ئاهه‌نگی مه‌ولوودی نه‌به‌ويی له‌ سوڵتان موزه‌ففه‌ره‌ددين و هه‌ولێره‌وه‌  به‌ره‌و جيهانی ئيسلاميی

چۆلی فایەق

نووسه‌ر و توێژه‌ر

ده‌ستپێك

شارى هەولێر(ئێربل)، پێته‌ختی ئێسته‌ی كوردستان، ئاهه‌نگی یادی(مه‌ولوود) لەدایكبوونی پێغه‌مبه‌ر (مه‌حه‌مه‌د)ی لێ‌ لەدایك بووه‌، له‌باره‌يه‌وه‌ گوتراوه‌ (مدينة ميلاد المولود النبوي). هەموو ساڵێك، هەولێرییەكان بەوپەری پەرۆشی و دڵخۆشییەوە، لە چاوەروانيی مانگی مەولودی نەبەویى، لاپه‌ره‌ی ڕۆژمێره‌كانيان هه‌ڵده‌ده‌نه‌وه‌، تا به‌ ١۲ مانگی (ربيع الاول) ده‌گات. گەورە و بچووك، ژن و پیاو، هەژار و دەوڵەمەند، دەسەڵاتدار وكاسبكار…هتد، پێكڕا لەم ڕۆژەدا، كه‌رنه‌ڤاڵی مه‌ولوود نه‌به‌ويی ساز ده‌كه‌ن، بۆ هەر كوچەو كۆڵانێكی ئەم شارە دەچیت، شیرينی و خواردن دەبەخشرێت، دەنگی دەف و صەڵاواتی مزگەفت و تەكیە و خانەقاكان، بە بازنەیی ئەم شارە، سەدا دەدا، بابای هەولێری كاتێك لەرۆژی لەدایكبوونى په‌يامهێن (مه‌حه‌مه‌د)دا ڕوو له‌نێو بازارێ ده‌كات، بەتایبەت چه‌ق (سەنتەر)ی شار، هەستێكی بۆ دروست دەبێت، وەك ئەوەی لەو رۆژەدا بێت كە دانیشتوانی (يثريب) مەدینەی مونەوەرە، بە دەف و ستایشی (طلع البدر علینا) پێشوازیان لە محمد دەكرد، هه‌ڵبه‌ت بنيات له‌سه‌ر ئه‌و شێوه‌يه‌ی له‌ كتێبه‌كانی (سيڕه‌ت) له‌ گرته‌ی نێو فيلمی (الرساله‌) ئه‌م ديمانه‌ دێته‌ به‌رچاوان.
وەك چۆن لە جەژنەكان خەڵكی جلكی تازە و جوان دەپۆشن، هەولێریەكانیش لە رۆژی مه‌ولود نەبەويی، جلكی تازە و پۆشتە دەپۆشن. لەم رۆژەدا، هەموویان بە خۆشەویستیى پێغه‌مبه‌ری دينه‌كه‌يان، مەست ده‌بن و لە شەرابی عيشقی مسته‌فايی، ده‌نۆشن. تا ئێوارە خەریكی دەڕبڕینی خۆشەویستی و خۆشیى ده‌بن، خاڵێكيش جێی لێڕامانه‌، ئه‌ويش ناوبردنی پێغه‌مبه‌ری ئيسلام به‌ (خۆشه‌ويست)ه‌ له‌ شاری هه‌ولێردا، له‌جياتی هه‌ر ناوبردن و شۆره‌تێكی دی، قه‌ديميانی هه‌ولێر، وه‌ختێ ناوی په‌يامهێن ده‌هێنن، ده‌ڵێن (خۆشه‌ويست). منداڵ ده‌بيندرێت، له‌ هێكڕا له‌ پرمه‌ی گريان ده‌دات، پيره‌مێردی پشت كووڕبووه‌وه‌، يه‌ك به‌ قورگی، صه‌ڵاوات لێده‌دات، پيره‌ژنه‌كان ده‌ف ده‌كووتنه‌وه‌، شيرينيی و خواردن به‌سه‌ر خه‌ڵكی ده‌به‌خشرێته‌وه‌، تاكسيی و چه‌ندان خه‌سته‌خانه‌ و نێوه‌ند و دوكان، كه‌رسته‌كانيان ده‌كه‌ن به‌ خۆرايی، يان داشكانی نيواونيو ده‌كه‌ن.

من ته‌نيا تاريف و وه‌سفی ئه‌م ڕۆژه‌ و هه‌ڵوێستی ئه‌وان له‌م ڕۆژه‌دا ده‌كه‌م، قسه‌م له‌سه‌ر ديوی ئه‌رێنيی و نه‌رێنيی، له‌گه‌ڵبوون و له‌گه‌ڵبوون نييه‌، ته‌نيا وه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌سێ به‌ چاوی سه‌ر و به‌ گوێی خۆی ساڵانه‌ ئه‌مه‌ ده‌بينێت و ده‌بيستێت، ديمه‌نه‌كه‌م ڕاگواستووه‌.

ڕه‌نگه‌ هۆكاری ئەم خۆشەویستييه‌ی هەولێرییەكان بۆ په‌يامهێن و بۆ يادی له‌دايكبوونيی، بۆ (سوڵتان موزەفەرەددین) بگه‌ڕێته‌وه‌، به‌وه‌ی ئەو یەكەم كەس بوو لە جیهانی ئیسلامیيدا، به‌شێوه‌يه‌كی فه‌ڕميی، يادى له‌دايكبوونی په‌يامهێنی كرد به‌ ئاهه‌نگ و كه‌رنه‌فاڵ و پشوو. پێده‌چێت ئه‌مه‌ وه‌ك كتلوور و نه‌ريتی باو، له‌ زه‌ين و يادگه‌ی ئه‌وان، چه‌قی بووبێت.

ئێمه‌ له‌م نووسراوه‌ (مه‌ناقيب)ييه‌دا، باسوخواسی سوڵتان موزه‌ففه‌ر و شێوازی مه‌ولوود له‌م سه‌رده‌ميدا، ده‌خه‌ينه‌ر به‌ر ديد و ديده‌ی خوێنه‌ران، ناوی سوڵتان موزه‌ففه‌ر له‌نێو كورددا به‌ باشيی و چاكه‌ ڕۆييوه‌، وه‌لێ زۆرينه‌ شتێكی وا له‌باره‌ی ژيان و مه‌ناقيبييه‌وه‌ نازانن، به‌ ورده‌كارييه‌كانی شێوازی ئاهه‌نگی مه‌ولوود و مێژووه‌كه‌ی، زانيار نين. ئه‌مه‌ هه‌وڵێكی سه‌ره‌تاييه‌، بۆ ئاشنابوون به‌ باسوخواسی مه‌ولوودی نه‌به‌وييدا..

 ناو و كات و شوێنی لەدایكبوونی سوڵتان موزه‌ففه‌ر

موزەفەرەددین گۆگبوری(1) كوڕی میر (زین الدین ابی الحسن علی كچك) كوری بتگتگین، لە بیست و حەفتی مانگی موحەڕەم، ساڵی 549ك رێكەوتی 13ی نیسانی 1154ز لە قەڵاتی موسڵ لەدایك بووە (2) .باوكی، دوای ماوەیەك ناردی بۆ شاری هەولێر، تا لەژێر چاودێريی (ئەتابەگ) (مجاهد الدین قایماز)دا، كە له‌ جياتی (زین الدین علی كچك) فەرمانرەوایی ئەو شارەی دەكرد، پەروەرده‌ ببێت .

(زین الدین علی كچك) خۆی و خاووخێزان و سامان و داراییەكەی لە هەولێر دانابوو(3). بەوەش (مجاهدالدین قایماز)بوو بە (ئەتابەگ) واتا بووە باوكێكی پەروەدەكاری موزەففەرەددین گۆگبری و براكانی (4).

“ناسناو و شۆرەتەكانی”

هەندێك لە مێژوونووسەكان ناوی (أبو سعید)یان لێ‌ ناوە (5)، سوڵتان موزەففەرەددین ناسناوگەلێكى هەبووە، مێژوونووسان بۆ رێزلێنان و پێداهەڵدان چەندان ناسناویان بۆ داناوە، هەندێكیشیان ناسناوی گەورەیی و پایەدارییەتیيه‌ كە پێی بەخشراوە، یاخود خۆی لەسەر (دراو)ی ئەممارەتەكەی و شوێنە مێژوویەكان دایناوە .

مێژوونووسی هاوسەردەمی خۆی (العماد الكاتب اڵاصفهانی) كە لەزۆرینەی شەرەكانی خاچ دروشمەكان بەشدار بووە، سوڵتان موزەففەرەددینی لەم شەرانە دیوە بە (اڵاسد الغضنفر) واتە بەچكە شێر ناوی بردووە (6)، هەروەها (ابن شداد) و (المنذری) نازناوی (اڵامیر اڵاجل الكبیر) واتە (میری رێزدار و گەورە)یان لێ‌ ناوە(7)، هەرچی (ابن  اڵاثیر) و (ابن خلكان) و كەسانی تره‌، ناسناوی (الملك المعظم) واتە (پاشای گەورە)یان لێ‌ ناوە (7)، ئەم ناسناوەی لە هەموویان بڵاوتر بووە، لەسەر دراوەكانیشی كە لەهەولێر دەردەچوو، نووسرابوو(ملك الامرا‌ء مظفر الدنیا والدین گۆگبری علی) واتە:(شای میران، رووسووری دونیا و قیامەت گۆگبری عەلی )(8)، بەڵام لەسەر تاوێری سەر شەقڵەكەی كە بەرانبەر بە شاری مەككەى نابووه‌وه‌، نووسیبووی (الامیر الاصفهسلار الكبیر حسام امیر المۆمنین) (9) ، لەسەر گۆمە ئاوەكەی كە لە ساڵی (594ك/1198ز) لەسەر كێوی عەرەفات درووستی كردبو نووسرابو (مفظرالدین كوبكری بن صاحب أربل سیف امیر المۆمنین)(10).

” خوورەوشت ومەناقیبی سوڵتان موزەففەرەددین”

سوڵتان موزەففەرەددین كه‌سێكی دیندار و خانەدان بووە، زۆر بایەخی بە پایەداريی ئەممارەت نەداوە، كەسێكی ئاسایی و خاكیى بووە. بێ‌ ئەندازە حەزی لە چاكە و خێرخوازی كردووە .

(ابن خلكان) دەڵێت: “لە خێرخوازیدا شتگەلێكی زۆر سەیری لێ‌ دەگێڕنەوە، كە نەبیستراوە كەسی دی وەك ئەوی كردبێت، لە ژیانیدا هیچ شتێك بەلایەوە خۆشەویست نەبووە وەك چاكەخوازيی، هەموو بەیانیەك نانی بۆ هەژاران ئامادە دەكرد و لە چەندان گەرەكی هەولێر بەسەریانی دابەش دەكرد”(11)

مێژوونووسان ده‌ڵێن: (جل و بەرگی زستانە و هاوینەی بەسەر كەمدەرامەتەكاندا دابەش دەكرد و سەڕەڕای ئەمە پارەشی پێدەدان، هەركەسێكیش گەشتی بكردبا، بە ئەندازەی پێداویستيی و دووريی رێگه‌كەی خەرجی و ئەرك و مەسرەفی دەكێشا(12).

(ابن كثیر)دەڵێ‌: “یەكێ بوو لە جوامێرە سەروەرو وگەورەكان، میرێك بوو لە میرە خاوەن شكۆ و پایەدارەكان” (13). دەستی بەڕووی هیچ موحتاجێكەوە نەدەنا،كەسی نائومێد نەدەكرد،نەخاسمە فەقێ‌ و مەلا و فەرموودەخوانان(14).ئەو خەسڵەتانەی ئەو هەیبوون بە دەگمەن لای كەسێكی دی بەدی دەكران(15)،كارێك لەو كارە خێرانەی كە دەیكرد ئەوەبوو، ساڵی دووجاران، شاندی بە پارەی زۆرەوە دەنارد بۆ گوێ‌ دەریاكان، بۆ شام بۆ كڕینەوە و ئازادكردنی دیلە موسڵمانەكان لە دەستی خاچ دروشمەكان، هەندێكیشیان دوای ئازادبوونیان بۆ ژیان و گوزەران دەهاتنە هەولێر، بەڵام بەرلەوە ڕەوانەی گوندی (بیت النار)(16) دەكران تا لەوێ‌ جلكی شیاو لەبەربكەن و پێداویستی خۆیان وەربگرن، ئینجا بێنە ناو هەولێر(17).ئەوانەشیان كە وڵاتی خۆیان بەباشتر دەزانی، خەرجی رێگا و پێداویستیان بۆ دابین دەكرا و دەچوونەوە(18).

زانای بەناووده‌نگ (سبط ابن الجوزی) لە سەردەمی سوڵتان ژیاوە و، خۆيشی سەری لە(هەولێر)داوە، دەڵێت: “پارە و سامانی ئەم ئەممارەتە هەمووی كرا بەخێر و سەدەقە، تا موزەففەرەددین گۆگبوری هیچی نەما، ناچار خشڵ و مجەوهەراتی دەنارد بۆ دیمەشق كە لەوێ‌ بیفرۆشن و پارەكەی بكەن بەسەرانە و دیلەكانی لە خاچ دروشمەكان پێ‌ بكڕنەوە و ئازادیان بكەن (19) چونكە خاچدروشمان بەبێ‌ پارە و سەرانە دیلەكانیان ئازاد نەدەكرد، دوای سەرژمێریش دەركەوت كە 60000شەست هەزار دیلی ژن و پیاوی بەپارە ئازاد كردووە (20).

“ابن شهبە”دەڵێ: سوڵتان موزەففەرەددین ساڵانە لەبودجەی ئەممارەتەكەی بڕی دووسەد هەزار دیناری بۆ ئەم كارە دابین كردبوو(21).

هەرچی خزمەتی حاجیانە ئەوا سوڵتان موزەففەر پشكێ‌ شێری بەردەكەوێت لەمێژوودا، بەپێی قسەكانی (ابن خلكان) هەموو ساڵێك (5000_6000)هەزار دیناری بۆ حەج و حاجییان خەرج دەكرد (22) .بەڵام (سبط ابن الجوزی)بری پارەكە بە (10000)دەهەزار دینار دەخەمڵێنێ‌ (23). ساڵێ‌ (30000)سی هەزار دیناریشی لەحەرەمەیندا سەرف دەكرد(24).

“پرۆژەكانی سوڵتان موزەففەرەددین

لە حەرەمەینی شەریفەین”

سوڵتان موزەففەرەددین دەستی چاكەكاری و خێرخوازیەكەی گەیشتبوو به‌ خاكی مەككە، لە شاری مەككەی موكه‌ره‌مه‌، پرۆژەیەكی گەیاندنی ئاوی بۆ چیای عەرەفە سازدا و گۆماوەكانی چاك كردەوە و چه‌ندان‌ بیری لێ‌ دا (25) . هەردوو بیری (الزیادیە الكبری) و(الزیادیە الصغری) بە فەرمانی ئەو هەڵكەندران، بیری سێیەمیشی لێ‌ دا، كە پێی دەڵێن (الشمردقیە) (26) . لە ژوور مەككەشەوە لە ساڵی (604ك/1207ز)  بیرێكی ئاوەدانكردەوە،گوایه‌ كاتی خۆی (میمون بن الحضرمی)ی برای (العلا‌ء الحضرمی) لەسەر رێگه‌یەك لێی دابوو، بە رێگه‌ی (سبیل الست) (27) بەناوبانگ بوو، گەلێ‌ بیری دیكەی لێ‌ داوە، سەرەرای ئەوەی هەندێكی نۆژەنكردنەوە، لە پاشان وشكیان كرد (28).

كارێكی تر ئەوەبوو لەسەر (عەرەفە) سێ‌ قوتگە (أعلام)ی درووستكرد، مێژوونووس (الفاسی المكی) دەڵێت: دوانیانم دیتوه‌، بەڵام سێیەمیان كە بە ڕووكاری (المغمس)ەكە دانرابووەوە ئەوەیان ڕووخاوە و كەوتوە (29) . ئەم مێژوونووسە لەم شوێنەدا گاشە بەردێكی  دیتوه‌ لەسەری نووسراوە (میر سوپا سالای گەورە موزەففەرەددینی كوڕی زین الدین سەرداری هەولێر، حسام أمیر المۆنین فەرمانی دا ئەم سێ‌ قوتكەیە لەنێوان كۆتایی خاكی عەرەفە و دۆڵی عەڕەفەدا دروست بكرێن) بەرواری دروستكردنیشی نووسراوە: شەعبانی ساڵی 605ك/1208ز، هەروا دوو قوتگەی تریشی چاككردووەتەوە كە پێشتر لە ساڵی 616ك/1219ز وەك شەقڵی سنووری دیوی مەككەی حەرەم دروست كرابوون (30).

 نووسەری گەورە (محمد كورد علی) لە نووسراوەكانیدا جێگە و پێگەیەكی تایبەتی بە موزەففەرەددین گۆگبری شایاندوە و بەیەكەم خێرخواز و چاكەكاری دادەنێ‌ و دەڵێت : (موزەففەرەددین گۆگبری سەرداری هەولێر یەكێكە لەمەلیكە خێرخواز و كارسازەكان، ئیشی چاك و كاری خێری زۆری داهێناوە و ئەو دەزگا و كارگه‌يانەی ئەو سازی دەدان، لە گەلێ‌ رووەوە، لە كارخانەكانی رۆژئاوای ئەم سەردەمە دەچن (31)

“خاكگەرایی (تواضع)ی سوڵتان موزەففەرەددین”

هەر فەرمانڕەوا و لێپسراوێك خاكی و بێ‌ فیز بێت و تێكەڵ بە كۆمەڵگه‌ بێت، ئەوا خۆشەویست دەبێت لای رەعیيەت، جا سوڵتان موزەففەرەددین بێ‌ ئەندازە بێ‌ فیز و كەسێكی خاكيی بووە، زۆر تێكەڵاوی هەژاران بووە، هیچ بایەخی بە جلكوبەرگی خۆی نەداوە، مێژوونووسانیش هۆكاری ئەم رەوشتانەی بۆ پەروەردە دینیەكەی بنەماڵەكەى دەگەرێننەوە، هەم بەهۆی تێكەڵاوی لەگەڵ زاهیدان و صۆفیەكان .

دەگێرنەوە دەڵێن: موزەففەرەددین هەندە خاكگەڕا و خاكيی بووە، هەر جل و بەرگێ‌ بۆ میر و فەرمانرەوایان گونجاوبێت ئەو نەیپۆشیووە، كامە جلك زبر بوە ئەویانی پۆشیووە، ڕۆژێكیان (ربیعە خاتون)ی هاوسەری داوای لێ‌ دەكات جلكێكی نەرم لەبەربكات و ئەوەندە ئازاری خۆی نەدات، لە وەڵامی ئەم داوایەیدا دەڵێ‌: كامیان چاكترە و جەزای زیاترە، بەرگێك بایی دە پەنجایی لەبەر بكەم یان جلكێك بایی پێنج پەنجایی لەبەر بكەم و پێنج پەنجەیەكەی تر بدەم بەهەژار و داماوێك  (32).

وەك رەوشتی دەروێشان بەدەگمەن وابووە نان به‌ ته‌نێ بخوا، دەینارد بە دووی  چەند پیاوچاكێك و پێكرا نانیان دەخوارد .

“سوڵتان موزەففەرەددین و تەصەوف”

ئەم میرە، ژیان و گوزەرانی وەك دێوانە و دەروێشان بووە، بەردەوام هامۆشۆی دەكردن، تەنانەت مێژوونووسان باس لەوە دەكەن كە سوڵتان موزەففەرەددین بەخۆی بەشداريی كۆڕ و بازنەی زكرەكانیانی دەكرد (33)

زۆر بڕوادار بوو بە تەریقەت و سۆفیگەريی، یەكێك لەو شێخانەی كە زۆر ڕێزی لێ‌ دەنا (الشیخ ابو حامد الكرمانی) بوو ، كە بە (أوحدالدین)ناوداربوو، ئەم شێخە سەری لە هەولێر دا و كۆمەڵێ‌ دەروێشی عەجەمی لەگەڵدابوون، هەمویان بوون به‌ میوانی و، پاشان هەموویانی نارد بۆ حەج(34).

ئەم ميره‌ وەرع و زوهدی ئەهلی تصوفی بەسەردا زاڵ بووە، نەیهێشتوە شتی خراپ _ به‌ ديدگه‌ی دينيی _ بهێندرێتە نێوئەمارەتەكەی(35). (الغسانی) دەڵێت: رێگه‌ی بە كەس نەداوە مەی (الخمر) بۆ ناو وڵاتەكەی بهێنێ‌، داركاريی ئارەقخۆرى دەكرد(36).

هێندێك ڕايان وايه‌، هەرچيی زوهد و خێرخوازی و چاكەی ئەم ميره‌ هەیە، زۆرینە هۆكارەكەی بۆ تێكەڵاويی لەگەڵ ئەهلی تصوف.

“سوڵتان موزەففەرەددینی موجاهید و جوامێر”

(ابن خلكان)باس لە جوامێريی و پێگەی سوڵتان موزەففەرەددین دەكات، لە شەرە گەورەكە (حطین) دەڵێت: (موزەففەرەددین كوكبری لە جێگه‌ی ترسناكی وا خۆی راگرت كەسی دی لەوێدا خۆی رانەدەگرت، ناوبانگیشی هەندە بڵاوە درێژەپێدانی ناوێت، ئەگەر هیچی دی نەكردبێت ئەو قارەمانییەتەی (حطین)ی بەسە، لەم شەرەدا لەشكری موسڵمانان شكا، بەڵام كە دیتیان وا (تقی الدین عمر)ی برازای سەڵاحەددینی ئەیوبی و موزەففەرەددین گۆگبری هەردووكیان پێشیان لە خاچدرووشمان گرتووە و كۆڵیان نەداوە و جوامێرانە شەردەكەن، ئەوانیش هەموویان گەرانەوە بۆ نێو گۆرەپانی شەرەكە و خاچ پەرستانیان تێكشاند(37).

(القزوینی)ی دەڵێت: (موزەففەرەددین گوگبری میرێكی ئازا و جوامێر و بەهیممەت بوو، گەلێ‌ دكرى بەفەڕەنگ كردووە، خەڵك دەیگێرنەوە و باسیان دەكەن .(38)

“المنذری”ی دەڵێت: (موزەففەرەددین گۆگبوری لە كوشتاری دوژمنی سەر كەناراوەكانی (الشافعی)یدا هەڵوێستی ئازایانەی دیاربوو(39).

(ابن الفوطی)یش باسی ئازایەتيی كردووە و دەڵێت: پیاوێكی ئازاو بەهەڵمەت بوو، فەرمانی دەڕۆیشت و لە گرتنی وڵاتاندا خێری لێ‌ دەكەوتەوە.(40)

  ئەم سوڵتانە، زۆر قارەمان و جوامێر بووە لە شەرەكاندا ، غازیەكی پاڵەوان بووە، میرێك نەبووە خۆی لەسەر جێگه‌ی نەرم و گەرم پاڵ بداتەوە و دارو دەستەكەشی ڕەوانەی شەڕ بكات، بەڵكوو خۆی لەگەڵیان لەشەرەكاندا بەشداربووە،  زوڵم و دەستدرێژی لە كەس قبوڵ نەكردووە چ لەهەولێر بێت چ لە دەرەوەی ئەممارەتەكەی، ئەو كە زاوای صلاح الدین ئەیووبيی بوو، لە گشت شەڕه‌كان، لەگەڵی دابووە و سوارچاكی سەرەكيی سوپاكەی بووە .

“خوێندەواری و بایەخدانی بە زانست و رۆشنبیری”

سوڵتان موزەففەرەددین زۆر بایەخی بە خوێندەواريی و زانست و زانایان داوە، رێزدارتین چین بەلایەوە زانا و نووسەر و ئەدیبان بوون، خۆشی زۆر حەزی بە زانست كردووه‌، هەردەم خەریكی فێربوونی زانست بووە، پەراوی (المسند فی الحدیث) ی لە رێگه‌ی (ابو علی حنبل بن عبدالله الرصافی) و كەسانی دیكەش خوێندبوو .(41)

سوڵتان موزەففەرەددین مەیلی بۆ زانستی (مێژوو)هەبوو، (ابن خلكان)دەڵێت: (موزەففەرەددین گوگبری هەندێ‌ بابەتی مێژوویی لەبەربوو، زۆرجاران دەیگێرایەوە(42).

كاتێكیش زانای بەناوبانگ(ابن دحیە)پەراوێكی بۆ مەولود نەبەوی نووسيی، سوڵتان موزەففەرەددین خەڵاتی كرد .

داهێنانه‌ گه‌وره‌كه‌

ئاهه‌نگی مه‌ولوود نه‌به‌ويی

سوڵتان موزەففەرەددین سەڕەڕای ئەو دینداريی و چاكەخوازییەی كە باسمان كرد، ناسراوبوو بەوەی  زۆر پێغەمبەری خۆشدەویست ، خۆشەویستیەك رەگی وا لەناخی داكوتابوو هەر بەهۆیەوە یادی لەدایكبوونی هێنایە ئاراوه‌، لە هەولێرەوە ئەم ئاهەنگگێڕانە بە دونیا بڵاوبووەوه‌.

(ابن الشعار)دەڵێت: (موزەففەرەددین شتێكی ئەوتۆی داهێنا، نە میرەكانی ئێستا و نە خەلیفەكانی پێشتر نەیاندەزانی و نەیانكردبوو، پیرۆزبایی و ئاهەنگگێران حورمەتێك بوو لە پێغەمبەری خودا(43)

بەر لەو، كەس بەو شێوە رێكخراو و بەرچاوە ئەم یادەی نەكردووه‌ته‌وه‌ (44).

دوو مانگ بەر لە هاتنی رۆژی مەولوود ، موزەففەرەددین گوگبری هەموو شتێكی ئامادە دەكرد، وەپێش خەڵكەكە دەكەوت و لەگەڵ كارگەرەكاندا كەپر و گومەزلێكی زۆری لەتەختە درووست دەكرد و بە خیوەت و چادر (سراد)ی گەورە بانی حەوشە و گۆرەپانەكانی دەگرت و چین چین دایدەمەزراند، جاری وا دەبوو دەگەیشتە بیست گومەز، جگە لەمەش لە گۆرەپانە گەورەكەی نێزیك قەڵات، دەوارگەلێكی زۆری بۆ ئەو میوانانەش هەڵدەدا كە لەوڵاتانی نێزیكی وەك بەغدا و موسڵ و وڵاتی فارس و شنگال و (نصیبین) و جەزیرە و بەو بۆنەیەوە ڕویان لە هەولێر دەكرد و ئەو شاند و میوانانە، زۆرتر مەلا و سۆفی و دەروێش و وتارخوێن و قورئان خوێن و مەولود خوێن و شاعیران بوون .(45)

بەو شێوەیەی ئەم یادە لەپەرتوكە مێژوویەكان باسكراوە، بابای خوێنەر سەرسام دەبێت بەوكاتی هەولێر، لەم سەردەمە دەبینی فیستیفاڵی گەورە لەنێو شارەكانی رۆژئاوا رێك دەخرێت و بۆ ماوەیەی چەند هەفتەیەك لەنێو شاردا خەریكی نمایش دەبن، سوڵتان موزەففەرەددین لە كاتی خۆیدا لەهەولێر ئەم جۆرە فیستیفاڵانەی هێناوەتە كایەوە . لەم ماوەیەدا  كەمێكیان نەبێت ئەگینا زۆرینەی دانیشتوانی هەولێر بەشدار دەبوون  و نەدەچوونە سەر ئیش و كاریان .

سوڵتان موزەففەرەددین، هەموو رۆژێك دوای نوێژی عەسر، لە قەڵات دەهاتە خواره‌وه‌ و سەیری ئەو نمایشە جوانانەی دەكرد و، گوێی لە گۆرانییەكان رادەگرت، بەشەویش دەچووە خانەقا و لەوێ‌ گوێی لە مەولوود دەگرت، بۆ سبەینێ‌ بەیانییەكەی دوای نوێژی بەیانيی دەچووە راوكردن، پێش نوێژی نیوەڕۆ دەگەرایەوە و سەردەكەوتەوە سەر قەڵات، لە سەرەتای مانگی (صفر)تا سەرەتای (ربیع اڵاول)ی بەم شێوەیە بەسەر دەبرد تا شەوی مەولود دەهات، ئیدی لەو شەوەدا ئاهەنگەكە هەندە گەرم دەبوو دەهاتە جۆش، پاشان نوێژی مەغریبی لە قەڵات دەكرد و دادەبەزییەوە، بەدەست و پێوەندێكی تایبەتی بێ‌ وێنە بەرەو خانەقا دەكەوتە رێ‌ و بە كۆمەڵێ‌ مۆم بەدەست دەور دەدرا، دوو مۆم یان چوار مۆمی گەورەش هەریەكەیان هێستر سوارێك رایدەگرت .

بۆ رۆژی مەولودەكەش، هەر لەبەیانی زوەوە ، دیاری و خەڵاتی بوخچە پێچراو، هەریەكە و بەدەستی دەروێشێكەوە (سۆفییەكەوە)، لەقەڵاتەوە بەڕیز دادەبەزی و بەرەو خانەقا رێچكەیان دەبەست ، لە خانەقا سەران و گەورەپیاوانی شارەكە خڕ بووبوونەوە و كورسیەك بۆ واعيز، بەبەرزییەكەوە داندرابوو، كەژاوەیەكی تەختەی بەپەنجەرەش دامەزرابوو، موزەففەرەددین گوگبری لەسەری دادەنیشت و لە پەنجەرەكانەوە بەهەموو لایەكدا دەیروانی و سەیری حەشاماتەكەی دەكرد و سەرپەرشتی نمایشی سەربازیی دەكرد كە بەو بۆنەیەوە تا درەنگانێكی عەسر بەردەوام دەبوو. بەكۆتایی ئەو رێورەسمەش ئیدی هەموویان بەجارێ‌ دەچوون بۆ نانخواردن، پاشان بۆ گوێگرتن لە وتارە گەورەكە، دووبارە كۆدەبونەوە كە بەدرێژایی ئەو شەوە تا سپێدەی بەیان درێژەی دەكێشا(46).

ئەم وتارە بە باس و خواسی رەوشت و ئاكاری  پێغەمبەر، دەستی پێ‌ دەكرد، بەخوێندنەوەی بەسەرهاتی (المعراج) تەواو دەبوو .

(ابو الخطاب عمر بن الحسن)ی ناسراو بە (ابن دحیە البلنسی) لە ساڵی (604ك/1207ز)دا كە لەهەولێر بوو، لەو دەمەدا كتێبێكی دانا بە ناوی (كتاب التنویر فی مولد السراج المنیر) و بە دیاريی پێشكەشی سوڵتان موزەففەرەددینی گۆگبری كرد، بۆ ئەوەی بەم بۆنەیەوە دڵی خۆش بكات، (ابن دحیە) كتێبەكەی خۆی لەبەردەم سوڵتان خوێندەوە، ئەویش هەندی پێ‌ خۆشبوو هەزار دیناری خەڵات كرد (47). (ابن الشعار)دەڵێت: ( یەكێ‌ بووم لەوانەی كە گوێم لێبوو كتێبەكە بۆ مەلیكی گەورە، موزەففەرەددینی گۆگبری دەخوێندرایەوە ) (ابن خلكان)یش دەڵێت : ( لە _جمادی اڵاخرە_ی ساڵی 525ك لەهەولێر، لەشەش ئەنجومەن و كۆبونەوەدا گوێمان لەم كتێبە گرتووە .(48).

مێژوونووسان بەدرێژی باسی هەموو جۆرە خۆراكێكیان كردووە كە لەو ئاهەنگانەدا دەخرانە پێش خەڵك، دەڵێن ئاژەڵێكی زۆر لە (مەڕ و گا و حوشتر و ئەسپی قشلمش)دیتراوە، هەروەها خوانەكە پێنج هەزار سەر ئاژەڵ و دەهەزار مریشكی برژاوی لەسەر بووە، سەد هەزار سینی و، سی هەزار دەفری پڕ لە حەڵوای لەسەر ریزكراوە (49). لە ڕۆژی مەولوود دوو سفرەی گەورە ڕادەخران، یەك لە گۆرەپانەك بۆ خەڵكی رەشۆك، نان و پێخۆرێكی زۆری لە ژمارە بەدەری لەسەر ریز دەكرا، سفرەی دووەم، لە خەنەقا بۆ حەشاماتەكەی ئەوێ‌ ڕادەخرا.(50) ئاهەنگەكەش بە خەڵاتكردنی مەلا و وەعزخوان و قورئانخوێن و شاعیران كۆتایی دەهات، بەتایبەتیش خەڵاتكردنی ئەو كەسانەی لەدەرەوەی وڵات دەهاتن .

  ئەم سوڵتانە ، هه‌رچيی ماڵ و سەروەتی هەبووە، ساڵانە لەپێناو خۆشەویستيی پێغه‌مبه‌ر، خەرجی كردوە و هەژارانی پێ‌ دڵخۆش كردووه‌.

 هەولێر لەم مانگەدا بەدار و بەرد و باڵندەكانیەوە سەمایان بوو لەگەڵ ئیقاع و ئاواز و سەدای مەدیحە و صەڵاوات لەسەر پێغەمبەر، وەك (ابن الحاج) لە (مدخل) ده‌ڵێت: ئەم ئاهەنگە سێیەم جەژنی موسڵمانانە، ئەوكات و ئێستاشی لەگەڵ دابێت ، هەولێرییەكان بەجەژنی دادەنێن و هەموو ساڵێك بەپەرۆشیيەوە لە چاوەروانيی ئەم رۆژەدان.

 

“وەفاتكردنی و شوێنی مەرقەدی

سوڵتان موزەففەرەددین”

 سوڵتان موزەففەرەددینی هەولێر، لە بەرواری (18)ی رەمەزانی ساڵی (630ك/1233ز) لە ماڵەكەی خۆیدا كە كەوتبووە دەورووبەری شار، كۆچی دوایی كرد، تەرمەكەیان بردە قەڵات و لەوێ‌ بە ئەمانەت بەخاكیان سپارد تا وادەی حەج،  چونكە پێشتر رایسپاردبوو لەو گۆڕەدا بینێژن كە لە چیای (عەرەفە)بۆخی ئامادە كردبوو .

بۆ ساڵی نوێ‌ كە حاجیان بۆ حەج كەوتنە ڕێ‌، قەبرەكەیان هەڵدایەوە و تەرمەكەیان دەرهێنا و لەگەڵ خۆیان بردیان، بەڵام لەو رێگا بیابانە هات و نەهاتە، ئاوییان لێ‌ بڕا و ماندوو بوون، ئەو ساڵە حەجیان بۆ نەكرا، ناچار لە رێگەی شاری (لینە)وە ، خۆیان و بەتەرمەكە گەڕانەوە و بە باشتریان زانی لەسەر رێگای بەژانی (كوفە) لە (نەجەف) لەنزیك مەشهەدی ئەمیری ئیمانداران( عەلی كوری ئەبوتالیت)سەلامی خوای لەسەر بێت، بینێژن (51).

“سەبارەت بە مەرقەدەكەی ئێستای هەولێر”

ئەو مەرقەدەی ئێستاكە لەهەولێر هەیە، كەوتووه‌ته‌ شەقامی موزەففەرییە، بەرانبەر ته‌لاری پارێزگای هەولێر و ، خەڵكی زیارەتی دەكەن، بە بۆچونی هێندێ ڵێكۆڵەرەوان ئەمە گۆڕی ئەو نییە، بەڵكو دەڵێن گۆری باوكیەتی (زین الدین علی گچك) .

به‌ڵام من ئه‌و ڕايه‌م به‌لاوه‌ بێ ئارگيۆمێنت و بێ به‌ڵگه‌يه‌، به‌ گوێره‌ی هه‌موو سه‌رچاوه‌ مێژوويه‌كانی نێزيك له‌و سه‌رده‌م، سوڵتان موزه‌ففه‌ره‌دين، له‌ هه‌ولێر وه‌فاتی كردووه‌، هه‌ر له‌وێشدا نێژراوه‌. ئه‌م ڕايه‌ش زۆر بێ به‌ڵگه‌ و لاوازه‌، كه‌ لای وايه‌ به‌هۆی ماندوويی و شه‌كه‌تی، ئه‌و كه‌سانه‌ی ته‌رمی ويان بۆ كوفه‌ ده‌برد، له‌ ڕێگه‌دا ناشتووه‌. ناشێ و ناكرێ سوڵتانێكی وه‌ها خۆشه‌ويست لای خه‌ڵكه‌كه‌ی خۆی، له‌م ڕێگه‌يه‌ وه‌ها به‌جێبهڵدرێت و له‌وێش بنێژرێت. ئه‌گه‌ر گوايه‌ وه‌سيه‌تی بۆ كوفه‌ بووه‌، ئه‌ی دواتر بنه‌ماڵه‌ و ده‌وروبه‌ره‌كه‌ی چۆن به‌وه‌ ڕازيی بوون له‌ ڕێگه‌دا بنێژرێت  و وه‌صيه‌تی بشكێندرێت؟ دواتر ئێمه‌ له‌ زانستی مێژوو _التواتر التاريخی _مان هه‌يه‌، شتێك نه‌وه‌ له‌دووی نه‌وه‌، ده‌ستاوده‌ست ده‌كرێت. بۆ نموونه‌، هه‌موو كۆكين له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی (قه‌ڵات)ی نێوچه‌قی هه‌ولێر، قه‌ڵاته‌ و مێژووه‌كه‌ی دياريی كراوه‌، كه‌سێ له‌پێشیدا هاوار بكات ئه‌مه‌ قه‌ڵات نييه‌ و مێژووه‌كه‌شی هه‌ر سه‌ت ساڵه‌، كه‌س باوه‌ڕيی پێناكات و ده‌بێت به‌ مايه‌ی گاڵته‌كردنيش. ئه‌م مه‌رقه‌ده‌ش، نه‌وه‌ به‌ نه‌وه‌، وه‌ها به‌ ئێمه‌ گه‌يشتووه‌، كه‌ گۆری سوڵتان موزه‌ففه‌ره‌ددينه‌، ته‌وافوقی ته‌واتری تاريخيی له‌سه‌ر چێ بووه‌. هيوادارم بتوانم له‌ ده‌رفه‌تێكی تر، به‌ ئارگيۆمێنت و ديكۆمێنت، ئه‌م ڕايه‌ شازه‌ی ئه‌م به‌ڕێزانه‌ به‌ هه‌ڵه‌ بخه‌مه‌وه‌.

كۆتایی

ابن خلكان دەڵێت ئەگەر باس و خواسی سوڵتان موزەففەرەددین بەتەواوی بكەین پێویستی كتێبێكی گەورە هەیە.

ئەمە پوختەیەك بوو لە ژیان و بەسەرهاتی ئەم كەڵە پیاوه‌، باسێكی كورت بوو لە حاڵی شاری هەولێر لەمانگی مەولوود، ئه‌م بابه‌ته‌ی مه‌، ده‌ستپێكێكی باشه‌، بۆ توێژينه‌وه‌ی باش. له‌باره‌ی سوڵتان موزه‌ففه‌ره‌وه‌، ئه‌وه‌ی من بيزانم، ئێمه‌ هه‌وه‌ڵين كه‌سين، به‌ كورديی و به‌شێوه‌ی ئه‌كاديميی، له‌باره‌يه‌وه‌مان نووسيوه‌.

پەراوێزەكان

1.گوگبری :لەدوو وشەی توركی پێك هاتوە (گۆگ)واتە شین، (بوری)واتە(گورگ)بەهەردووی مانای (شینە گورگ)دەبەخشێت (ابن خلكان ،3/277) ئه‌وه‌ قسه‌ی بن خه‌له‌كانه‌، به‌ڵام ڕای من وايه‌، وشه‌كه‌ كوردييه‌ (گورگه‌ _بۆره‌)يه‌، عاره‌ب كردوويانه‌ به‌ (كورك _بور) دوايه‌ سوايته‌وه‌ و بووه‌ به‌ (كوكبری). حوسێن حوزنيش رايه‌كی دی هه‌يه‌ ده‌ڵێی له‌ (كۆك _به‌ر)ييه‌وه‌ هاتووه‌، يانیی پۆشته‌يی، به‌ڵام ئه‌مه‌يان زۆر به‌ڵگه‌دار نييه‌، چون سوڵتان خۆی دايم جلكی زبر و ساده‌ی پۆشيوه‌.

2.هەموو سەرچاوەكان وا دەڵێن تەنها (الذهبی)دەڵێ‌: (لەقەڵاكەی هەولێر لەدایك بووە) تأریخ اڵاسلام .

3.الكامل فی التاریخ 11/331.

4.وفیات اڵاعیان 3/271.

5.ابن الشعار، لەدەستنوسی(عقود الجمان) و (المنژری) و (ابن خلكان) 3/277 ئەو ناوەیان لێ‌ نایە .

6.الفتح القسطی/ص189

7.النوادر السلطانیە  ص189.

7.وفیات اڵاعیان ،3/270.

8.اسماعیل غالب/مسكوكات تركمانیە ص139.

9.الاصفهسلار،واتە:سوپا سالار ،الفاسی /العقد الپمین 7/100.

10.الفنون الإسلامیە والوڤائف علی اڵاثار العربیە ،2/662.

11.وفیات اڵاعیان 2/272 ، شژرات الذهب 5/138.

12.القزوینی ، اپار البلاد ،ص290.

13.البدایە والنهایە،13/136.

14.وفیات اڵاعیان 3/276.

15.العسجد المسبوك ص230.

16.بیت النار :یاقوت الحموی لە (معجم البلدان) 1/522 دا دەڵێ‌ : (گوندێكی گەورەی هەولێرە بەلای موسڵدا).

17.مرا‌ة الزمان ،ج8/ص682

18.وفیات اڵاعیان 3/273.

19.اثار البلاد ص290.

20.مراە الزمان 8/682،البدایە والنهایە 13/137.

21.شژرات الژهب ،5/140.

22.وفیات اڵاعیان 3/273.

23.مرێ‌ە الزمان ،ابن الجوزی.

24.البدایە والنهایە ،13/137.

25.مراە الزمان 8/682.

26.سفا‌و الغرام 1/345.

27.(الست)واتە (خانم) مەبەست خوشكی (الملك الناصر حسن)سەرداری میسرە،بروانە(العقود الثمین)لاپەرە101.

28.سفا‌ء الغرام، 1/345.

29.(المغمس) جێگایەكە لەلایەكی حەرەمەوە ،مەیدانی ئەو فیلەبووە كە كاتی خۆی(أبرهە) هێنابووی، بۆ رووخاندنی كەعبە، اخبار مكە ج1/ص143.

30.العقد الثمین ،7/100.

31.محمد علی ، الإسلام والحچارە،ج1/ص327.

32.مرێ‌ە الزمان ،ج2 ص682.

33.وفیات اڵاعیان 3/273.

34.عقود الزمان ،ج7.

35.وفیات اڵاعیان 3/273.

36.العسجد المسبوك ،ص230.

 37.وفیات اڵاعیان ،3/271.

38.القزوینی،ێ‌پار البلاد،ص290.

39/المنذری ،التكملە 7/144.

40.تلخیص مجمع اڵادب ج5/ص580.

41.مراە الزمان 8/537.

42.وفیات اڵاعیان 3/276.

43.العقود الجمان 5/156.

44.العمری،منهل اڵاولیا‌و ومشرب الاۆصیا‌و من سادات الموصل الحدبا‌ء ،ج2/ص32.

45.ابن خلكان 3/273.

46.مرێ‌ە الزمان 8/681.

47.ابن خلكان 3/172.

48.البدایە والنهایە 13/137.

49.مراە الزمان 8/681.

50.ابت خلكان 3/275.

51.مرێ‌ە الزمان 8/583 ،ابن خلكان 3/275،البدایە والنهایە 13/137.