رۆڵی‌ كورد لە وەرچەرخانی سیڤەر بۆ لۆزان

رۆڵی‌ كورد لە وەرچەرخانی سیڤەر بۆ لۆزان

19 / 3 / 2009‌
مەسعود عبدالخالق

دوای‌ ئەوەی‌ ئەزموونی‌ (دەوڵەتی‌ هاوەچەرخ) بە نازناوی‌ (ئەڵمانیای‌ لاو)، (ئیتاڵیای‌ لاو)، (بەریتانیای‌ لاو)… هاتە نێو عوسمانی‌، لەوێش بزوتنەوەی‌ (عوسمانی‌ لاو) لەساڵی‌ 1865 سەری‌ هەڵدا ، لەساڵی‌ 1889 بەبۆنەی‌ یادی‌ 100 ساڵەی‌ شۆڕشی‌ فەڕەنسی‌ بوو بە ئیتحادوالترقی.. مەبەست لەو بزوتنەوە (لاو)انە دروستكردنی‌ دەوڵەتێكی‌ عەلمانی‌ مۆدێرن بوو لەسەر ترازی‌ ئەوروپیەكان، تا لە ساڵی‌ 1908 ئینقلابیان كردو لە29/تشرینی‌ یەكەم/1914ش بەگەر ئەڵمانیا كەوتن و چوونە نێو جەنگی‌ جیهانی‌ و شكستیان هێناو وڵاتی‌ عوسمانی‌ داگیركرا، لە فەترەی‌ عوسمانی‌ لەگەڵ‌ هەوراز و نشێو و سەلبی‌ و ئیجابیشدا بەڵام بارودۆخی‌ سیسای‌ كورد لە میللەتانی‌ تر چاكتر بوو، خاوەنی‌ سەربەخۆیی‌ خۆی‌ بوو لەمیانەی‌ 600 ساڵ‌ حوكمی‌ عوسمانی‌ سەرجەم پەلاماریان بۆ بەشەكانی‌ كوردستان ناگاتە (10)جار، باقیەكەی‌ تر سەروەری‌ و سەربەخۆی‌ بووە، بۆیە بەشداری‌ كردنی‌ كورد لە ئۆپۆزسیۆنی‌ عوسمانی‌ بەناوی‌ ئیتحادوالترقی و عوسمانی‌ لاو ئەوەندە جێی‌ شانازی‌ نەبوو، لە دامەزرێنەرەكانی‌ ئیتحاد والترقی چواركەس بوون:
1- د.عبدالله جودت.
2- د ئیسحاق سكوتلی‌.
3- محمد رشید چەركەس.
4- محمد تەمۆ.
دووەكەی‌ یەكەم كوردبون، ئەوەی‌ یەكەم كەس بیری‌ تۆرانی‌ هێنا نێو توركیا شاعیرێكی‌ كوردی‌ بوو بەناوی‌ (زیا ئەلب كۆك)، ئەوەی‌ یەكەم كەس بیری‌ پیتی‌ لاتینیش هێنا هەر كورد بوو (د.عبدالله جودت بوو)، گرتنە بەری‌ ئەو ستراتیژیە سەقەتە بەردەوام بوو لەگەڵ‌ مستەفا ئەتاتوركیش، لەوەوپێش باسی‌ هەڵوێستی‌ هەردوو دەسەڵاتی‌ عەلمانی‌ ناسیۆنالیزمی‌ ئەنقەرە و دەسەڵاتی‌ نیمچە ئیسلامی‌ ئەستەمبۆلمان كرد، سەبارەت بە دەوڵەتی‌ كوردستانی‌ گەورە ئەو ستراتیژیە سەقەتە وایكرد بەشێكی‌ زۆر لە كوردەكان لایەنگیری‌ ئەتاتورك و ئەنقەرە بكەن، هەروەك( تۆماس بوا) لە كتێبی‌ (تاریخ الاكراد-) دەڵێ‌:
ئەگەر كوردەكان یارمەتی‌ ئەتاتوركیان نەدابوایە سەركەوتوو نەدەبوو، ئەتاتورك دوو كۆنگرەی‌ خۆ دروستكردنی‌ ئەنجامدا لەژێر پارێزگاری‌ دەسەڵاتی‌ عەشایەرە كوردەكان ، یەكەمیان لە ئەرزەرۆم لە 23/7/1919 و دووەمیان لە 4-11/9/1919 لە سیواس ، توانی‌ عەلمانیە كوردەكان هەڵخەڵەتێنێ‌ هەرچەندە بەشێكیش دڵسۆزبوون، لە كۆنگرەی‌ سیواس (خالدبەگ) بە (حسن خیری‌) وت چەندە دەڕوانمە ئەو هاوپەیمانەمان لەگەڵ‌ ئەتاتورك ئەوا بەتیژكردنی‌ تیغی‌ دەزانم بۆ ملی‌ خۆمان، چونكە لەلای‌ ئەستەمبۆل سەربەخۆی‌ تەواو دراوەو بوەتە رێكەوتننامەی‌ دوەلی‌ لە سیڤەر ئیتر ئێمە بۆچی‌ ئەو حازرە بەقەرز و گفتێكی‌ زارەكی‌ كەمال ئەتاتورك بگۆڕینەوە، واپێدەچێ‌ ئەوكاتی‌ هەموویان ئاگایان لەوە نەبێ‌ كە لە ماددەی‌ (1)ی‌ (میساقی‌ نیشتمانی‌ توركیا) نكوڵی‌ لەمافی‌ كورد كرابوون، ئینجا هەر ئیحسان نوری‌ پاشا لە ل20زۆر جوانی‌ بۆ چووبوو، لەو گومانەوە سەرۆك عەشیرەتەكان كۆبونەوەو نامەیەكی‌ چوار پرسیاریان بۆ ئەتاتورك نووسی‌.
بەكورتی‌ لەگەڵ‌ سەرهەڵدانی‌ بیری‌ نەتەوەیی‌ و هاتنی‌ دەوڵەتی‌ هاوچەرخ بۆ ناوچەكە دوو پرۆژە كەوتە كار لەنێو كورد:
یەكەمیان: عەلمانیە كوردەكان بوو پێیان وابوو لەرێی‌ عەلمانیەتی‌ جیهانی‌ و توركی‌ مافی‌ كورد دێتەدی‌ و هاریكارییان كرد لەگەڵ‌ ئیتحادوالترقی و كەمالیزم و دوایی‌ شكستی‌ هێناو كورد كەوتە مەینەتی‌. دوەمیان: لایەنە ئایینیەكان بوون ئەوان پێیان وابوو لەرێی‌ ئەستەمبۆل و دەوڵەتی‌ عوسمانی‌ دێتەدی‌، بەدرەنگەوە رێكخراوو كوردپەروەرەكانی‌ تریش هاتنە سەر ئەو رایە، لە 23/4/1920 شەریف پاشا بروسكەی‌ رێزی‌ بۆ سوڵتان لێدا لەپای‌ هەڵوێستی‌ چاكی‌ بەرامبەر كورد، هەروەها بڕوانە یاداشتی‌ (یانەی‌ ناوەندی‌ كوردستان) چۆن هاتۆتە سەر رای‌ شێخ عبدالقادر شمزینی‌ بۆ قۆناغەكانی‌ سەربەخۆیی‌ كوردستان لەگەڵ‌ عوسمانی‌.
بۆیە لەنێو كوردیش بەوهۆیەوە بوونە دووبەش هەریەكە لە شێخ عبدالقادر شمزینی‌ و شریف پاشا و شێخ سەعید و نەوڕەسی‌ و هەندێ‌ لە بەدرخانیەكان و هەندێ‌ دەستەی‌ تری‌ كوردی‌ و ئایینیەكان پێیان وابوو ئەوەی‌ مستەفا ئەتاتورك دەیكا فڕوفێڵ‌ و تاكتیكەو دەستكەوتەكانی‌ كورد لە ئەستەمبۆل و پەیماننامەی‌ سیڤەر هەڵدەوەشێنێتەوە، سمكۆش لەلای‌ خۆیەوە بە پشت بەستن بە سیڤەر حكومەتێكی‌ دروستكرد لەساڵی‌ 1922، (بڕوانە نامەو پشتگیری‌ ئاشتی‌ و سیڤەر لە كتێبی‌ كۆمەڵەو رێكخراوەكان لە بەلگەنامەی‌ فرنسی وبریتانی…)،
بەڵام عەلمانی‌ و عەشایرە كوردەكان لاگیری‌ ئەتاتوركیان كرد و هەتا لە كوردستانی‌ خوراووش ئەو دووبەرەكیە روویدا، لەكاتێكدا شێخ محمود و زانایانی‌ ئایینی‌ پێیان وابوو لەرێی‌ ئەستەمبۆل و سوڵتانەوە مافی‌ میللەتی‌ كورد زامن كراوەو بوەتە بەڵگەنامەی‌ نێودەوڵەتی‌ و عەلی‌ ئیحسان پاشا بەناوی‌ سوڵتان لە سالی ١٩١٨ بروسكەی‌ دان پێهێنانی‌ بە حكومەتی‌ شێخ مەحمود كردوەو وەك (مەلیك) ناساندویە، كەچی‌ لایەنە عەلمانیەكەی‌ نێو حكومەتی‌ شێخ مەحمود لەوانەش رەفیق حیلمی‌ لاگیری‌ ئەتاتوركی‌ كرد و هەرخۆی‌ لە (یاداشتنامەكانی‌) دەڵێ‌ شێخ مەحمود لە پاداشی‌ ئەو چاكەیەی‌ سوڵتان بۆ كورد فەروەیەكی‌ بەدیاری‌ پێدا ناردم بۆ سوڵتام لە ئەستەمبۆل، كەچی‌ ئەو چوو بۆ ئەنقەرەو دایە ئەتاتورك، بەو شێوەیە دەنگی‌ عەشایەری‌ و لایەنە عەلمانیەكان زاڵتر بوو، بەگەر مستەفا كەمال كەوتن، لەوەش زیاتر خوێندكارانی‌ كورد لە ئەوروپا یارمەتییان بۆ ئەتاتورك كۆدەكردەوە، بەپێی‌ بەڵگەنامەی‌ بەریتانی‌ (ژ:21 لە 18/4/1929 نوسراوە (بۆ وەزیری‌ دەرەوەی‌ بەریتانیا، دەڵێ‌ مانگانە 60.000 $ یان بۆ دەنارد تا خۆیبوون چووپێی‌ بڕین .
تەنانەت ئیحسان پاشاش كە لەدواییدا بە شۆڕشی‌ ئاگریداغ هەڵسا لە 1927 ، لایەنگیری‌ ئەتاتوركی‌ كرد و ئەفسەری‌ بەرپرس بوو لە سەربازگەی‌ ئەستەمبۆل و تەسلیمی‌ ئەتاتوركی‌ كرد لەدژی‌ سوڵتان، بەو شێوەیە كوردە رۆشنبیرو لائیك و سەرۆك عەشیرەتەكان بەشداریی وپشت گیریان لە دام و دەزگاو حكومەت و پەرلەمانی‌ ئەتاتورك كرد لەژێر ناوی‌ (برایەتی‌ كورد و تورك لە دەوڵەتی‌ توركیای‌ نوێ‌).
د.عبدالله جودت دەڵێ‌: “لە ئەنجومەنی‌ توركیا- پەرلەمان (بیویج مجلس) كورد 72 ئەندامی‌ هەبوو، بە سەرۆكایەتی‌ (حسن خیری‌- نوێنەری‌ دەرسیم)، هەر بەو رەوتەش ئەتاتورك توانی‌ بەوانە بسەلمێنی‌ كە كورد جیابونەوەی‌ لەگەڵ‌ توركی‌ برای‌ ناوێت و سیڤەری‌ ناوێت و سوڵتان و ئەستەمبۆل و شێخ عبدالقادری‌ شەمزینی‌ و شێخ سەعیدی‌ پیرانیان بە نەفام و رێزتێكدەری‌ میللەتانی‌ برا لە قەڵەم دا، بەو شێوەیە مستەفا كەمال وەفدێكی‌ رێكخست بۆ كۆنگرەی‌ لۆزان كە پێكهاتبوو لە سەرۆكەكەی‌ (عیسمەت ئینینۆ)و دوو كوردیش لەگەڵی‌ بەناوی‌ (عارف محمد برنجی‌ زادە،ئێكلە زولفی‌ بەگزادە)، ئەوانە بەناوی‌ كورد چوون لەوێ‌ وتیان ئێمە سیڤەرمان ناوێ‌ لۆزانمان دەوێ‌، لەنێو پەرلەمانیش لە ئەنقەرە حەسەن خەیری‌ بە جلی‌ كوردی‌ دەوامی‌ دەكردو بە بێ‌ تەل بەردەوام بروسكەی‌ بۆ كۆنگرەی‌ لۆزان لێدەداو دەیوت ئێمە سیڤەرمان ناوێت و لۆزانمان دەوێت، سوڵتان واحدالدین-مان ناوێ‌ مستەفا كەمالمان دەوێ‌، خەلافەتی‌ عوسمانیمان ناوێ‌ توركیای‌ نوێمان دەوێت، شەریعەتمان ناوێ‌ دەستورێكی‌ عەلمانیمان دەوێت… ،لۆزان كرا بێ‌ ئەوەی‌ ناوی‌ كوردی‌ تێدا بمێنێ‌ .
بەم شێوەیە سیڤەر وەرچەرخا بۆ لۆزان، كوردیش كەوتە مەینەتی‌ و پارچەپارچە بوو، ناوی‌ لەسەر نەخشەو كۆنگرە نێودەوڵەتیەكان سڕایەوە، لەولایەش كە ئەتاتورك تەواو لە سیڤەر و ئەستەبۆل رزگاربوو، دەستی‌ كرد بە گرتن و لەسێدارەدانی‌ سەركردە كوردەكان و پێداهات بە دۆستاكانی‌ و حەسەن خەیری‌ و برنجی‌ زادەو زولفی‌ بەكزادەشی‌ تیرباران كرد، سەرۆكی‌ دادگا ناوی‌ (صائب پاشا) بوو، توهمەكەش ئەوەبوو ئەوانە بە پێشێلكاری‌ یاسای‌ جلوبەرگی‌ (جوداخوازی‌) كوردییان لەبەركردووە، وەسیەتێكی‌ خەمناكی‌ ئەوانە تۆماركراوە لەلایەن خەڵكی‌ ناوچەكە بۆ نەوەكانیان دەگێڕنەوەو دەڵێن هەرسێكیان لەكاتی‌ لەسێدارەدان وتیان: ئێمە هەڵەی‌ گەورەمان بەرامبەر كورد كرد، ئێمە سەبەب بووین لە شكستی‌ كورد، بۆیە قەبرێكمان لەسەر رێی‌ دیاربەكر بۆ لێبدەن، لەسەر كێلی‌ گۆڕەكەمان بنوسن: هەر كوردێك بە ئێرەدا رەت بوو بەردێكمان تێبگرێت..چونكە ئێمە خیانەتمان بە كوردو زانایانی‌ ئاینی‌ كرد، بەو شێوەیە لۆزان هاتەدی‌ و ئینجا سەركردە ئایینیەكان هەڵسانەوەو دەستیان بە شۆڕش كرد و یەكەم شۆڕش لەدژی‌ لۆزان و ئەتاتورك بۆ گێڕانەوەی‌ سیڤەر و سوڵتان كرا لەلایەن شێخ سەعیدی‌ پیران بوو لە ساڵی‌ 1925.