Home / بەشی مێژووی كورد / بارودۆخ و گوزەرانی دانیشتوانی ناوچەی هەورامان لەجەنگی عێراق ئێراندا 1980_1988

بارودۆخ و گوزەرانی دانیشتوانی ناوچەی هەورامان لەجەنگی عێراق ئێراندا 1980_1988

بارودۆخ و گوزەرانی دانیشتوانی ناوچەی هەورامان لەجەنگی عێراق ئێراندا 1980_1988

نووسین و ئاماده‌كردنی “صباح مجيد”

 

15139638_1777669682495753_607820554_n

پاش شۆڕشی گەلانی ئێران و کۆتایی هێنان بە حوکمڕانی بنەماڵەی پەهلەوی کە زیاتر لە نیوسەدە حوکمی ئێرانیان بەدەستەوەبوو، دەسەڵاتی نوێ حوکمڕانی گرتەدەست و ناسرا بە کۆماری ئیسلامی ئێران، پاش تێپەڕبوونی ساڵێک بەسەر ئەم ڕوداوانەدا پەیوەندییەکانی نێوان عێراق و دەسەڵاتی نوێی ئێران بەرەو گرژی و ئاڵۆزی هەنگاوی نا و تاوەکو دواجار لەساڵی1980 شەڕ لەنێوان هەردوولادا ڕویدا و ماوەی هەشت ساڵ بەردەوام بوو، لەو ماوەیەدا و بەهۆی ئەوەی بەشێک لەناوچەکانی کوردستان ناوچەی سنوری بوون لەگەڵ کۆماری ئیسلامی ئێران بەهۆی جەنگەوە زیانێکی گەورەیان بەرکەوت، ناوچەی هەورامانیش پشکی شێری بەرکەوتووە لەزیانەکانی جەنگ لەو ماوەیەدا، هەر لە سەرەتای دەستپێکردنی جەنگدا ئەو دەڤەرە ڕوبەڕوی بۆردومانی تۆپخانەکانی سوپای پاسدارانی ئێران و هێرشەکانی سوپای عێراق بووەتەوە و بەهۆیەوە ژمارەک لەهاوڵاتیانی ناوچەکە شەهید و بریندار بوون زیانێکی زۆریش بە ڕەز و باخ و زەوی کشتوکاڵی و کانیاوە سروشتیەکانی ناوچەکە کەوتووە. دانیشتوانی ناوچەکە بۆ پاراستنی گیانی خۆیان و دروستکردنی پەناگەیەکی ئارام لەبەرامبەر مەترسیەکانی جەنگدا ژێر زەمینی تابیەتیان لەنێو خانوەکانیان دروست دەکرد . وەک چۆن لە پڕۆسەی ڕاگواستنی ساڵی (1977_1978)دا، لەسنوری هەڵەبجە و هەورامان 124 گوند ڕاگوێزران بۆ ئوردوگا زۆرەملێکان، بە هەمان شێوە لەگەڵ دەستپێکردنی ئەو جەنگە و بەهۆی بوونی یەکێک لە مەیدانەکانی جەنگ و باڵادەستی هێزەکانی پێشمەرگە لەناوچەکەدا و دژایەتی کردنی ڕژێمی عێراق لە ناوچەکەدا دیسانەوە دانیشتوانی ئەو ناوچە و موڵک و ماڵ و خاکیان زیانێکی گەورەی بەرکەوت، ئەمە سەرەڕای ئەوەی لەو ماوەیەدا بە سەدان خێزانی ناوچەکە لە ئوردوگا زۆرەملێکان و گوند و شارۆچکەکانی ناوچەکە هەڵهاتن بۆ ئوردگاکانێ وڵاتی ئێران، ڕاگواستنی ئەو ناوچانەش ڕاستەوخۆ نەبوو، بەڵکو خەڵکی لە ئەنجامی مامەڵەی خراپ و توندی ڕژێمەوە، یاخود لە ئەنجامی تۆپبارانی بەردەوامی ئێران و عێرەقەوە ناچار دەبوون ناوچەکانیان بەجێبهێڵن. پاش دەستپێکردنەوەی شۆڕش لەساڵی 1976 هەتاوەکو ساڵی 1982 دەسەڵاتدارانی بەعس کەوتنە دروستکردن و چەکدارکردنی مەفرەزەی جاشەکان بۆ بەگژاچونەوەی هێزەکانی پێشمەرگە، هاوکات ئەرکی ئەو مەفرەزانە پارێزگاریکردن بوو لە سەربازگەو مۆڵگەکانی دەوروبەری شارەکان و ڕێگه سەرەکیەکانی نێوان شارەکان و پێگە گرنگەکان، ئەمە سەرەڕای ئەوەی کە لە پەلاماری سەر گوندەکان و هێزەکانی پێشمەرگە بەشداریان دەکرد، چەند فەوجێکی تری جاش لە ناوچەکەدا پێکهێنرا بوون کە زۆربەیان لە دەستە کۆنە تایبەتەکانی ئەمن و ئیستخبارات بوون، هەندێ لە کوێخا و کەسە دیارەکانیش بەهۆی ململانێی عەشایەری یان بۆ پارە بوون بە جاش.

ڕژێمی بەعس بەمەبەستی لاوازکردنی هەستی نەتەوایەتی دانیشتوانی سنورەکە و دەوروبەری و نەهێشتنی هۆشیاری سیاسی هەوڵی قوڵکردنەوەی ململانێی نێوان گوند و خێڵەکانی ئەدا لەڕێگەی هاوکاریکردنی ناکۆکەکانەوە لەدژی یەکتر، ئەگەر چی لەڕواڵەتدا وا خۆی نیشان ئەدا کە هەوڵی چارەسەرکردنی کێشەکانی ئەدا، ڕاگواستنی گوندەکان و کۆکردنەوەیان لە ئوردوگا زۆرەملێکانی خورماڵ و سیروان و هەڵەبجەی تازە یارمەتیدەربوو بۆ قوڵکردنەوەی ناکۆکیەکان، چونکە لە ئوردوگا زۆرەملێکاندا پێکدادان و نەگونجان ڕویدا لەنێوان تایبەتمەندی و تەبیعەتە جیاوازەکاندا، کاتێکی زۆری دەویست بۆ کۆکردنەوەی جیاوازیەکان و گونجاندنیان. بە بەعسیکردنی دانیشتوانی ناوچەکە یەکێکی تربوو لەهەوڵەکانی ڕژێم، بۆ ئەم مەبەستەش پەنای دەبرد بۆ چەند میکانیزمێکی دیاریکراو وەک دانانی جاسوس و ناچارکردنی خەڵکی بۆ ئەوەی ببن بە بەعسی و بەکارهێنانی فەرمانگە حوکمیەکان بۆ بڵاوکردنەوەی فکرە و بیروباوەڕی بەعس، لە قوتابخانەکانیشدا مەمۆستایانی بەعسی دامەزراند بۆ ئەوەی وانەکانی بەعسی بوون بە قوتابیەکان بڵێنەوە. سەرهەڵدانی کۆمەڵێک لە خۆپیشاندان و ناڕەزای بەرامبەر بە سیاسەتەکانی ڕژیم لەناوچەکەدا وای کرد کە ڕژێم هەندێک لە داواکاری هاوڵاتیان جێ بەجێ بکات وەک ئازادکردنی ژمارەیەک لەگیراوەکان و هێنانەدەرەوەی هەندێ لەگوندەکان لە لیستی ناوچە قەدەغەکراوەکان و گەڕانەوەی دانیشتوانەکانیان، بەڵام لە بەرواری ( 31تشرینی یەکەمی 1983) بڕیاری ڕوخاندنی گوندەکانی زەڵم و ئەحمەد ئاوا و شیرەمەڕ درا، هۆکارەکەشی ئەوەبوو کە ئەو گوندنە هاوکاری مەفرەزەکانی پێشمەرگەیان دەکرد. هەوڵەکانی دژایەتی کردنی خەباتی ڕزگاریخوازی کوردی لەساڵانی 1987_1988 پێی نایە قۆناغێکی مەترسیدارەوە، ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕایەوە ڕژێم شەڕی دژ بە ئێران ماندوی کردبوو، بەردەوامی شەڕەکە زیانێکی گەورەی گیانی و مادی لێ دابوو. هاوکاریکردنی یەکێتی نیشتیمانی لەگەڵ کۆماری ئیسلامی ئێران ئەوەندەی تر ڕژێمی ڕق ئەستورتر دەکرد و سوربوو لەسەر بەکارهێنانی میکانیزمە جیاوازەکان بۆ دژایەتیکردن و ڕیشەکێشکردنی ئەوحیزبە لەناوچەکەدا، بەڵام چالاکیە بەردەوامەکانی مەفرەزەکانی یەکیەتی و بزوتنەوەی ئیسلامی کە تازە دامەزرابوو بە هاوکاری ئێران سوپای ڕژێمیان دوچاری چەند شکستێک کردەوە، ئەمەش ڕژێمی ناچارکرد میکانیزمی توندتر بەکاربهێنێ لەناوچەکەدا بۆ کۆنتڕۆڵ کردنەوەی بارودۆخەکە و جڵەو گرتنەوە دەست، لەدیارترین ئەو میکانیزمانەش کە لەو ماوەیەدا سوپای ڕژێم بەکاری هێنان و بەهۆیانەوە زیانێکی گەورە و گورزێکی کوشندەی لە دانیشتوانی ناوچەکە و هێزەکانی پێشمەرگە دا ڕاگواستن و بەکارهێنانی چەکی کیمیاوی. لەو ساڵەدا ڕەوش و بارودۆخی دانیشتوانی گوندەکان زیاتر ڕوی لە خراپ بوون کرد، بەشێوەیەک هەموو ئەو گوندانەی کە لەو ماوەیەدا مابونەوە و دەستی وێرانکاریان پێ نەگەیشت بوو وێران کران، لەو ماوەدا ڕژێم هەموو ڕێگاکانی قڕکردنی دژ بە دانیشتوانی ناوچەکەی تاقیکردەوە. بە بیانوی هاوکاریکردنی پێشمەرگە ژمارەیەک لەدانیشتوانی ناوچەکە دەستگیرکران و زیندنەکانیان لێ پڕکرا و چاودێریش خرایە سەر ئەندامانی خێزانەکانیان. ئەم کارانەی ڕژێم وای لەبەشێکی زۆری دانیشتوانی هەورامان کرد لەڕێگەی خاڵی پشکنینی سنورەکانەوە بڕۆنە ئێران و لە ئوردوگاکانی دەربەندی دزڵی و باراماوا و سەریاس و پاوە و چەند شوێنێکی تر ژیانی ئاوارەی دەست پێبکەن. هەر لەو ماوەیەدا و مەفرەزەکانی یەکیەتی لەگەڵ کۆماری ئیسلامی ئێران پلانی کۆنترۆڵ کردنەوەی ناوچەی هەڵەبجە و هەورامانیان داڕشت بوو، لەو پێناوەشدا زانیاری پێویست بەردەست خرابوو و ئامادەکاریەکانیش تەواوبوون، لە ڕاستدا پلانی کۆنتڕۆڵکردنەوەی هەڵەبجە و هەورامان بەشێک بوو لە پڕۆژە و نەخشەی فراوانتر بۆ گرتنەوەی ناوچەکانی تری کوردستان، ئەم پلانەش بە هاوبەشی لەگەڵ پێشمەرگە و سوپای ئێران ئامادە کرابوو بڕیاربوو ئەنجامی بدەن، بەڵام کاتێک چەکی کیمیاوی لە هەڵەبجە بەکارهات واز لە جێ بەجێکردنی پلانەکە هێنرا، لەو هەڵمەتی کیمیابارانەشدا ناوچەی هەورامان زیانێکی گەورەی بەرکەوت، کە زیانەکان بەچەندین شێوەی جیاوازبوون و هەتا ئێستاش کاریگەریەکانی ماونەتەوە. سەبارەت بە لایەنی ئابوری و سەرچاوەکانی بژێوی ژیانی ڕۆژانەی دانیشتوانی ناوچەی هەورامان لەماوەی جەنگدا ئەکرێ بڵێین لەساڵانی جەنگی عێراق ئێراندا هەورامان لەڕێچکەی ئابوری خۆی لایدا و دەستبەرداری( بنەمای خۆژێنی ) بوو کە باوباپیرانی هەورامییەکان لەسەری دەڕۆشتن و پشتیان پێ بەست بوو، هەتا پێش جەنگ هەورامییەکان زۆربەی پێداویستیەکانی ژیانی ڕۆژانەی خۆیان دروست دەکرد کە سەرچاوەکەیان هەمەجۆر بوو، وەک باخداری، ئاژەڵداری و پیشە دەستیەکان، بەڵام ڕوداوەکانی جەنگ کاریگەریەکی گەورەی بەسەر لایەنی ئابوری هەورامییەکانەوە بەجێهێشت، ڕەز و باخ و پوش و پاوەن و لەوەڕگاکانیان سوتا و کانیەکانیان کوێرکرانەوە، لەهەمووی سەختر ئەوەبوو کە هەورامان نیشنگەی هەورامییەکان کرا بەناوچەی قەدەغەکرا و هەورامییەکان لەناوچەکەیان ڕاگوێزران، ئیدی لێرەوە گرفتی گەورە بۆ ئابوری هەورامییەکان دروست بوو، چونکە مرۆڤی هەورامی توانای داهێنان و بەرهەمێنانەکەی لەسروشتەکەیەوە وەرئەگرێ.

سەرچاوەکان :-

1_ محمدی حاجی محمود: ڕۆژمێری پێشمەرگەیەک.

2_ عادل سدیق علی: هەڵەبجە (1889_1930)، توێژینەوەیەکی مێژویی سیاسیە.

3_ مراد حکیم محمد: ئاکامە کۆمەڵایەتیەکانی سیاسەتی ڕاگواستنی کورد لەسەردەمی بەعسدا.

4_ حەکیم مەلا ساڵح: هەڵەبجە لە ئامێزی مێژودا.

5_زیاد عبدالرحمان: تۆنی مەرگ، هێرشەکانی ئەنفال لە بەڵگەنامەکانی بەعسدا.

6_فاروق محمد: سیاسەتی ئێران بەرامبەر بە جوڵانەوەی ڕزگاری لەباشوری کوردستان

7_ چاوپێکەوتنی توێژەر لەگەڵ: ئاراز عزیز علی، شایەتحاڵ

8_ چاوپێکەوتنی توێژەر لەگەڵ: ئیبراهیم حاجی زەڵمی، مامۆستای زانکۆ و شایەتحاڵ.

9_چاوپێکەوتنی توێژەر لەگەڵ: نەوشیروان مەجید، مامۆستا

10_چاوپێکەوتنی توێژەر لەگەڵ: محمد فرەج، کارگێڕی کۆمەڵایەتی کۆمەڵەی قوربانیانی کیمیابارانی هەڵەبجە

About كه‌یفی عمر

Check Also

شۆڕشی دوەمی بارزان ١٩٤٣_١٩٤٥

بێگەرد عەلیبەشی مێژوو-زانكۆی سۆران شۆڕشی دووەمی بارزان بەسەرۆکایەتی مەلا مستەفای بارزان یەکێکە لەو شۆڕشە نیشتیمانیانەی …