Home / بەشی مێژووی كورد / كوردناسیی ڕووسی لە چەند تێزێكی زانستیدا

كوردناسیی ڕووسی لە چەند تێزێكی زانستیدا

 

نووسینی: ئامانج نازم بیجان

یەكەم: (كوردستانی ئێران لە سیاسەتی یەكێتی سۆڤییەت لە نیوەی دووەمی 1930 و 1940), تێزی دكتۆرا-كاندیداتی ناووكی (ماگۆمێدخانۆڤ ڤیكتۆر ماگۆمێدوڤیچ)ـە, بە سەرپەرشتی پڕۆفیسۆر دكتۆر (ئۆریشێڤ. ئا.ب) نووسراوە و لە ساڵی (2015) پێشكەشی زانكۆی دەوڵەتیی ئێڵێتس-بەناوی (ی.ئا. بونین) كراوە, لە هەمان ساڵدا گفتوگۆی لە بارەوە كراوە و بڕوانامەی دكتۆرا “كاندیداتی ناوكی بەدەستهێناوە لە پسپۆڕی مێژووی گشتی” ماوەی نوێ‌ و هاوچەرخ.

جگە لە پێشەكی, ئەنجام و لیستی ژێدەر و سەرچاوەكان, تێزەكە لە سێ‌ بەشی سەرەكی و چەندین تەوەرە پێكهاتووە لە دووتوێی (275) لاپەڕەدا.

بەشی یەكەم: بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی نەتەوەیی كورد و سیاسەتی یەكێتی سۆڤییەت لە كوردستانی ئێران لە سەروبەند و قۆناغی یەكەمی جەنگی دووەمی جیهانیدا لە ماوەی ساڵانی (1935-حوزەیرانی 1941) دا, ئەم بەشە لە چوار تەوەرە پێكدێت, تویژەر هەوڵیداوە تیشك بخاتە سەر چەند بابەتێكی گرنگی وەكو عەشیرەتە كوردییەكان و ڕۆڵی ڕۆژهەڵاتی كوردستان لە پەیوەندییەكانی لەگەڵ سۆڤییەت و ئێران, لەگەڵ خەباتی ڕزگاریخوازی كورد و یەكێتی سۆڤییەت و فراوانخوازی ئەڵمانیا لە كوردستانی ئێران وەكو هەڕەشەیەك بۆ بەرژەوەندییەكانی سۆڤییەت لە ناوچەكەدا.

بەشی دووەم: كوردستانی ئێران لە سیاسەتی یەكێتی سۆڤییەت لە ساڵانی جەنگی گەورەی نیشتیمانی و كاتی دامەزراندنی سیستەمێكی نوێی جیهانی لە ماوەی ساڵانی (حوزەیرانی 1941-ئایاری 1946) دا, ئەم بەشەش لە چەند تەوەرەیەك پێكدێت, وەكو بابەتی هاتنی هێزەكانی سۆڤییەت بۆ خاكی ئێران لە ئابی (1941) و هەڵوێستی كورد و پەیوەندی كورد و سۆڤییەت لەو ماوەیەدا, وە هەروەها پرسی دژایەتیكردنی سۆڤییەت لە فرتوفێڵی ئەڵمانیا لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان و دژبەرییەكانی سۆڤییەت و بەریتانیا لە كوردستانی ئێراندا و كشانەوەی یەكەكانی سوپای سوور لە ئێران.

بەشی سێیەم: بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی نەتەوەیی كورد, دامەزراندنی كۆماری مەهاباد و یەكێتی سۆڤییەت (1946-1947), كە دوو تەوەرەی لێدەبێـەوە, لەم بەشەدا پرسی كۆماری كوردستان و ڕۆڵی سۆڤییەت لە دامەزراندنیدا و پەیوەندی نێوان ئازەربایجان و كوردستان و خەباتی هاوبەشیان لە پێناو مافە دیموكراسی و نەتەوەییەكان لە چوارچێوەی ئێرانێكی یەكگرتوودا خراوەتەڕوو.

جێگەی ئاماژەبۆكردنە, ئەم تێزە یەكێكە لەو كارە زانستییە پڕبایەخانەی كەوا لە بارەی پرسی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان بە زمانی ڕووسی نووسراوە, توێژەر چەندین سەرچاوەی هەمەڕەنگی تێدا بەكارهێناوە بە زمانەكانی ڕووسی, ئینگلیزی, ئازەری, ئیتاڵی و ئەڵمانی. بۆ نموونە: لە بەشی ئەرشیفی بەڵگەنامەكان, (93) دانەی بە زمانی ڕووسی بەكارهێناوە لەگەڵ چەندین بەڵگەنامەی فەڕمی بڵاوكراودا, ئەمە جیا لە چەندین بیرەوەری و توێژینەوە و ووتار و كتێبی هەمەجۆر و كۆمەڵێك ڕۆژنامە, كە هەرهەموویان بەسەر یەكەوە (302) سەرچاوەن.

جێگەی ئاماژەبۆكردنە, ئەم تێزە لە لایەن پەیمانگای ڕۆژهەڵاتناسی سەر بە ئەكادیمیای زانستیی ڕووسیاوە بە ناونیشانی: كورد هاوپەیمانی لەبیركراوی یەكێتی سۆڤییەت, ساڵی (2020) لە دووتوێی (236) لاپەڕەدا لە مۆسكۆ بە شێوەی كتێب چاپ و بڵاوكرایەوە. شیاووی باسە, ئەم كتێبە لە لایەن پڕۆفیسۆری یاریدەدەر: (ڕەڤەندی-فادای ڵ.م) ەوە پێشەكی بۆی نووسراوە, كە یەكێكە لەو توێژەرانەی كەوا چەندین ووتار و توێژینەوەی زانستی لە بارەی مێژووی كورد بە زمانی ڕووسی بڵاوكردۆتەوە.

دووەم: (بزووتنەوەی نەتەوەیی كوردیی عێراق و توركیا لە ماوەی ساڵانی 1918-1980, هۆكارە كارلێككەرەكان), تێزی دكتۆرا-كاندیداتی ناووكی (ڤێدێنێێڤ ئیلیا نیكۆڵاێڤیچ) ە, پێشكەشی پەیمانگای ڕۆژهەڵاتناسی سەر بە ئەكادیمیای زانستیی ڕووسیا كراوە, تێزەكە بە سەرپەرشتی دكتۆر (ڤێرتیاێڤ كیریڵڵ ڤالێنتینۆڤیچ) نووسراوە, ساڵی (2021) لە شاری مۆسكۆ گفتوگۆی لە بارەوە كراوە و بڕوانامەی دكتۆرا-كاندیداتی ناووكی لە مێژوودا بەدەستهێناوە لە پسپۆڕی مێژووی گشتی-ماوەی نوێ‌ و هاوچەرخ.

جگە لە پێشەكی, ئەنجام و بیبلیۆگرافیا-سەرچاوەكان, تێزەكە لە سێ‌ بەشی سەرەكی پێكدێت لە دووتوێی (221) لاپەڕەدا.

بەشی یەكەم: بزووتنەوەی نەتەوەیی كوردیی عێراق و توركیا لە ماوەی نێوان هەردوو جەنگی یەكەم و دووەمی جیهانیدا, كە لە چوار تەوەرە پێكدێت, توێژەر تێیدا باسی كوردیی عێراق و توركیا دەكات لە سەرەتای سەدەی بیستەم-پرسی موسڵ و كوردستانی عێراق وەكو شوێنێكی گەرمی بزووتنەوەی نەتەوەیی كورد لە نێوان هەردوو جەنگەكەدا, پاشان بابەتی بزووتنەوەی نەتەوەیی كورد لە توركیا لە نیوەی یەكەمی سەدەی بیستەمدا خراوەتەڕوو لەگەڵ بابەتی كورد وەكو فاكتەری پەیوەندییەكانی نێوان عێراق و توركیادا لە ماوەی نێوان ساڵانی (1926-1945)-پەیمانی سەعەدئاباد.

بەشی دووەم: پێكهێنانی بزووتنەوەی نەتەوەیی كوردیی عێراق و توركیا لە چارەكی سێیەمی سەدەی بیستەمدا, كە لە سێ‌ تەوەرە پێكدێت, ئەم بەشە تەرخانكراوە بۆ بزووتنەوەی نەتەوەیی كوردیی عێراق بە سەرۆكایەتی موستەفا بارزانی, ئیبراهیم ئەحمەد و جەلال تاڵەبانی لە ماوەی ساڵانی (1961-1975) و بزووتنەوەی كوردیی توركیا لە ماوەی ساڵانی (1960-1980). پاشان توێژەر هەوڵیداوە پەیوەندی نێوان پارتە ڕامیارییەكانی بزووتنەوەی نەتەوەیی كوردیی عێراق و توركیا لە ماوەی نیوەی دووەمی سەدەی بیستەمدا بخاتەڕوو لەگەڵ هۆكارە كارلێكەرەكان.

بەشی سێیەم: كورد وەكو فاكتەری پەیوەندی نێوان عێراق و توركیا, لە سێ‌ تەوەرە پێكدێت, ئەم بەشە تەرخانكراوە بۆ ئەم بابەتانە, وەكو سیاسەتی دەرەوەی توركیا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لە پاش جەنگی دووەمی جیهانی-پەیمانی بەغداد و توركمانەكانی عێراق وەكو فاكتەری پەیوەندییەكانی نێوان عێراق و توركیا (ڕووداوەكانی كەركووك لە ساڵی 1958)دا, كۆتا تەوەرە تەرخانكراوە بۆ بابەتی كورد وەكو فاكتەری پەیوەندییەكانی نێوان عێراق و توركیا لە چارەكی سێیەمی سەدەی بیستەمدا.

جێگەی ئاماژەبۆكردنە, توێژەر چەندین سەرچاوەی بە زمانی ڕووسی, ئینگلیزی و توركی بەكارهێناوە هەر لە بەڵگەنامە فەڕمییەكان و ئەرشیف و بیرەوەری و فیلمی دۆكۆمێنتاری هەتاوەكو توێژینەوە, بێگوومان هەوڵێكی زانستی باشە لەو بارەیەوە.

سێیەم: (سیاسەتی ئەمریكا بەرانبەر بە كوردستانی عێراق لە ماوەی ساڵانی 1945-1989), تێزی دكتۆرا-كاندیداتی ناووكی: (سێننیكۆڤ ئەلێكسێی ئیڤانۆڤیچ) ە, بە سەرپەرشتی پڕۆفیسۆر دكتۆر (ڤ.ت. یونگبلیود) نووسراوە و پێشكەشی زانكۆی دەوڵتیی ڤیاتكا كراوە لە شاری (كیرۆڤ), ساڵی (2020) گفتوگۆی لە بارەوە كراوە و بڕوانامەی دكتۆرا-كاندیداتی ناووكی بەدەستهێناوە لە بواری مێژوو لە پسپۆڕی مێژووی گشتی-ماوەی نوێ‌ و هاوچەرخ.

جگە لە پێشەكی, ئەنجام, ژێدەر و سەرچاوەكان و لیستی كورتكراوەكان, تێزەكە لە چوار بەشی سەرەكی پێكهاتووە لە دووتوێی (304) لاپەڕەدا.

بەشی یەكەم: بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی نەتەوەیی كورد لە عێراق و سیاسەتی ئەمریكا لە ماوەی ساڵانی (1918-1968), كە لە كۆمەڵێك تەوەرە و بابەت پێكدێت, وەكو تایبەتەمەندییەكانی پرسی كورد لە سیاسەتی ئەمریكا لە ماوەی جەنگەكان و ساڵانی جەنگی دووەمی جیهانی و كوردیی عێراق لە سیاسەتی ووڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەرانبەر بە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ماوەی ساڵانی (1945-1958), هەروەها هەڵوێستی ئەمریكا لەمەڕ پرسی كورد پاش ڕووخانی پادشایەتیی عێراق لە ماوەی ساڵانی (1958-1968), كە چەندین باسی لێدەبێتەوە وەكو ئیدارەی (د. ئایزنهاوەر), ڕژێمی عەبدولكەریم قاسم و پرسی كورد لە ماوەی ساڵانی (1958-1960) و سیاسەتی ئیدارەی (ج. كێنێدی) لەمەڕ پرسی كورد لە عێراق لە ماوەی ساڵانی (1961-1963), سیاسەتی ئیدارەی (ل. جۆنسۆن) لە مەڕ پرسی كورد لە عێراقدا لە ماوەی ساڵانی (1963-1968).

بەشی دووەم: پرسی كورد لە عێراق لە سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی (پ. نیكسۆن) و (ج. فۆرد) لە ماوەی ساڵانی (1969-1976) دا, كە لە چەند تەوەرەیەك پێكدێت, توێژەر ئەم بەشەی تەرخان كردووە بۆ كۆمەڵێك تەوەر و بابەتی گرنگی وەكو ستراتیجییەتی ووڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پرسی كورد لە عێراقدا لە ماوەی ساڵانی (1969-1972), كەمبوونەوەی جیهانی و ڕووبەڕووبوونەوەی ناوچەیی, شوێن و پێگەی پرسی كورد لە عێراقدا لە سیاسەتی واشنتۆن لە ماوەی ساڵانی (1972-1975), لە نێۆان مۆسكۆ و تاران: گۆڕینی هەڵوێستی نیكسۆن لەمەڕ پرسی كورد لە ساڵی (1972), سیاسەتی نیكسۆن بەرانبەر بە كورد لە ساڵی (1973) و سێگۆشەی ئەمریكی-ئیسرائلی-كوردیی, سێیەم: ململانێی سەربازیی لە كوردستانی عێراق لە ماوەی ساڵانی (1974-1975) و سیاسەتی واشنتۆن, تەوەرەی سێیەم: كوردیی عێراق لە سیاسەتی ئەمریكادا پاش ڕێككەوتننامەی جەزائیر (1975-1976).

بەشی سێیەم: كوردیی عێراق لە سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی (ج. كارتەر) لە ماوەی ساڵانی (1977-1980) دا, كە لەم چەند تەوەر و باسەدا پێكدێت, ئەم بەشە تەرخانكراوە بۆ ئەم بابەتانە, وەكو سیاسەتی ئیدارەی (ج. كارتەر) لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ماوەی ساڵانی (1977-1978) دا: ڕۆڵی فاكتەری كوردی, كاریگەری شۆڕشی ئیسلامی لە ئێران لەسەر سیاسەتی ئەمریكا لەمەڕ پرسی كورد لە مانگی كانوونی دووەم-تشرینی دووەمی ساڵی (1979) دا, پرسی كورد لە سیاسەتی ئەمریكا لە تشرینی دووەمی ساڵی (1979-1980) دا.

بەشی چوارەم: كوردیی عێراق لە سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی (ڕ. ڕێیگان) لە ماوەی ساڵانی (1981-1989) دا, ئەم چەند تەوەرە و باسانەی لێدەبێتەوە, سیاسەتی ئیدارەی (ڕ. ڕێیگان) لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و شوێن و پێگەی پرسی كورد تێیدا لە چوارچێوەی شەڕی ئێران-عێراق لە ماوەی ساڵانی (1981-1987) دا, هەڵوێستی ئەمریكا لەمەڕ پرسی جینۆسایدی كورد و شاڵاوی عێراقی بە ناوی (ئەنفال) لە ماوەی ساڵانی (1987-1989) دا.

جێگەی باسە, ئەم تێزە یەكێكە لە هەوڵە زانستییە پڕبایەخەكان, توێژەر بە شێوەیەكی زانستی بابەتەكانی خستۆتە ڕوو و بە قووڵی چووەتە نێو پرسە گرنگەكانی تایبەت بە كوردەوە. هەرچی تایبەتە بە سەرچاوەكان, توێژەر چەندین بەڵگەنامەی ئەرشیفی لە ئەرشیفی سیاسەتی دەرەوەی ڕووسیای فیدڕاڵ بەكارهێناوە لەگەڵ چەندین ئەرشیفی ئیلیكترۆنی بە زمانی ئینگلیزی و بەڵگەنامەی بڵاوكراوە, هاوكات سوودی لە چەنیدن بیرەوەریی, یادداشتنامە و چاوپێكەوتن بینیووە لەگەڵ كۆمەڵێك ڕۆژنامە و كتێب و توێژینەوەی زانستی بە زمانی ڕووسی و ئینگلیزی, تەنانەت بە زمانی عەرەبیش كتێبێكی (پ.د. عوسمان عەلی) بەكارهێناوە بە ناونیشانی: (چەند لێكۆڵینەوەیەك دەربارەی بزاڤی هاوچەرخی كورد), بێگوومان چەندین تێزی دكتۆراشی بە هەردوو زمانی ڕووسی و ئینگلیزی تێدا بەكارهێناوە.

چوارەم: (چالاكییەكانی پارتی كرێكارانی كوردستان (پ.ك.ك) و ڕۆڵی لە خەباتی چەكداری كوردیی توركیا لە ماوەی ساڵانی 1973-1999), تێزی دكتۆرا-كاندیداتی ناووكی (س.ڤ. دێمیدێنكۆ) یە و بەسەرپەرشتی پڕۆفیسۆر دكتۆر (ێ‌.ی. خافانۆڤ) لە شاری مۆسكۆ نووسراوە, ساڵی (2003) پێشكەشی زانكۆی پەروەردەیی شاری مۆسكۆ كراوە بۆ بەدەستهێنانی بڕوانامەی دكتۆرا-كاندیاتی ناووك لە بواری مێژوودا لە پسپۆڕی مێژووی گشتیدا.

جگە لە پێشەكی, ئەنجام, پەراوێز و سەرچاوەكان و لیستی ژێدەر و سەرچاوەكان, تێزەكە لە سێ‌ بەشی سەرەكی پێكهاتووە لەگەڵ چەند تەوەرەیەك لە دووتوێی (213) لاپەڕەدا.

بەشی یەكەم: بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی نەتەوەیی كورد لە توركیادا لە ماوەی ساڵانی حەفتاكانی سەدەی بیستەم و دەركەوتنی پارتی كرێكارانی كوردستان, كە سێ‌ تەوەرەی لێدەبێتەوە, تێیدا توێژەر بارودۆخی نەتەوەی كورد لە توركیا لە ماوەی ئەم ساڵانەدا خستۆتەڕوو لەگەڵ ڕێكخراوە ڕامیارییە كوردییەكان لە سەروبەندی دامەزراندنی پارتی كرێكارانی كوردستان پاشان باس لە دامەزراندنی پارتی كرێكارانی كوردستان و خەباتی لە پێناوی مافە نەتەوەییەكانی گەلی كورد دەكات.

بەشی دووەم: ڕێكخستنی ناوەخۆیی حیزب, ئامانج, ئەرك و میتۆدەكانی خەبات, كە لەم تەوەرانە پێكدێت, وەكو ئایدۆلۆجیای خەبات, هەندێك لایەنی ناسوسیالیزمی هاوبەشی نەتەوەیی كورد و كۆڵەكەی حیزب و ڕێكخستنی ناوەخۆیی حیزب.

بەشی سێیەم: چالاكییەكانی پارتی كرێكارانی كوردستان پاش ساڵی (1984), گۆڕینی بنەما سەرەكییەكانی بەرنامەیان, كە سێ‌ تەوەرەی لێدەبێتەوە, لەم بەشەدا بابەتی چالاكییەكانی پارتی كرێكارانی كوردستان لە چوارچێوەی دۆخی جێوپۆلەتیكی لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لە ماوەی ساڵانی (1984-1998) دا خراوەتەڕوو لەگەڵ پەیوەندییەكانی پارتی كرێكارانی كوردستان لەگەڵ یەكێتی سۆڤییەت و ڕووسیادا, دوا تەوەرەش تەرخانكراوە بۆ باسی چالاكییەكانی حیزب لە ساڵی (1991), گۆڕانكاری لە پرۆگرامی دامەزراوەكان و ستراتیجی خەباتكردن.

جێگەی باسە, توێژەر چەندین سەرچاوەی هەمەجۆری تێدا بەكارهێناوە بە هەر سێ‌ زمانی ڕووسی, ئینگلیزی و كوردیی بە پیتی لاینی, بێگوومان بۆ كاتی خۆیی و ئێستاش پڕبایەخە, ئەوە نزیكەی بیست ساڵ بەسەر ئەم تێزە تێدەپەڕێت.

پێنجەم: (كورد لە مێژوو و سیاسەتی ڕووسیا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە سەدەی نۆزدەهەم-سەرەتای سەدەی بیستەم), تێزی دكتۆرای (پۆبێدۆنۆستسێڤا كایا ئەنژێلیكا ئۆلێگۆڤنە) یە, بە سەرپەرشتی پڕۆفیسۆر دكتۆر (دیاكۆڤ نیكۆڵای نیكۆڵاێڤیچ) نووسراوە, ساڵی (2016) پێشكەشی زانكۆی دەوڵەتیی سانكت پێتێربورگ كراوە بۆ بەدەستهێنانی بڕوانامەی دكتۆرا-كاندیداتی ناووك لە مێژوودا لە پسپۆڕی مێژووی گشتیدا.

جگە لە پێشەكی, ئەنجام, لیستی ژێدەر و سەرچاوە بەكارهاتووەكان و پاشكۆ, تێزەكە لە سێ‌ بەشی سەرەكی پێكهاتووە, لە دووتوێی (169) لاپەڕەدا.

بەشی یەكەم: كورد لە ووڵاتانی ڕۆژهەڵاتی نزیك و ناوەڕاستدا: قۆناغەكانی مێژووی ئیتنۆكولتووریی و كۆڵەكە كۆمەڵایەتییە نەریتییەكان, كە سێ‌ تەوەرەی لێدەبێتەوە, تویژەرە تیشكی خستۆتە سەر بابەتی پێكهاتەی خێڵەكی كۆمەڵگای كوردی, پەیوەندییە كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكان, عەشیرەتە كوردییەكان و دەسەڵات و حكومەتی ناوەندیی.

بەشی دووەم: پرسی كورد لە مێژوو و سیاسەتی ڕووسیا لە سەدەی هەژدەهەم-سەدەی نۆزدەهەم, ئەم تەوەرانەی لێپێكدێت, كورد لەو ناوچانەی كەوا هاوسنوورن لەگەڵ ڕووسیادا, پرسی زەوی سەبارەت بە دانیشتووانی كورد لە قەفقازدا, پرسی كورد: پێكهێنان و كاریگەری بەسەر سیاسەتی ڕووسیا لەناوچەكەدا.

بەشی سێیەم: كورد و ڕكابەری هێز و دەسەڵات لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لە سەدەی نۆزدە و بیستدا, كە لەم چەند تەوەرەیە پێكدێت, چالاكی میسیۆنەرەكان لە كوردستاندا, پێكهێنانی پرسی ئەرمەن و یەكەكانی حەمیدییە, عەبدولڕەزاق بەدرخان و هەڵوێستی ڕووسیا بەرانبەر بە بزووتنەوەی نەتەوەیی كورد.

شیاووی باسە, توێژەر لە ناوەڕۆكی تێزەكەیدا, هەندێك خشتەی تایبەت بە ژمارە و دانیشتوانی كورد لەو ماوەیە خستۆتەڕوو, هەرچی تایبەتە بە سەرچاوە و ژێدەرەكان, توێژینەوەكە پشتبەستووە بە چەندین سەرچاوەی هەمەجۆر بە زمانی جیاجیا, وەكو ئەرشیف و كتێب, بە زمانەكانی ڕووسی, توركی, ئینگلیزی, كوردی و فارسی.

بێگوومان ئەم تێزە یەكێكە لە كارە زانستییە هەر باشەكانی كە لە بارەی كوردناسییەوە نووسرابێت, كاتی خۆیی پیشنیارم كرد بۆ برادەرێكی خۆم, كە ئەم تێزە وەربگێڕێتە سەر زمانی كوردی, دیارە ڕێكنەكەوت.

جێگەی باسە, ئەنژەلێكا مامۆستایە لە زانكۆی دەوڵەتی سانكت پێتێربورگ, چەند زمانێك دەزانێت, زۆر بە ووردیی و قووڵی كار لە بارەی كوردناسییەوە دەكات, تەنانەت زمانی نووسینیشی جیاوازە. لە پەیوەندییەكم لەگەڵ ئەو خاتوونە بەڕێزە, باسی لەوەكرد كە بە نیازە هەندێك دەستكاری بكات پاشان بە زمانی ڕووسی بڵاوی بكاتەوە, ئەو كات ئیتر ئاسان دەبێت و هەر كەسێك بیەوێت دەتوانێت وەریبگێڕێت.

شەشەم: (پرسی كورد لە كۆماری توركیادا لە ماوەی ساڵانی 1990-2005) دا, تێزی دكتۆرا-كاندیداتی ناووكی: (ئەخمێدۆڤ نێیوب ئەخمێد ئۆگڵی) یە, پێشكەشی زانكۆی دەوڵەتیی تۆمسكی نیشتیمانیی بۆ توێژینەوە كراوە, تێزەكە بە سەرپەرشتی پڕۆفیسۆری یاریدەدەر دكتۆر (ێ‌.ف. ترۆیتسكیی) نووسراوە, ساڵی (2014) لە شاری تۆمسك گفتوگۆی لە بارەوە كراوە و توێژەر بڕوانامەی دكتۆرا-كاندیداتی ناووكی بە دەستهێناوە لە بواری مێژوو لە پسپۆڕی مێژووی گشتی-ماوەی نوێ‌ و هاوچەرخ.

جگە لە پێشەكی, ئەنجام, لیستی كورتكراوە بەكارهێنراوەكان و لیستی ژێدەر و سەرچاوە بەكارهاتووەكان, تێزەكە لە دوو بەشی سەرەكی پێكدێت لەگەڵ چەند تەوەرەیەك لە دووتوێی (258) لاپەڕەدا.

بەشی یەكەم: بارودۆخی كۆمەڵایەتی و ئابووری و ڕامیاریی كوردستانی توركیا لە ماوەی ساڵانی (1990-2005), كە سێ‌ تەوەرەی لێدەبێتەوە, وەكو بابەتی بارودۆخی كۆمەڵایەتی و ئابووریی كوردستانی توركیا لە ماوەی ساڵانی (1990-2005), تایبەتمەندییە گشتییەكانی بارودۆخی ڕامیاریی كوردستانی توركیا لە ماوەی ساڵانی (1990-2005) و سیاسەتی دەسەڵاتدارانی توركیا لە پرسی كورد لە ماوەی ساڵانی (1990-2005) دا.

بەشی دووەم: خەباتی ڕامیاری لە كوردستانی توركیا لە ماوەی ساڵانی (1990-2005), ئەم بەشە لە دوو تەوەرە پێكدێت, كە تێیدا بابەتی ڕەوتە ڕامیارییە سەرەكییەكانی كوردستانی توركیا, ستراتیجێتیان و شێوازی خەباتیان لە ماوەی ساڵانی (1990-2005) دا و خەباتی ڕامیاری و چەكداریی پارتی كرێكارانی كوردستان (پ.ك.ك) لە ماوەی ساڵانی (1990-2005) خراوەتەڕوو.

شیاووی باسكردنە, توێژەر لە ناوەڕۆكی تێزەكەیدا, چەند ئاماری بە شێوەی خشتە بڵاو كردۆتەوە لە بارەی توركیاوە, هەرچی تایبەتیشە بە كورد, لە لاپەڕە (36)-(37) چەند خشتەیەكی لەمەڕ دانیشتوان و ژمارەی كوردستانی توركیا بڵاوكردۆتەوە.

توێژەر لەم هەوڵە زانستییەیدا پیشتی بە چەندین سەرچاوەی هەمەجۆر بەستووە, بە دەیان و سەدان سەرچاوەی بە زمانەكانی ڕووسی, ئینگلیزی و توركی تێدا بەكارهێناوە, بێگوومان ئەم كارەی توێژەر, دەچێتە چوارچێوەی ئەو كارانەی كە شوێن و جێگەی تایبەتی خۆیان هەیە لە بواری كوردناسیدا, بۆیە دەكرێت وەكو سەرچاوەیەكی زانستی پڕبایەخ تەماشابكرێت.

حەوتەم: (پرسی كورد لە سیاسەتی توركە لاوەكان لە سەروبەندی جەنگی یەكەمی جیهانی و سیاسەتی كوردیی ئیمپراتۆرییەتی ڕووسیا لە ماوەی ساڵانی 1908-1914), تێزی دكتۆرای-كاندیداتی ناووكی (ئاباك تیبێر) ە ساڵی (2017) پێشكەشی پەیمانگای ڕۆژهەڵاتناسی كردووە سەر بە ئەكادیمیای زانستی ڕووسیا, تێزەكە بە سەرپەرشتی دكتۆر (ڤێرتیاێڤ كیریڵڵ ڤالێنتینۆڤیچ) نووسراوە, هەر لە هەمان ساڵدا لە مۆسكۆ گفتوگۆی لە بارەوە كراوە و بڕوانامەی دكتۆرا-كاندیداتی ناووكی بەدەستهێناوە لە بواری مێژوو لە پسپۆڕی مێژووی گشتی-ماوەی نوێ‌ و هاوچەرخ.

جگە لە پێشەكی, ئەنجام, لیستی ژێدەر و سەرچاوە بەكارهاتووەكان و پاشكۆ, تێزەكە لە چوار بەشی سەرەكی پێكهاتووە لە دووتوێی (237) لاپەڕەدا.

بەشی یەكەم: لە بارەی مێژووی سەرهەڵدانی پرسی كورد لە ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی لە سەدەی نۆزدەهەمدا, تویژەر هەوڵیداوە سەرەتا بارودۆخی كارگێڕی كوردیی دەوروبەری شارەكانی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی بخاتەڕوو لەگەڵ باسی گواستنەوەی سیاسەتی مەركەزیی لە ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەهەمدا, دواتر باس لە بەهێزیی و كاریگەری شێخەكان دەكات لە نێو كورددا لە نیوەی دووەمی سەدەی نۆزهەمدا لەگەڵ دامەزراندنی یەكەكانی حەمیدییە و توندبوونەوەی دژایەتی كورد و ئەرمەن لە ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی لە كۆتایی سەدەی نۆزدەهەمدا.

بەشی دووەم: پرسی كورد لە سیاسەتی توركە لاوەكان لە ماوەی گەڕاندنەوەی ڕژێمی دەستووری لە ماوەی ساڵانی (1908-1911), كە ئەم بابەتانەی باسكردووە, ئامانجە ڕامیارییەكانی ڕژێمی توركە لاوەكان, هاوكاری لیژنەی توركە لاوەكان لەگەڵ ڕێكخراوی (داشناكتسیوتیون) ی ئەرمەنیدا و هەڵوێستی سەركردەكانی كورد لە ڕژێمی نوێدا, هەوڵی حوسێن پاشا حەیدەرانلی بۆ بەدەستهێنانی ڕەگەزنامەی ڕووسیی و گۆڕینی سیاسەتی توركە لاوەكان بەرانبەر بە كورد لە ساڵی (1911).

بەشی سێیەم: سیاسەتی ڕووسیا بەرانبەر بە كوردیی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی پاش شۆڕشی توركە لاوەكان, سەرەتا باس لە هەڵوێستی سیاسەتی دەرەوەی ئیمپراتۆرییەتی ڕووسیا لە سەرەتای سەدەی بیستەم و بەرژەوەندییەكانی ڕووسیا لە ئاسیای بچووك دەكات, دواتر بابەتی بایەخدانی ڕووسیا بە عەشیرەتە كوردییەكان و پەرەسەندنی ئاڕاستەی لایەنگریی ڕووسیا لە نێو سەركردەی عەشیرەتەكانی كورددا و پاشان عەبدولڕەزاق بەدرخان: چالاكییەكانی ئەو سەركردە كوردانەی كەوا لایەنگریی ڕووسیا بوون دەخاتەڕوو.

بەشی چوارەم: تەرخانكراوە بۆ گۆڕانكاری لە سیاسەتی نەتەوەیی توركە لاوەكان لە سەروبەندی جەنگی یەكەمی جیهانیدا, كە چوار تەوەرەی لێدەبێتەوە, ئەویش بریتییە لە بابەتەكانی پەرەسەندنی ئایدۆلۆجیای توركە لاوەكان لە سەروبەندی جەنگی یەكەمی جیهانیدا: لە عوسمانیزمەوە بۆ كەمالیزم, گەڕانەوەی توركە لاوەكان لە پەیوەندییەكانیان لەگەڵ كورد بۆ سیاسەتی ڕژێمی عەبدولحەمید لە ماوەی ساڵانی (1911-1914), پەیوەندییەكانی ڕووسیا و عوسمانی لە چوارچێوەی پرسی كورد لە باكووری ڕۆژئاوای ئێراندا, ڕاپەڕینی بەدلیس لە ساڵی (1914).

بێ‌ دوو دڵی, ئەم تێزە یەكێكە لە كارە زانستییەكان لەو بارەیەوە, كە دەكرێت وەكو سەرچاوەیەكی زانستیی و قووڵ و وورد تێیبڕوانین, توێژەر بە دەیان و سەدان سەرچاوەی هەمەجۆری بە زمانەكانی, ڕووسی, ئینگلیزی و توركی بەكارهێناوە, سەرچاوەكانیش جیاوازن وەكو ئەرشیف و كتێب و هیتر, بۆ نموونە: لە بابەتی ئەرشیفدا, ئەرشیفی سیاسەتی دەرەوەی ئیمپراتۆرییەتی ڕووسیا و ئەرشیفی مێژوویی-سەربازیی دەوڵەتی ڕووسی بەكارهێناوە بە زمانی ڕووسی, هەروەها ئەرشیفی عوسمانیشی بەكارهێناوە. لە بەشی پاشكۆشدا, چەند بەڵگەنامەیەكی بە زمانی ڕووسی بڵاوكردتەوە, كە هەرهەموویان بەسەر یەكەوە (11) یازدە لاپەڕە دەبێت.

هەشتەم: (پرسی كورد لە ململانێی ڕامیاریی لە سوریادا پاش ساڵی 2011), تێزی دكتۆرا-كاندیداتی ناووكی (مازور ئۆلگا ئەناتۆلێڤنا) یە, پێشكەشی بەشی زانستی ڕامیاری ڕۆژهەڵات, پەیمانگای ووڵاتانی ئاسیا و ئەفریقا كراوە , لە زانكۆی دەوڵەتی مۆسكۆ بەناوی (م.ڤ. لۆمۆنۆسۆڤ)ەوە, تێزەكە بە سەرپەرشتی پرۆفیسۆری یاریدەدەر دكتۆر (ڤاسێتسبۆڤا ئێلێنا سێرگێێڤنا) نووسراوە, بۆ بەدەستهێنانی بڕوانامەی دكتۆرا-كاندیداتی ناووك لە بواری زانستی ڕامیاری لە پسپۆڕیی كێشە ڕامیارییەكانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان, گەشەپێدانی جیهانی و ناوچەیی, ساڵی (2016) لە شاری مۆسكۆ گفتوگۆی لە بارەوە كراوە.

جگە لە پێشەكی, ئەنجام و لیستی ژێدەر و سەرچاوەكان, تێزەكە لە سێ‌ بەشی سەرەكی پێكهاتووە لەگەڵ چەند تەوەرەیەكدا لە دووتوێی (206) لاپەڕەدا.

بەشی یەكەم: تەرخانكراوە بۆ باسی بنەمای تێوریی و میتۆدلۆجی و مێژووییەكانی توێژینەوە, ئەم باسانەی لێدەبێـەوە وەكو میتۆدلۆجی چەمكی ململانێی ڕامیاری, پۆلێنكردنی ململانێ‌ ڕامیارییەكان, دروستبوون و ڕێگای مێژوویی بۆ چارەسەركردنی پرسی كورد لە ڕۆژهەڵاتی نزیك و ناوەڕاستدا, كرۆك و تایبەتمەندییە سەرەكییەكانی بزووتنەوەی ڕامیاری كورد.

بەشی دووەم: تەرخانكراوە بۆ باسی ململانێی ڕامیاری لە سوریادا, كە چوار تەوەرەی لێدەبێـەوە وەكو تایبەتمەندیی سیستەمی ڕامیاری سوریا, هۆكارەكانی قەیرانی سوریا, كرۆنۆلۆجیای ململانێی نێودەوڵەتی سوریا, هەوڵی یەكلاكەرەوەی قەیرانی سوریا.

بەشی سێیەم: باس لە دینامیكی پرسی كورد دەكات لە ململانێی ڕامیاری لە سوریادا, ئەم بابەتانەی تێدا خراوەتەڕوو وەكو هۆكارەكانی سەرهەڵدانی پرسی كورد لە سوریادا, تایبەتمەندیی بزووتنەوەی ڕامیاری كورد لە سوریادا لە قۆناغی ئێستا (هاوچەرخ) دا, كۆتا بابەتیش تەرخانكراوە بۆ ئاسۆكانی یەكلاكردنەوەی پرسی كورد لە سوریادا.

شیاووی باسە, توێژەر هەوڵێكی زانستی باشی داوە بۆ خستنەڕووی پرسی كورد لە سوریادا لە پاش ساڵی (2011), لە ڕوانگە و دیدی ڕامیارییەوە پرس و باسەكانی شیكردۆتەوە, بە دەیان سەرچاوەی جیاجیای بە زمانەكانی, ڕووسی, ئینگلیزی و عەرەبی تێدا بەكارهێناوە, كە هەرهەموویان بەسەر یەكەوە (208) سەرچاوەیە.

سه‌رچاوه‌كان

 بة زمانى رِووسى:

  1. Демиденко.С.В.Деятельность Рабочей партии Курдистана (РПК) и ее роль в вооруженной борьбе турецких курдов (1973-1999 гг.)

Москва, 2003. 213 с.

  1. Победоносцева кая Анжелика Олеговна. Курды в истории и политике России на ближнем востоке в XIX – начале XX вв. Санкт-Петербург. 2016. 169 с.
  2. Магомедханов Виктор Магомдович. Иранский Курдистан в политике СССР во второй половине 1930-1940х гг.Елец. 2015. 275 с.
  3. Абак Тибет. Курдский вопрос а политике младотурок в преддверии первой мировой войны и курдская политика российской империи (1908–1914 гг.), Москва. 2017. 237 с..
  4. Веденеев Илья Николаевич. Курдское национальное движение Ирака и турции в 1918-1980 гг. факторы взаимовлияния, Москва.,

2021.221 с.

  1. Мазур Ольга Анатольевна. Курдскийй вопрос в политическом конфликте в Сирии (после 2011 года), Москва., 2016. 206 с.
  2. Сенников Алексей Иванович. Политика США в отношении Иракского курдистана в 1945-1989 гг. Киров., 2020. 304 с.
  3. Ахмедов Теюб Ахмед оглы. Курдский вопрос в Турецкой республике (1990–2005 гг.), Томск., 2014. 258 с.

9- Магомедханов В.М. Курды забытые союзники СССР, М., 2020. 236 с

About دیدار عثمان

Check Also

شۆڕشی دوەمی بارزان ١٩٤٣_١٩٤٥

بێگەرد عەلیبەشی مێژوو-زانكۆی سۆران شۆڕشی دووەمی بارزان بەسەرۆکایەتی مەلا مستەفای بارزان یەکێکە لەو شۆڕشە نیشتیمانیانەی …