی رەمەزانی ساڵی 129ك/ مانگی حوزەیرانی ساڵی 747ز و لە سەر دەستی سولەیمان كوڕی كەپیر شۆرشەكە لە خوراسان ڕاگەینرا و شیعە عەبباسیەكان لە دەوری ئەبوو موسلیم كۆبوونەوە و ڕەنگی ڕەشیان بۆ جل وئالاكانیان بەكارهێنا. بۆیە بە ڕەش پۆشەكان ناسران .

لە رۆژی جەژنی ڕەمەزان و لە (سفیژنج) یەكەم نوێژ بۆ پشتیوانی عەبباسیەكان كرا و بە دیاركەوتن . هەر دەبوو لەگەڵ هێزە ئومەویەكان پێكدابدەن تا هەڵوێستی سیاسی و سەربازی دەست نیشان بكرێن. ئەبوو موسلیم شێوازی پشتی بە تێكەڵ كردنی دوو ڕەفتاری سیاسەت و هێزی سەربازی ەست بەو ئامانجەی ناكۆكی بخاتە نێوان هێزە خوراسانیەكان و پاڵی پێوەنان تا پێكدا بدەن و یەك دەنگ نەین خۆی لەو نێوەندەدا بەهێز ببێت، ئەمەیش مەترسی بۆ سەر بانگەوازی عەبباسی هەبوو. لەم كارەیدا بە ژیری خۆی توانی ناكۆكی و دوژمنایەتی نێوان والی ئومەوی لە سەر خوراسان نەسری كوڕی یەسار و نەیارەكانی بهێلێتەوە و یارمەتی جەدیعی كرمانی و دواتر عەلی كوڕیشی بدات، هەروەها یارمەتی شەیبانی حەرووری ببدات تا ئومەویەكان لە ناوببەن. پاشان تۆی ناكۆكی و دووبەرەكی لە نێوان والی ئومەوی و سەرۆك هۆزەكاندا چاند و لە كۆتاییدا لە دەست شەیانی حرووری و عەلی و عوسمانی دوو كوڕی كرمانی ڕزگاری ببێت.

بەو جۆرە ئەبوو موسلیم بە سەر هەموو بەرەكانی هێزە سیاسیەكاندا جووڵا و توانی بەرهەمی هەوڵەكانی بە لەناوبردنی دوژمن و نەیارەكانی بچنێتەوە و بە تەنها حوكمی خوراسان بگرێتە دەست و نەسر رایكرد بۆ نەیسابوور . ڕێبەری خوراسانی لە دوای سەقامگیربوونی لەو ناوچانەی دەستی بەسەر داگرتبوون. كەوتە ڕزگار بوون لەو سەركردە دیارانەی كە كێبڕكێكەری خۆی لە سەر سەركردایەتی دەزانین، بۆیە سولەیمانی كوری كەپری خوزاعی نەقیبی نەقیبانی كوشت. هەروەها موحەممەدی كوڕی سولەیمانی كوشت . هەروەك لە دەست ژمارەیەك لەو پشتیوانانەی شۆرش ڕزگاری بوو كە لە كاری سەربازی و سیاسی بەشدارییان لەگەڵ كرد.

بەو جۆرە كەش و بارودۆخەكە تەنها بوو ئەو بوو موسلیم مایەوە و بوو بە تاكە فەرمانڕەوای وڵاتی رۆژهەڵات و نازناوی (ئەمیر ئال موحەممەد) ی لە خۆی نا. واتە خۆی زیاتر لە والیەكی سەر پارچە هەرێمێك دەزانێت.

لە ماوەی جەنگی خوراساندا توانا سەربازی و سیاسی و كارگێریكانی ئەبوو موسلیم دەركەوتن. ئەو توانا گەورانەی بۆ ئەو والیە كۆبونەوە و وایانكرد لە گەورەترین سەركردە عەبباسیەكان بێت.

ئەو پیاوە لە دوای ئەوەی لە خەڵكی ناوچەی خەڵكی وڵات نزیكبوویەوە، بوو بە هیوای ئەو مەوالیانەی لەگەڵیدا بوون لەبەرپەرچدانەوەیان و بۆ زیندوو كردنەوەی میراتی كۆنی فارسی توانایان تێدا بەدیدەكرد، دەكرێت ئەبوو موسلیم بە سەرەتایەك بۆ دەركەوتنی بەرمەكی و تاهیری و بوەیهیەكان دابنێن. بەمەیش بنەڕەتی دەوڵەتی خوراسانی دانا.

قۆناغی قوحتوبەی كوڕی شەبیب

هێشتا شۆرشی عەبباسی لە خوراسان تازە سەقامگیر دەبوو سەركردایەتی خۆی بۆ وەشاندنی گورزی كۆتای لە دژی كوڕی نەسری كوڕی سیار كە بەرەو نەیسابوور و لەگەڵ پشتوانە عەرەبەكانی هۆزەكانی تەمیمە و بكر و قیس ڕایكرد بوو، ئامادە دەكرد، لەو كاتەدا سەركردایەتی چالاكیە سەربازیەكان لە ئەبوو موسلیمەوە بە فرمانی پێشەوا ئیبراهیم كوڕی موحوممەد گوازرایەوە بۆ قوحتوبەی كوڕی شەبیی تائی .

سەركردایەتی حومەیمە لە ڕووداوەكانی ئەو دیو خوراسان بە ئاگا بووە پێی باش بووە ئەبوو موسلیم لەو ناوچەیە زیاتر تێپەر نەكات و لە ناوچە عەرەبیەكاندا دەبێ سەركردەیەكی عەرەب چالاكیە سەربازییەكان بگرێتە دەست قوحتوبە دەست بە سەر (تووس و نەیسابوور) داگرت و نەسری لە لای خۆیەوە زانی هەرگیز ناتوانێ بەرگری بكات و دەسەڵات بگێڕێتەوە. بۆیە لە نەیسابوورەوە بەرەو (ڕەی) ڕایكرد.

حكوومەتی مەركەزی لە دیمەشق لەم گەشەسەندنە خێرایانەی خراسان ڕاچڵەكی و یەك لە دوای یەك سوپای دەنارد تا هێزی شۆرش لەناو ببەن، بەڵام دەوڵەت لەو كارەیدا سەركەوتوو نەبوو و شارەكانی وەك ئەسفەهان و نەهاوەند و چەندێكی تر دران بەدەستەوە و ڕێگەی عێراق لە بەردەم سوپای شۆرشدا كرایەوە.

نەسر لە (ڕەی) لە كەشی شكستخواردن و بەبێ ڕوودانی جەنگ مرد . بە مردنی نەسر ئومەویەكان سەركردەیەكی گەورەیان لە دەستدا لەو ملمڵانێ بەردەوامە سەركردایەتی دەكردن. ئەمەیش كاریگەری خراپ و سلبی لەسەر باسوخواس و كێشەكەیان بەجێهێشت.

قوحتوبە لە كەشی سەركەوتن و بە سوپاكەیەوە بەرەو كوفە چوو، لە كاتێدا یەزیدی كوڕی هوبەیرەی والی ئومەوی دەسەڵاتی عێراقی لە دەست بوو بەرەو ڕووی دەچوو. جەنگێك لە نێوان هەردووكیان ڕوویدا و بە سەركەوتنی قوحتوبە كۆتایی پێهات، و ئیبن هوبەیرە بەرەو واست ڕای كرد و لەوێ سەنگەری گرت. بەڵام قوحتوبە نەژیا تا ئەنجامی كۆتایی ببینێ و لەو كاتەی لە ڕووبار دەپەڕیەوە خنكا و حەسەنی كوڕی لە كشانە سەركەوتووەكەیدا شوێنی گرتەوە و لە چواردەمی مانگی موحەرەمی ساڵی (132ك/749ز)دا چوویە ناو كوفە و دانی بە ئەبوو سەلەمەی خەللای سەرۆكی بانگخوازانی عێراقدا وەك وەزیر بنەماڵەی پێغەمبەر نا و بووبە خاوەنی دەسەڵاتی كرداری .

بەمەیش سەرەنجامی عێراق سەققامگیر بوو و سەقامگیر بوونی شۆرش لەو ووڵاتە لە دوای مەشریق دەستكەوتێكی گەورە بوو بە جۆرێك دەكرا بانگەوازەكە دەرببكەوێت و خوراسانیەكان پێشەوای خۆیان لە بنەماڵەی موحەممەد بناسن .

عەبباسیەكان دەسەڵات دەگرنە دەست

ئەبوو موسلیم بەردەوام ئاگاداری ڕووداوەكانی عێراق بوو. ئەمەیش لە رێگەی ئەبو لجەهمی كوڕی عەتیەی نوێنەری سیاسی خۆیەوە كە هاودەمی سوپاكەی قوحتوبە بوو و هەژموونی بە سەر هێزە چەكدارەكانی هەبوو. ئەبوو سەلەمەی خەللال دانی پێدا نا و لەو پایە سیاسیەی خۆیدا هێشتیەوە.

ئەبوو سەلەمەیش بەو پێیەی بە (وەزیری بنەماڵەی موحەممەد) وەسف دەكرا بەرپرسی كوفە بوو . ئەو پایە و نازناوەش تازە داهاتن . لە سروشتی ئەو كارانەی كە پەیڕەوی دەكردن و ئەو بەر پرسیارێتیانەی لەو ماوەیەدا لە سەرشانی بوون، ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت كە فرمانكەر و ڕێگر هەر خۆی بووە. هەموو پشتیوانانی شۆرشەكەیش دانیان بەو دەسەڵاتەیداناوە، بەڵام بە تەواوی قەڵەمڕەوی بە سەر سوپادا نەبووە و پاش ئەوەی پشتیوانانی شۆرش دەستیان بە سەر عێراقدا گرت. كاتێ ئەوە هات كەسێ لە بنەماڵەی پێغەمبەر() كە بەو دروشمەوە شۆرشەكە بەرپاكرا دەستنیشان بكرێت، ئەویش ئیبراهیمی پێشەوا بوو. ئەو ناوە بڵاوبوو، بەڵام ئەم هێنان و بردنە پەردەی لە سەرهەڵدا و كاری بۆ ئومەویەكان ئاسان كرد تا پەیوەندی نێوان ئەو شۆرشەكە ئاشكرا بكەن. بۆیە مەڕوانی دووەم پێشەوا ئیبراهیمی گرت و لە حەڕڕان بەدیلیگرت پاشان لە مانگی موحەڕەمی ساڵی (132ك/مانگی ئەیلولی ساڵی 749ز)دا كوشتی . گێرانەوەكان جەخت لە سەر ئەوە دەكەنەوە پێشەوا ئیبراهیم لە كاتی گرتندا كۆتا قسەی خۆی بۆ بنەماڵەی كەی خۆی كردووە و وەسیەتی بۆ ئەبو لعەبباس عەبدوڵڵای كوڕی موحەممەدی برای كردووە و كردویەتی بە خەلیفەی دوای خۆی فرمانی بە بنەماڵەكەی كردووە تا لەگەڵ ئەبو لعەبباسدا بچن بۆ كوفە و لەپێش مردنی سەبارەت بەو دەستنیشانكردنە هەواڵی بە هاوەڵەكانیش داوە .

كاتێ بنەماڵەی عەبباسی گەیشتنە كوفە، پاش ئەوەی سوپای شۆرش چووەیە ناو كوفە، ئەبوو سەلەمە بنەماڵەی عەباسی لە ماڵی وەلیدی كوڕی سەعدی مەولای بەنی هاشمدا دامەزراند و فرمانی كرد تا بیان شارنەوە و دەرنەكەون، نەهێشت هیچ سەركردە و لایەنگرێكی تا ماوەی چل شەو پێیان بزانێت و ڕازی نەبوو خەرجی ئالگۆریان بۆ بدات . لە هەمان كاتدا نامەی بۆ سەركردەكانی ئالوبەیتی نەوەی عەلی كوڕی ئەبوو تالیب نارد و بە چەند مەرجێكی دیاریكراو گرتنە دەستی كاروباری باوەڕدارانی بۆ كردن . لە ڕاستیدا ئەو كاتێ هەواڵی مەرگی پێشەوا ئیبراهیمی كوڕی موحەممەدی پێگەیشت سوور بوو لە سەر ئەوەی كارەكە بگوازێتە بۆ دەست بنەماڵەی عەلی. بەڵام ئەوان ئامادە نەبوون ئەوە قبووڵ بكەن .

پێویستە پرسیار بكەین: ئەو بڕوبیانوانە چی بوون كە ئەبوو سەلەمە بۆ گواستنەوەی خیلافەت بۆ بنەماڵەی عەلی كوڕی ئەبوو تالیب دەهێنایەوە؟ ئەو مەرجانەش چی بوون كە بۆ دانە دەستی ئەو پایە داینا بوون؟

وا دیارە وەزیر ئالو مەحەممەد زۆر گوێی بە وەسیەتەكی پێشەوا ئیبراهیم بۆ ئەبو لعەبباسی برای نەداوە. یان بە لایەن كەم ئەو پێی وانەبوو ئەبوو لعەباس بۆ گرتنە دەستیی كاروباری باوەڕداران لە هاشمیەكان چاكتر و لە بار تربێت. بەڵام بێگومان ئەو پیاوە كەوتبووە ژێر فشاری ڕووداوە فرە ئاڕاستە سیاسیەكانەوە. ناودارترینیشان ئاڕاستەی عەلەوی و ئاڕاستەی خوراسانی و ئاڕاستەی ڕازیكەری نەتەوەی فارسی. ئەو دەبوو كەسێ هەڵبژێریت كە هەموویان پێ ڕازیبن، بەتایبەت بە ڕوونی ناكۆكی و جیاوازی لە نێوان دوو تێروانینی یەكەمدا سەبارەت بە سەلاحەتیان خۆی نواند .

لەو گۆران و لادانەی بەلای بنەماڵەی عەلیدا، ئەوە تێدەگەین ئەبوو سەلەمە لە ڕوانگەی باری سیاسی دەوروبەری و پێشبینی كردنی بۆ داهاتوو ئەوەی بۆ دەركەوتووە پێشڕەو سیاسیەكانی پێ دەچێ لە ژێر سایەی فەڕمانڕەوای عەبباسی نەیەتە دی، هەروەها كەمەڵێ سەركردەی فارسی خوراسانی نوێنەرایەتی ئاڕاستەی ڕازیكەری نەتەوەیان دەركرد. ئەویش دەیویست كارەكە بداتە دەست تالیبیەكان و لە گواستنەوەی دەسەڵاتدا فەزل و جێ دەستی هەبێت بەو نیازەی ئامانجی زیندوو كردنەوەی خەونی نەتەوەی فارس بێنێتە دی .

لە ئەنجامی ئەو ناكۆكیە لە دیدی سیاسی و بیر و باوەڕییەوە، ئەبوو سەلەمە ماوەی دوو مانگ رۆچوو بووە گەڕان بە دوای كەسێكی بنەماڵەی موحەممەد كە هەمووان لێ ڕازیبن و ئەویش بەپێی مەرجە سەختەكانی خوراسانیەكان بەو پایە ڕازیبێت. بەڵام لەو ئاڕاستەوە بەردەوام سەركردەكانی ئالو بیت بەرپەرچی داواكەیان دەدایەوە .

لە كۆتاییدا خوراسانی كەسی هەڵبژێردراوی عەبباسی خۆی ئەبو لعەبباسی عەبدڵڵای كوڕی موحەممەدی وەك ئەمیری باوەڕداران

دانا و لە ڕۆژی هەینی (دوانزەی ڕەبیعولئاخیری ساڵی(132ك/مانگی تشرینی یەكەمی ساڵی 749ز)دا بەیعەتی خیلافەتی پێدرا . ئەوەی پێویستە لێرەدا باس بكرێت ئەوەیە مێژووی خیلافەتی ئەبوو لعەبباس لە دوای كوژرانی مەڕوانی دووەمی كۆتا خەلیفەی ئومەویەكان لە 27 ژیلحەجەی هەمان ساڵدا بە رامەر بە مانگی تەمووزی ساڵی 750ز كە مێژووی دامەزراندنی دەوڵەتی خیلافەتی عەبباسیە دەست پێ دەكات. ئەبوو سەلەمە كە بەبێ ئەوەی ئاگای لێبێت هەموو شتەكان بڕابوونەوە. تەنها ئەوەی لە بەردەم مابوویەوە بەو بارەیە ڕازیبێت لە بەردەمیاندا بیانووی ئەوەی هێنایەوە: (من تەنها ڕێك كردنەوەی بارەكەم ڕێكدەخست ئەگەر كارم تێدانە دەكرد) .

وادیارە ئەبوو موسلیم لە پێش ڕوودانی ئەو كارەدا ڕاوێژی پێ كرابێت و پێ ڕازی بووبێت. بەو بەڵگەیەی ئەبوو جەهمی نوێنەری سیاسی ئەبوو موسلیم لە دەست نیشان كردنی ئەبولعەباسدا چالاكیەكی دیاری نیشاندا .