مێژووی هه‌ولێر

(هەندێ لە زانایانی هەولێر و هەرێمی كوردستان بەلانكەی مرۆڤایەتی دەزانن، چونكە ئەشكەوتی شانەدەر باشترین بەڵگەی مێژوویی مرۆڤە بەوپێیەی كە ئەشكەویتێكە لە جیهان گرنگی تایبەتی هەیە و كەوتووەتە نزیك شاری هەولێر)

تەمەنی ئێسكبەندەكان كە بۆ 60 تا 65 هەزار ساڵ پێش زاین دەگەڕێتەوە بەرێگەی زانستی سەلمێنراوە بەدرێژایی مێژوو، تا ئێستا هیچ رۆژگارێكی ئەو ناوچەیە واتا ئەشكەوتەكە و شاری هەولێر بێ مرۆڤ و دانیشتوان نەبوونە. هەولێر كۆنترنی شاری جیهانە تا ئێستا بە ئاوەدانی ماوەتەوە.

شاریش تا كۆنتر بێت مێژووەكەی ئاڵۆزتر دەبێت بە تایبەت شارێكی وەك هەولێر كە زۆربەری راكان بۆچوونیان وایە ئەم شارە پێش پەیدابوونی نووسین دروستكراوە. كە خەت و نووسین لە داهێنانی سۆمەریەكانە پاش ئەوەی سۆمەریەكان لە هەولێر و كوردستان دەچنە خوارەوە لە ساڵی 3200ی پ.ز، خەت و نووسین لە هەولێر دادەهێنن. بە پێی زانیاری ئینسایكلۆپیدیای بەریتانیا بە شاری هەولێر گوتراوە (ئۆربل) وە ئاماژەش بەوە كراوە كە شاری هەولێر لەلایەن باپیرانی سۆمەریەكان دروستكراوە. هەروەها میژووی شاری هەولێریش بۆ 6000 هەزار ساڵأ پ.ز دەگەرێنێتەوە. لەو ئینسایكلۆپیدیایە جگە لە باسی كورد و سۆمەریەكان لەو ناوچەیەدا ناوی هیچ میللەت و نەتەوەیەكی تری نەهێنراوە.
-كۆنترین ناوهێنانی ئەربیل واتا هەولێر لەدەوری 2300 پ.ز بووە و لە دەقێكیی مێخیدا بۆ یەكەمجار گووتیەكان لە سەردەمی پاشا (ئیریروپیزر) بە شێوەی ئۆربیلیۆم ناویان هێناوە.
– لە بەڵگەنامەیەكی سۆمەریەكان .

– لەسەردەمی دەسەڵاتی ئاشوریەكان هەر ئەو ئۆربیل كە بەپێی هەندێ سەرچاوە ئۆربل ناوێكی سۆمەریەو لە فەرهەنگی زمانەكەشیان (ئۆر) بە مانای وڵات، شار، پەرستگا، یان شوێن دەدات، و (بل)یش ناوی خواوەندی زەمین واتا (شاری خواوەندی زەمین). لەگەڵ زمان و فۆنەتیكی زمانی ئاشووری رێكدەخرێت و بە كەمێك گۆڕانەوە مانایەكی تر بۆ خۆی پەیدا دەكات و دەبێت بە ( ئور-بائیل-ئاربا-ئیللو) كە لە زمانی ئاشووری بە مانای چوار خواوەند دێت..
– بەپێی ئەو ڕایانەی هەن مێژووی دروستبوونی شاری ئوربل /هەولێر لەسەرەوەی 6000 ساڵأ پ.ز. ـیەو ئەم شارەش سۆمەریەكان و باو باپیرانیان دروستیانكردوە هەر خۆشیان ناویان لێناوە. ناوەكەشی هەر بە ئۆربیلۆ – ئۆربیل یان بە شێوەیەكی نزیك لەم شێوانەبووە وەك (ئەربیرە، ئۆربیلیۆم، ئوربیلیۆن). زۆر نەتەوەی جیاو زمانی جیا و زۆر ئایینیش لەم شارە دەسەڵاتیان پەیداكردووە، مێژوو و سەردەمی دیاریشیان هەیە، ئەمەش بەلگەی رەسەنی و خۆراگری و كۆنی ئەم میللەت و ئەو شار و وڵاتەیە، هەر ئەمەش شارەكەی بە ئاوەدانی هێشتووەتەوەو ناوەكەشی وەك خۆی پاراستووە. (1)

*لەساڵەكانی (2371-2316 پ.ز) و بەمەستی دەست بەسەر داگرتنی داهات و فرە سامانێتی دەڤەرەكە، پەلاماری هێرشەكانی سەرگۆنی ئەكەدی گەیشتوونەتە هەولێر و دەستی بەسەرداگیراوە..

*لەساڵانی (2150-1950 پ.ز) كەوتووەتە ژێر دەسەڵاتی خانەوادەی سێهەمی ئیمپراتۆریەتی ئووری سۆمەرییەوە.
*لەساڵی (1600 پ.ز) و دواتر كەوتووەتە ژێر دەسەڵاتی كاشییەكانەوە، كە مەزەندە وایە لە هۆزە دێرینەكانی كورد بووبن.

* هاوكات دەولەتی ئاشووریش لەباكوور دامەزرا و چەند هۆزێكی تری وەك میتانی و خۆرییەكان دەسەڵاتیان لەو ناوەدا پەیدا كرد لە ناوچەكانی ئاشوورو هەولێر و كەركوك لەژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی میتانییەكاندا بوون.
* لەرۆژگاری فەرمانڕەوایی ئاشوورییەكانەوە لە (2500-612 پ.ز) هەولێر لەوپەری گەشەندن و پێشكەوتن دابوو، ئەوكاتە پایتەختی ئایینی ئاشوورییەكان بوو، ناوی هەولێر لە نووسراوە مێخیەكانەوە بەشێوەی (ئی-كشان-كلاما) هلتووە كە دەكاتە (ماڵی خانمەكەی هەرێم) كە سەرچاوە و هێمای سەركەوتن بووە و (عەشتاری نەینەوا) ش خوداوەندی ئەڤین و رابواردن بووە.

* ساڵانی (705-681 پ.ز)، سەنحاریب بووە بە فەرمانرەوا، ئەو پادشایە لەدووری (20) میلۆمەترەوە لە رووباری بەستۆرەوە ئاوی بۆ شار و قەڵای هەولێر راكێشاوە، كە بەجۆگەی سەنحاریب ناسراوەو بۆ ئەو سەردەم كارێكی دەگمەن و مەزن بووە.
* ساڵی (700 پ.ز) ئیمپراتۆریەتی میدیا دامەزراو لەساڵی 612 پ.ز دوای رووخانی دەوڵەتی ئاشوری، هەولێر كەوتە بەر دەستی دەوڵەتی میدیا، هەولێریش كەوتە نێو ئەو ئیمپراتۆرییەتەوەو بووە بەشێك لە بنكە و ناوەندی دەسەڵاتی ئەو ئیمپراتۆرییە.

دوای ئەوە هەولێر بووە بە بەشێك لە دەولەتی هەخامەنشی (هەخامەنی.

• لەساڵی (331 پ.ز) و بە فەرماندەی ئەسكەندەری مەكدۆنی و لەشەری (ئەربیلا) ئیمپراتۆریەتی یۆنانی بەسەر هەخامەنییەكان زاڵبوون و هەولێر بووە بەشێك لەمولكەكانی ئەو ئیمپراتۆرییەتە.

لەپاش مردنی ئەسكەندەر لەساڵی (323 پ.ز) لە شاری بابل، هەولێر (تیكرای عیراق و سووریا)ش كەوتنە ژێر دەسەڵاتی (سلۆق) كە یەكێك بووە لە فەرماندەكانی ئەسكەندەر، ئەم فەرمانرەوایە هەولێری زۆر ئاوەدانكردووەتەوەو خزمەتی كردووە.

لەساڵانی (126 پ.ز -227ز) فارسەكان توانیان بەسەر سلووقییەكاندا زاڵ بن كە بەر لەو كاتە حوكمرانی هەولێر بوون، ئەم فارسانە دەوڵەتێكی فیدڕاڵییان دامەزراند كە لەچەند میرنشینێك پێكهاتبوو وەك میرنشینەكانی (رەها، تەدمور، شنگار، حەزەر، دواتریش حەدیاب)، هەولێر گرنگترینی شارەكانی میرنشینی حەدیاب بووە. ئەم میرنشینە (لەنێوان هەردوو زێی گەورەو گچكە دامەزراوە) میرەكەی (ئیزات)ی ناو بووە، لە میرە بەناو و مەزنەكان بووە، مافی لەسەركردنی تاجی بەرزەو خەوتنی نێو چوار پایەی زێرینی هەبووە، ئەم پلەو پایەی بە خەڵات لە لایەن پادشا (ئورتەبانی سێیەم)، كە هاوكارییبپادشایی پێدرابوو.

ساڵی (83 پ.ز) و بۆ ماوەی (10) ساڵێك لە رۆژگاری (نیگران شا) ی ئەرمەنی هەولێر كەوتە ژێر ركێفی سوپای ئەرمەنەوە.
*لەدوای چەن پەلامار و هێرشێكی رۆمانەكان و بەناوبانگترینیان هێرشی پادشا (كەراكولا) بوو ساڵی (216 ز) هەولێر داگیركراو، فارسەكانیشی هەڵتەكاندوون، لە ساڵی (226 ز) لە رۆژگاری (شا ئەردە شێر) ی ساسانی، لە مەدائینەوە پەلاماری هەولێر دراوە، هەولێر كەوتە ژێر دەسەڵاتی ساسانیەكان و پەرستكای ئایینی زەردەشتیی لێ دروستكرا، هەندێ لەپادشاكانی ساسانی جەور و ستەمیان دەرهەق بە فەلەكان كردوون، لە دوایین ساڵەكانی فەرمانرەوایی ئەم دەوڵەتە، هەولێر و زۆربەی ناوچەكانی دەورو بەر گۆڕەپانی شەڕو پێكدادانی توندو خوێناوی بوون، تا هەڵكەوتنی بانگی پیرۆزی ئیسلام.
ساڵی (612ز) لە ترسی پەلاماری سوپای ئیسلام، ساسانییەكان مەدائین و هەولێر و زۆربەی ناوچەكەیان جێهێشتن.

*ساڵی (16ی كۆچی، 749ز) و لە رۆژگاری (خەلیفە) جێنشین (عومەری كوری خەتاب) و لە رۆژگاری (خەلیفە) جێنشین (عومەری كوری خەتاب) بە فەرماندەی (عوقبەی كوری فەرقەد) لەشكری ئیسلام گەیشتنە ئەو هەرێمە و هەولێر و موسڵ و زۆربەی هەرە زۆری ناوچەكانی دەورووبەر كەوتنە ژێر ئاڵای دەوڵەتی ئیسلام.
* ساڵی(132 ی كۆچی) و لەنزیك هەولێر و لەشەری (زاب) ی یەكلاكەرەوە، عەباسییەكان سەركەوتن بەسەر ئەمەویەكانداو هەولێر كەوتە ژێر ركێفی عەباسییەكانەوە.
*لە رۆژگاری دەسەڵاتدارێتی بوەیهییەكان لە بەغدا (333-447ی كۆچی) / (944-1055ی زایینی) كوردە هەزبانییەكان توانیان میرنشینێكی بەدەسەڵات لەهەولێر دابمەزرێنن، هەولێر لەم سەردەمەدا پێگەو بایەخی شایستەی خۆی وەرگرتەوە و پەیوەندی دۆستایەتی و ئالوگۆڕی بازرگانیی پتەوی لەگەڵ میرنشینەكانی حەمدانیەكان و عوقلییەكاندا لە موسڵ و شام هەبوون.
* ئەم میرنشینە درێژەی كێشا تا هەڵكەوتنی (عیمادەدینی زەنگی) لەموسڵ لە ساڵی (512 ی كۆچی /1144ی زایینی) زێنەدینی عەلی كوچك كوری بەكتەكین كە فەرمانداری قەڵای موسڵ بوو لەسایەی عیمادەدینی زەنگی، توانی میرنشینێكی سەربەخۆ لەهەولێر و ئاكرێ و ناوچەی هەكاری و تكریت و داقوق دابمەزرێنێت و بەمیرنشینی بەكتەكین ناسرا.
*ساڵی (563ی كۆچی/1168ی زایینی)زێنەدینی عەلی كوچك كۆچی دوایی لە هەولێر كردووەو كوڕە بچووكەكەی (زێنەدین یوسف) دەسەڵاتی وەرگرت، پاشتر لە ساڵی (568ی كۆچی/1190ی زایینی) لە شاری ناسرە لەخاكی فەلەستین بە خاك سپێردرا. مزەفەرەدینی كوكبری برای بوو بە فەرمانڕەوای میرنشینی هەولێر، لە سایەی حوكمڕانی میر مزەفەری ئەتابەگ میرنشینی هەولێر بووە بە بەهێزترین و ناودارترینی میرنشینەكانی ئیسلامی و ئەو پەری پێشكەوتن و گەشەی زانستی و ئاوەدانی و دەسەڵاتی هەبوو. ماوەی حوكمڕانیەتی لە نێوان (586 ك-630ك/1190ز-1233ز)درێژەی كێشا، مزەفەرەدینی بەیعەتی دا بە پێشەوای كوردیی سەلاحەدینی یوسف كوری ئەییوب و پتر لێی نزیك بووەوەو بە خواستی (رەبیعە خاتوون)ی خوشكی سەلاحەدیین، لە رۆژگاری شا موزەفەرەدین فەرماندارێتی میرنشینی هەولێر گەیشتە ئەوپەری هێز و دەسەڵات و تەواوی ناوچەی شارەزوور كەوتنە نێو دەسەڵاتی ئەو میرنشینە كە هەر لە زێی گەورەوە تا شارەزوور و داقوق دەگرێتەوە.

سولتان موزەفەر پیاوێكی خێرخواز و زانست پەروەر و دادپەروەرێكی لە خواترس و خزمەتكاربووە، لە رۆژگاری ئەودا یادە ئاهەنگەكانی مەولودی پێغەیمبەر كراوەو شەوتانە تا بەرەبەیان چراخان هەڵكراون و ئاهەنگ و خێر و شادی بەردەوام بووە.

هەولێر بووە بەرووگەی زاناو داناو هزرەوان و پیاوانی زانست و فەلسەفەو مێژوو و زۆر فێرگەو و قوتابخانەو فەرمانگەی خزمەتگوزاری و چاودێری كۆمەڵایەتی لەو شارەدا كراوەتەوە، حزمەتێكی زۆری هەولێر كراوەو ئەو پەڕی ئاوەدانی و پێشكەوتنی بەخۆوە بینیووە، هەولێر لەو رۆژگارەدا لەچەرخی زێرینیدا بووە، دیارترین شوێنەوارەكانی ئەم سەردەم منارەی چۆلی (مینارەی سولتان موزەفەر) و قوتابخانەی موزەفەرییەو بازارگاكانی قەیساریەی هەولێرن.
دوای وەفاتی سولتان موزەفەرەدین لەساڵی (630ی كۆچی /1233ی وزایینی) میرنشینی هەولێر چووەوە ژێر سایەی خەلیفە (موستەنسیر بیللا) ی عەباسی و لەساڵی (1235ی زایینی) لەشكرێكی بە فەرماندەیی (ئەبو فەزیل ئیقبالی شەرابی) ابو الفصل اقبال الشرابی) ناردە سەر هەولێر و داگیری كرد.
*هەولێر لەرۆژگاری موزەفەرەدین و لەدوای وەفاتیشی دوچاری پەلاماری مەغۆلەكان بووەو خۆراگرانە لە بەرامبەر ئەو دوو پەلامارەدا خەڵكی هەولێر وەستاون و داكۆكی جوامێرانەیان لەشارەكە كردووەو نەبەزیون، هەر بۆیەش هەولێر بە شاری هۆلاكۆ بەزێن ناسراوە، كەچی سەركردەی مەغۆلەكان ناوی ئەقنویان بوو.

*دواتر لە دوای رووخانی دەوڵەتی عەباسی بەدەست مەغۆلەكانەوە، لەساڵی (656ی كۆچی/1258ی زایینی) ئیتر هەولێر كەوتە ژێر فەرمانڕەوای مەغۆلەكان.
*لەساڵی (1337ی زایینی) كەوتە ژێر دەسەڵاتی ئیلخانییەكانەوە دواتریش جەلائیریەكان.
*پاشان كەوتە ژێر ركێفی فەرمانڕاوایی دەوڵەتی بەرخەرەش و ئینجا لەساڵی (1410ی زایینی) كەوتە ژێر دەوڵەتی بەخەسپی
*ساڵی (1508ی زایینی) كەوتە ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی سەفەویەكان، تا شكانی سوپای فارس لە بەرامبەر هێرشی سوپای سولتان سەلیمی دووەمی عوسمانلی.
*ساڵی (1514ی زایینی) لە دوای شەری چاڵدیران و سەركەوتنی لەشكری سولتان سەلیمی عوسمانلی، هەولێر و ئینجا بمانەوە، كەلەسەر دەمی ئەواندا دان بە نیمچە سەربەخۆیی میرنشینەكانی كورد نرابوو، لەوانە میرنشینی سۆران لەناوچەی هەولێر، لەسەرەتای سەدەی نۆزدەهەم بەهێزترین و پێشكەوتووترینی میرنشینەكانی كورد بوو.
*لەدوای هەلگیرسانی جەنگی یەكەمی جیهانی و لەپاش پەیمانی سایكس-پیكۆ و لەبەهاری ساڵی (1916ی زایینی) بە فەرماندەیی لیوا (پاراشۆف) هێزەكانی روسیای هاوپەیمانی لەرێگەی خانەقین و ورمێ بە مەبەستی داگیركردنی بەغدا رەواندزیان داگیر كرد. پاشان بەهۆی هەڵگیرسانی شۆرشی ئۆكتۆبەر لەروسیا لەو هەرێمە كشانەوە.
* ساڵی (1918ی زایین) و لەدوای داگیركردنی بەغدا لەلایەن ئینگلیزەوە هەولێر كەوتە ژێر دەسەڵاتی ئینگلیزی و كابتن های بوو بە حوكمڕانی هەولێر.
*ساڵی (1921ی زایین) لەدوای دروستبوونی حكوومەتی عێراق و لكاندنی كوردستانی باشوور بەدەوڵەتی عێراق، هەولێر كرایە موتەسەرفییەت و (ئەحمەدە فەندی عوسمان) یەكەم موتەسەریف (پارێزگار)ی هەولێر بووە.
* ساڵی (1858ی زایینی) شارەوانی هەولێر دامەزراوەو یەكەم سارۆكی شارەوانی (حاجی ئەحمەد ئاغای عەبدولوەهاب) بووە.
*ساڵی (1913ی زایینی) یەكەم شەقام لەنێو شاری هەولێر قیرتاوكراوە.
*ساڵی (1928ی زایینی) یەكەم یانەی فەرمانبەران لەهەولێر كراوەتەوە.
*ساڵی (1932ی زایینی) و بۆ یەكەمجار كارەبا گەیشتە شاری هەولێر.
*ساڵی (1775ی زایینی) گەرماوی قەڵاتی هەولێر درووستكراوەو خەڵكی هەولێر لەم گەرماوەدا خۆیان شۆریوەو بۆ ئەم مەبەستە بیرێك لە قەڵات لێدراوە كە قوولییەكەی (60) مەتر و كەمەرەكەی (5) مەتر بووە.

هەولێر كەی بۆتە پارێزگا؟

لەسەردەمی عوسمانلییەكان هەولێر قەزایەك بووە سەر بە لیوای موسڵ، بەڵام دوای نەمانی ئەوان و هاتنی ئینگلیز بۆناوچەكە، ئالوگۆڕ بەسەر شێوەی فەرمانداری دامو دەزگاكان هاتووەو جۆری بەڕێوەبەربردنی نوێ‌ هاتووەتە ئاراوە. دیارە هەولێریش سەردەستەی ئەم گۆڕانكاریانە بوو، لەسەردەمی ئینگلیزەكان (حاكم سیاسی) لەلیواكان كاریان كردووە، یاریدەدەری دادوەری ڕامیاریش واتە (مساعد لحاكم السیاسی) لەقەزایەكان دانیشتوون (دەبلیو- ئار-ئێچ) كەئەفسەرێكی ئینگلیزە، یەكەم یاریدەدەری دادوەری رامیاری بووە لەهەولێر، پاشان كە هەولێر بووەتە پارێزگا هەر بەخۆی بووە بە دادوەری ڕامیاری ئەم شارە، لەپەرتووكی (دوو ساڵ لەكوردستان ) كە بیرەوەرییەكانی خۆیەتی بەمجۆرە باس لەمگۆڕانە دەكات: كاتێ‌ سوپای ئینگلیز عێراق و كوردستانی داگیركرد، لە 27/10/1918 شاری كەركووكی گرت، لەكۆتایی هەمان مانگ(پردێ‌)شی كۆنتڕۆڵ كرد پاشان لە 30/10/1918 ئاگربەست لەنێوان هاوپەیمانەكان و توركیامۆركرا. بڕیارەكەش لە (31)ی هەمان مانگ كاری پێ‌ دەكرێ‌، ئەوكاتە (دەبلیۆ- ئار ئێچ) لەمەندەڵی دەبێت فەرمانی ئەوە دەردەچێت بكرێتە یاریدەردەی دادوەری ڕامیاری لەپردێ‌. ڕۆژی 3/11/1918 دەگاتە پردێ‌ و دەست بەكاری خۆی دەكات. لە 7/11/1918 بروسكەی بۆ دەكرێ‌ بچێتە كەركووك بۆ لای (مێجەر نوئێل) كە دادوەری رامیاری كەركووك وهەڵسوڕێنەری ڕێنمایی سیاسەت دەبێ‌، لەباشووری كوردستان، بەمەبەستی ئامۆژگاریكردنی دەربارەی ئەو سیاسەتەی كەپەیڕەوی دەكەن، لەمكاتەی لە كەركووك دەبێ‌ بروسكەیەكی پێدەگات بۆ ئەوەی ئەفسەرێكی سیاسی لەگەڵ هێزێكی بچووك ڕەوانەی هەولێر بكەن تا بەگوێرەی بەندەكانی ئاگر بەست هەولێر دەستبەجێ‌ لەتوركەكانی وەربگرن، ئەم كارەی (نوئێل) بە (دەبلیۆ-ئار-ئێچ) دەسپێرێ‌) و بەمجۆرە نامەیەكی سەرپێی لەفەرماندەری هێزی كەركووك وەردەگرێ‌ و بەرەو هەولێر دەچێت. ڕۆژی 10/11/1918 كاتژمێر(1) ی دوای نیوەڕۆ دەگاتە هەولێر، دوای پێشوازیكردن نیوەڕۆ لای (ئەحمەد ئەفەندی) میوان دەبێ‌، دوای نانخواردن كاتژمێر (3) ی نیوەڕۆ دەچێتە ئۆردوگای توركەكان لە ڕۆژئاوای هەولێر، نامەكە دەداتە فەرماندەی هێزی توركەكان كەپیاوێكی كورتە باڵای قەفقازی دەبێت ئەمیش دوای خوێندنەوەی نامەكە ڕەزامەندی دەردەبڕی كەوا بەیانی هەولێر جێبێلێ‌، بەڵام پێشنیاز دەكات كەوا نەخۆشخانەكانیان لەهەولێر بمێننەوە لەوەڵامدا(ئێچ)دەڵێ‌: “منیش مكوڕ بووم لەسەر ئەوەی كەوا پزیشكێكیان لەگەڵ بەجێ‌ بێڵێ‌، بەڵام فەرماندە توركەكە ئەمەی رەتكردەوەو بەڵێنی داكەوا نەخۆشەكان لەگەڵ خۆیان بەرن” پاشان دەركەوت كەوا هەموویان بەسەر ماڵە هەولێرییەكانی دابەش كردبوو ئینجا (ئێچ) دەڵێ‌: ئەفسەرێكی توركم لەگەڵ خۆدا هێنا بۆئەوەی كۆگاكانم تەسلیم بكات”، لەپاشان ئێوارە لەدیوەخانی ئەحمەد ئەفەندی میوان دەبێتەوە وبەیانی دەچێت فەرماندە توركەكە بەڕی دەكات و دوایی چاوی بەپیاو ماقوڵ و ڕیش سپییەكانی هەولێر دەكەوێت و دەربارەی بارودۆخەكە قسەیان بۆ دەكات، لەم ماوەیەدا كە (ئێچ) لە هەولێر دەبێت. بروسكەیەك دەكرێ‌ كەوا (نەقیب موری) لە هەولێر دامەزراوە و پێویستە (ئێچ) بگەڕێتەوە بۆ پردێ‌ بەم پێیە ڕۆژی (13/11/1918 ) نەقیب (موری) دەگاتە هەولێرو (ئێچ) جڵەوی كاروباری دەداتە دەست و بەجۆی دەگەڕێتەوە پردێ‌. لە ڕۆژی (15/2/1918) جڵەوی كاروباری ئەم ناوچەیە بەڕێوەدەبات، پاشان مۆڵەت وەردەگرێ‌ و دەچێتەوە لەندەن، تا لەڕۆژی (30/6/1919)لەڕێگای حەلەب دەگاتەوە موسڵ لەوێ‌ یەكسەر فەرمانی پێدەدەن بگەڕێتەوە هەولێر بۆ ئەوەی پلەی یاریدەدەری لەدادوەری رامیاری لە (مۆر) وەربگرێتەوە. لە رۆژی 3/7/1919 دەگاتەوە هەولێر و دەست بەئیشوكاری خۆی دەكات، لەم ماوەیەدا چەندین پێشنیازدەكرێ‌ بۆ ئەوەی هەولێر بكرێتە پارێزگایەكی سەربەخۆی جیاواز لەموسڵ، كە قەزای كۆیە( تا ئەو وەختە سەر بە سڵێمانی بوو) لەگەڵ رەواندز بگرێتە خۆ، دیارە ئەم جۆرە پێكهاتەش سوودی زۆر بووە، چونكە تاكە ڕێگایەكی لەبارو گونجاو بڕوات بۆ رەواندز بەهەولێر تێدەپەڕێ‌، كۆیەش ئاسانتر دەیتوانی پەیوەندی بە هەولێرەوە بكات وەك سلێمانی (دەبلیو-ئار-ئێچ) دەڵێ‌: ” لەڕۆژی 29/10/1919 لەگەڵ (ئەحمەد ئەفەندی) سەرۆكی شارەوانی هەولێر بەشەمەندەفەر لەڕێگای شەڕگاتەوە چووین بۆبەغداد بۆ ئەوەی لەگەڵ(عەقید ویلسون)، دادوەری گشتی مەلەكی لەعێراق گفتوگۆلەسەر ئەم پێشنیارانە بكەین و بگەینە بڕیارێك. ئینجا گووتی:” ویلسون گێولی مەیلی لەوەرگرتنی پڕۆژە نوێكە نەبوو بەر بەوەرگرتنیشی تا دەرفەتی بۆ بڕەخسێ‌ سەردانی (مستەربل) بكات لەهەولێر و ئامۆژگارییەكانی پێشكەش بكات”. هەروەها دەڵێ‌:” چوار پێنج رۆژ لە بەغدا ماینەوە لە ئێوەرەی ڕۆژی (31/11/919) یەك دووكاتژمێرپێش ئەوەی بگەڕێمەوە، عەقید ویلسون جیایكردمەوە پێی ڕاگەیاندنم كەوا بارەگای گشتی هەواڵێكی پێگەیشتووە كەوا (مستەر بل) دادوەری رامیاری موسڵ لەگەڵ نەقیب( كی. سكوت) یاریدەدەری دادوەری رامیاری لە ئاكرێ‌ هەردووكیان لە( بیرە كەپرا) لە ناوچەی زێبارەتی كوژراون” بەمجۆرە دەڵێ‌:” بەدڵێكی پڕ لەژان و كەسەرەوە ئەم رووداوە چاوەڕوان نەكراوەمان پێگەیشت”. لەپاشان دەڵێ‌:” لەرۆژی (4/1/11919) گەیشتمەوە هەولێر، ئەم رووداوە لەناو خەڵك بڵاونەبووبۆوە، پاش چەند رۆژێك نەبێ‌ نەكەوتنە سەرزاری خەڵكی شار. رۆژی (5/11/1919) بروسكەیەكم پێگەیشت كە بەدادوەری رامیاری پارێزگای نوێی هەولێر دامەزراوم كە لەڕۆژی (1/1/11919) بڕیاری بوونی بەپارێزگا دەرچوو بوو” . بەم پێیە هەولێر لەو ڕۆژەوە بووە بە پارێزگا واتە رۆژی (1/11/1919) بەگوێرەی ئەم قسانەش بێ‌ (دەبلیۆ-ئار-ئێچ) یەكەم پارێزگاری هەولێر بووە لەپاش نەمانی دەسەڵاتی عوسمانلییەكان، بەڵام دووای پێكەوەنانی دەوڵەتی عێراق و لكاندنی كوردستان بەعێراقەوە، ئەم جۆرە پلەو پایانە دەدرانەوە خەڵكی وڵاتەكە، ئەوەندەی من ئاگاداریم