كــورد: لێكۆڵینەوەیەكی سۆسیۆلۆژی ‌و مێژووویییە

كــورد: لێكۆڵینەوەیەكی سۆسیۆلۆژی ‌و مێژووویییە

ئامادەکردنی: سەروەر حەمە، مامۆستای زانستە سیاسییەكان

ئەم كتێبە، دانراوی “باسیل نیكیتین 1885-1960” ڕۆژهەڵاتناسی سەدەی بیستەمە، كە ناوبراو ژمارەیەكی زۆر كتێب ‌و نووسراوی لەسەر كورد هەیە و، باڵیۆزی یەكێتیی سۆڤیەتی پێشوو بووە لە تاران لە ساڵی 1915 ‌و، ئەندامی كۆمەڵەی ئاسیایی ‌و، كۆمەڵەی زانستە مرۆڤییەکان لە پاریس ‌و، ئەندامی هەمیشەییی دامەزراوەی جیهانی بۆ زانستی خێزانە مرۆیییەكان بووە.

ئەم كتێبە، سەرەتا لەو پرسیارەوە دەست پێ دەكات، كە “ئایا بنەڕەتی ڕەچەڵەكی كورد چییە؟” كە لە وەڵامدا ئاماژە بەوە دەكات، كورد نەوەی ئەو هۆز و گرووپە مرۆیییانەیە، كە لە دێرزەمانەوە لە باشووری ڕۆژاوای ئاسیا ‌و، بەرزایییەكانی ڕۆژهەڵات و باكووری میزۆپۆتامیا ژیاون و، لەبارەی ڕەگەزی كوردەوە ئەم كتێبە، ئەم تیۆرییانە دەخاتە ڕوو:

یەكەم: تیۆریی كاردۆخییەكان: هەندێك لە مێژووونووس و ئەنترۆپۆلۆژیسته‌كان وای دەبینن كە ڕەگەزی ڕەسەنی كورد كاردۆخییەكان بن؛ ئەو گەلەی كە “زەینەفۆن” بە كاردۆخییەكان ناویان دەبات و، پێیان وایە لە ڕووی زمانەوانییەوە، هاوبەشی لە نێوان زۆرێك لە وشەكانی زمانی ئەم دوو نەتەوەیەدا هەیە، كە دەبنە هەندێك سەرەداو بۆ پەیوەندیی ڕیشەییی كورد بە كاردۆخییەكانەوە.

دووەم: تیۆریی مینۆرسكی: مینۆرسكی دەڵێت ئەگەر بمانەوێت بگەڕێینەوە بۆ ڕیشەی كورد، ئەوا پێویستە بیانگەڕێنینەوە بۆ بوهتانییەكان نەك كاردۆخییەكان و، جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كوردەكان لە ڕووی جەستە ‌و شێوەی ژیان و زمانەكەیانەوە لەگەڵ ئەوانی تردا جیاوازییەكی گەورەیان هەیە، كە دەكرێت وەك بەڵگە بۆ دەرخستنی تایبەتمەندییە نیشتمانییەكانی خۆیان پشتیان پێ ببەسترێت؛ بەپێی بەڵگە مێژووویی و جوگرافییەكان، دەردەكەوێت كە بڵاوبوونەوەی كورد لە كۆندا دەكەوێتە سنووری دەوڵەتی میدیا.

سێیەم: تیۆریی جافیتیتك: ئەمه‌ تیۆرییە بانگەشەكارەكەی “مار”ە، كە لە ساڵی 1911دا بڵاوی كردەوە. مار گریمانەی ئەوەی كرد، كە دەكرێت ڕیشەی كاردۆخییەكان (كورد) لەگەڵ كارتە جۆرجییەكاندا یەك بێت و، پاشتر لێك دابڕابن. مار، پێچەوانەی مینۆرسكی، پێی وا نییە كاردۆخییەكان ‌و كورد جیا بن و، ئاماژەیش بەوە دەدات كە كوردەكان لە بنچینەدا دانیشتووانی ڕەسەنی ناوچە شاخاوییەكانی ئاسیای بچووكن، زمانەكەیشیان هەر هەمان زمانەكانی ئەو ناوچەیەن و لە جێی دیكەوە نەهاتووە، بەڵام لە دواتردا بە هۆی بەشداریی سیاسی و شارستانی و پەیوەندی لەگەڵ گەلانی دیكەی ناوچەكەدا گۆڕانكاریی بەسەردا هاتووە و، لە ئەسڵەكەی، كە جافاتیتكە و نزیكە لە هەر دوو زمانی جۆرجی و كالدی، دوور كەوتووەتەوە و، سیمای زمانە هیندۆئەوروپییەكانی وەرگرتووە؛ بەمەیش، زمانی كوردی بە زمانە ئێرانی و ئەرمەنییەكان دەبەستێتەوە.

چوارەم: ڕای كوردەكان لەبارەی ڕەگەزی خۆیانەوە: ڕای یەكێك لە مێژووونووسەكانی كورد لەبارەی ڕەگەزی خۆیەوە لە كتێبی “شەره‌فنامە”دا بەڕوونی دیارە، كە “شەرەفخانی بەتلیسی”یە و، بابەتەكە دەگێڕێتەوە بۆ چیڕۆكی زوحاك، كە چووە سەرتەختی جەمشیدی پێشدادی و، جێی ئەوی گرتەوە بۆ ئەوەی ببێتە مەلیكی پێنجەمی ئەم بنەماڵە ئێرانییە. هەروەها “محەمەد عەلی عەونی” جەخت لەوە دەكاتەوە كە ڕیشەی كورد بە بەڵگەوە سەلمێنراوە كە هندۆئەوروپییە. هاوكات “حوسێن حوزنی موكریانی” لە كتێبی “براعم الربیع”دا هەمان بۆچوونی دووبارە كردۆتەوە.  “ئیحسان نووری پاشا”یش لە كتێبەكەیدا بە ناونیشانی “مێژوووی ڕەگ و ڕەچەڵەكی كورد”دا ئاماژه‌ به‌وه‌ ده‌كات كه‌ هەندێك، وشەی “جوودی” دەگێڕنەوە بۆ “گوتی” و، پێ یوایە ڕیشەی كورد بەپێی هەندێك ڕا، دەگەڕێتەوە سەر گوتییەكان. هەروها زۆرێك لە مێژووونووسانی كورد پێیان وایە ڕیشەی كورد پێكهێنەرەكەی بریتین لە “سوباری” و “لۆلۆ” و “گوتی” و “هۆرییەكان” و “كالدی”، كە هەموویان ڕەچەڵەكیان هاوبەشە و گەلانی هندۆئەوروپین.

سەبارەت بە زاراوەی كوردستان ‌و هەڵكەوتەی شوێنگەی جوگرافیی كوردستان ‌و، شوێنی نیشتەجێبوونی ئێستای كوردەكان، ئەم كتێبە ئاماژە بەوە دەكات كە كوردستان واتە وڵاتی كوردان. بەڵام ئەمە بە مانای وڵاتێكی سەربەخۆی سنووردیاریكراو لە ڕووی سیاسییەوە نایەت، چونكە لە ڕووی یاسای نێودەوڵەتییەوە، كوردستان خاكێك پێك ناهێنێت كە سنوورێكی سیاسیی دیاریكراوی هەبێت ‌و دانی پێدا نرابێت. تەنیا هەرێمی كوردستانی عێراق، كە لەسەر بەشێك لە خاكی باشووری كوردستان دامەزراوە، تاكە هەرێمێكی دانپێدانراوە، كە هەڵگری پاشگری ناوی كوردستانە.

هاوكات لەناو خاكی كوردستانیشدا گەرچی كوردەكان زۆرینەن، بەڵام وەنەبێت تەنیا كوردەكان لەم خاكەدا بن، بەڵكوو چەندین گەلی جیاواز پێكەوە لەسەر ئەم خاكە دەژین. لە مێژوووی كۆندا وشەی كوردستان بەم فۆرمەی ئێستا بەكار نەهاتووە. چەندین ناوی جۆراوجۆر لەو ناوچەیە نراوە، كە ئێستا گەلی كوردی تێدا نیشتەجێیە ‌و بە كوردستان ناودەبرێت، لەو ناوانە: سۆبارتۆ، گۆتیۆم، زاموا، ئالیاتم ‌و هەرێمی چیاكان.

وشەی كوردستان تا سەدەی دوازدەیەمی زایینی ‌و لە سەردەمی “سوڵتان سەنجەر”ی سەلجووقیدا نەبێت، لەم فۆرمەی ئێستایدا دەرنەكەوت، كە دوایەمین سوڵتانی بەهێزی سەلجووقییەكان بووە، كە توانیی كوردستان وەك یەكەیەكی كارگێڕی دیاری بكات ‌و، “قەڵای بەهار”ی كردە پایتەختی هەرێمەكە _هەرێمی كوردستان_، كە دەكەوێتە باكووری ڕۆژاوای هەمەدانەوە. كەواتە كوردستان دەكەوێتە باشووری ڕۆژاوای كیشوەری ئاسیا. دەكرێ بگوترێ سنووری كوردستان لە چیاكانی ئەراراتەوە لە باكوورەوە، تا زنجیرەچیای زاگرۆس لە باشوور دەكشێت و، لە چیاكانی زاگرۆسیشەوە بەرەو ئەسكەندەروونە تا سەر لێواری حەوزی دەریای سپیی ناوەڕاست.

كوردستان لە باكوورەوە لەگەڵ ئەرمەنستان ‌و توركیا، لە ڕۆژهەڵاتەوە لەگەڵ ئێران، لە باشوورەوە لەگەڵ عێراق ‌و لە ڕۆژاواوە لەگەڵ سووریا هاوسنوورە. واتە ئەمڕۆ كوردستان خاوەن سنوورێكی سیاسیی دیاریكراو ‌و دانپێدانراو نییە، بەڵكوو بەشێكە لە خاكی دەوڵەتانی توركیا، ئێران، عێراق و سووریا. ڕووبەری گشتیی كوردستان نزیكەی (500,000 كم2)یه‌:(194,892كم2) لە توركیایە، (124,766كم2) لە ئێرانە، (87,117كم2) لە عێراقە ‌و (18,264كم2) لە سووریایە. درێژیی خاكی كوردستان لە باكوورەوە تاكوو باشوور نزیكەی (1300 كم) ‌و، پانییەكەیشی لە ڕۆژهەڵاتەوە بۆ ڕۆژاوا نزیكەی (550 كم)ه‌. ئەم پانییەیش لە  هەموو لایەك وەك یەك نییە: لە لای باكوورەوە پانییەكەی دەگاتە (578 كم)، لەناوەڕاستدا بۆ (232 كم) تەسك دەبێتەوە، تاكوو بەرەو باشووریش بڕۆین تەسكتر دەبێتەوە؛ لە كۆتاییەكەیدا لە (112 كم) زیاتر نابێ.

سەبارەت چەشنی ژیان ‌و كار ‌و داب ‌و نەریتی كوردەكان، “باسیل نیكیتین” لەم كتێبەیدا، قسە لەسەر گەشتەكانی كورد ‌و، پیشەی ئاژەڵداری ‌و كشتوكاڵی ‌و ڕاوكردن ‌و ئیشی دەست ‌و پیشەسازی لای تاكی كورد دەكات، لەگەڵ قسەكردن لەسەر ئابووریی كورد ‌و ئاسۆكانی گەشەسەندنی.

لەم چوارچێوەیەدا ئەم كتێبە باس لەوە دەكات كە كوردستان دەوڵەمەندە بە ڕووەكی سروشتی، لە ڕووی بوونی چەندین دار ‌و گیا و گوڵی خۆڕسكی جۆراوجۆر، كە بۆ ڕەنگ ‌و كاری پزیشكی ‌و بۆن ‌و خۆراك بەكار دەهێندرێن. هەروەها كوردستان خاوەن سەرمایەیه‌كی زۆری زیندەوەر و ئاژەڵە، كە بۆ مەبەستی جۆراوجۆر بەكار دەهێنرێن. كوردستان یەكێكە لەو وڵاتانەیش، كە چەندین بەرهەمی كشتوكاڵیی جۆراوجۆری لێ دەچێندرێ ‌و دێتە بەرهەم، تایبەتمەندی ‌و گرنگیی زۆری هەیە لە ڕووی ئابوورییەوە، ڕۆڵێكی بەرچاویش لە دابینكردنی خۆراك بۆ مرۆڤ ‌و ئاژەڵدا دەبینێت. گرنگترین بەروبوومە كشتوكاڵییەكانی كوردستانیش بریتین لە: گەنم، جۆ، برنج، نیسك، نۆك، لۆكە، چەوەندەری شەكر، كونجی، گوڵەبەڕۆژە، پیاز، سیر، هەرمێ، سێو، زەیتون، گوێز و هتد.

لە شرۆڤەكردنی خێزانی كورد لە ڕووی شوێنی حەوانەوە ‌و جلوبەرگ ‌و خواردن ‌و پیرۆزییە خێزانییەكان ‌و ڕۆڵی ئافرەت لە كۆمەڵگه‌ ‌و، هۆز ‌و عەشیرەتە كوردییەكان ‌و، پێكهاتەی كۆمەڵگه‌ی نەریتیی كوردی، نووسەر لەم كتێبەدا ئاماژە بەوە دەكات كە خێڵ _هۆز ‌و عەشیرەت_ گەورەترین یەكەی كۆمەڵایەتییە لە كۆمەڵگه‌ی كوردیدا و، خێڵیش لە چەند یەكەیەكی بچووكتر پێك دێت، كە پێی دەگوترێت “تیرە” و، تیرە لە چەند بنەماڵەیەك پێك دێت، كە برا و ئامۆزا و خاڵۆزای یەكترن و، خێزانیش بچووكترین یەكەی ناو خێڵە.

خێڵی كوردی قەڵەمڕەوی خۆی هەیە، كە لە چەند گوند و ئاوەدانییەك پێك دێت. پیاوماقووڵان و ڕیشسپییانی گوند شێوە ئەنجومەنێكیان هەیە، كە وابەستەی سەرۆكخێڵە. خێل لەسەر بنەمای پەیوەندیی خوێن و خزمایەتی پێك دێت و، لە لووتكەی هەرەمی دەسەڵاتی خێڵدا سەرۆكخێڵ هەیە، كە پێی دەگوترێت ئاغا، یان بەگ. سەرۆكی خێل خاوەنی زەوی و زار، دەسەڵاتی ئابووری، سەربازی و كۆمەڵایەتییە؛ پێویستە سەرجەم ئەندامانی خێڵ گوێڕایەڵی بن. ڕێسای دەسەڵاتەكانی سەرۆكخێڵ و هەموو ئەو ڕێسایانەی بەسەر خێڵ و یەكەكانی خێڵدا پەیڕەو دەكرێن، ڕێسای نەنووسراون؛ دەماودەم لە نەوەیەكەوە بۆ نەوەیەكی تر دەگوێزرێنەوە. سەرۆكخێڵ دوای مردنی، دەسەڵاتەكانی بۆ كوڕە گەورەی بەجێ  دێڵێت.

لە بنكەی هەرەمی كۆمەڵایەتیی خێڵدا، تا مێژووویەكی نزیكیش، هەموویان نەخوێندەوار بوون؛ هەموو جۆرە كارێكی كشتوكاڵی و هەرەوەزی و شوانكارەیییان بۆ سەرۆكخێڵ دەكرد ‌و، وەلائیان بۆی زۆر بوو. هەرچی سەبارەت بە لایەنی ئایینی ‌و دینییەوە هەیە لە كوردستان، ئەم كتێبە تیشك دەخاتە سەر ئەوەی كە زۆرینەی گەلی كوردستان، پەیڕەوی لە ئایینی ئیسلام دەكەن ‌و، لەناو موسڵمانانی كوردستاندا بەشی هەرە زۆریان موسڵمانی سوننەمەزهەبی شافعین ‌و، كەمینەیەكیش لە موسڵمانانی كوردستان شیعەمەزهەبن لە ناوچەكانی كرماشان ، هەمەدان ‌و ئیلام لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان ‌و، خانەقین، مەندەلی ‌و بەدرە لە باشووری كوردستان، هەروەها  كوردە فەیلییەكان كە لە بەغدا و هەندێ ناوچەی ئێران نیشتەجێن، شیعەمەزهەبن.

لەناو موسڵمانانی كورددا بایەخێكی زۆر بە سۆفیگەری دراوە، بەتایبەتی هەر دوو تەریقەتی نەقشبەندی و قادری. چەندین تەكیەی سۆفیگەری لە كوردستاندا هەن، كە لە دەرەوەی كوردستانیش مورید و دەروێش ڕوویان تێ دەكات.

ئایینی ئیسلام لە دوای فتوحاتی ئیسلامییەوە، وردە وردە لەناو كورددا بڵاو بۆتەوە ‌و، لە ماوەی چەند سەدەیەكدا پاش هاتنی ئیسلام ئەو ئایینە گەیشتۆتە زۆربەی گوند و ناوچە دووردەستەكان ‌و، زۆرینەی كورد دەستبەرداری ئایینی پێشووی خۆیان بوون كە زەردەشتی، یان پەیڕەوانی ئایینە ئێرانی و ڕۆژهەڵاتییە كۆنەكان بوو.

ئێستا لە هەموو گوند و ئاوەدانی و شار و شارۆچكەكانی كوردستاندا پەرستگه‌ی موسڵمانان _مزگەوت_ بەدی دەكرێت. “مەلا”كان دەسەڵاتێكی ڕۆحییان هەیە ‌و، پێشنوێژی بۆ نوێژخوێنان دەكەن ‌و، وتار و وانەی ئایینی دەڵێنەوە و، سەرپەرشتیی مەراسیمی ناونانی منداڵ و هاوسەرگیری و تەڵقینی مردوو دەكەن ‌و، زۆر جاریش ئەم مەلایانە ڕۆڵی ڕاوێژكار بۆ سەرۆكخێل دەبینن؛ كێشە كۆمەڵایەتییەكان چارەسەر دەكەن. بەم جۆرە، كوردەكان پاش موسڵمانبوونیان ڕۆڵێكی گرنگیان لە دروستكردن و پاراستنی شارستانییەتی ئیسلامیدا لە ڕووی سەربازی و ڕۆشنبیرییەوە بینیوە. چەندین كەسی ناوداریان تێدا هەڵكەوتووە، كە خزمەتیان بە ئیسلام كردووە وەك: سەڵاحەددینی ئەیوبی، ئیبن خەلەكان، ئیبن ئەسیر، ئیبن مستەوفی و هتد.

وەك ئاماژەمان پێ دا، جگە لە ئیسلام، پەیڕەوییان لە چەند ئایینێكی دیكە كردووە ‌و دەكەن، لەوانە:

زەردەشتی: ئایینی زەردەشتی لەسەر بنەمای بیر و بۆچوون و بڕواكانی “زەردەشت” دامەزراوە، كە لە كتێبی “ئاڤێستا”، كتێبی پیرۆزی زەردەشتییەكان، تۆمار كراون. لە دیدی زەردەشتدا مرۆڤ بوونەوەرێكی ئازادە. تاك، ئەركی سەرشانی بریتییە لە یارمەتیدان و سەرخستنی هێزی خێر. لە مێژوووی كۆندا ئایینی زەردەشتی لەناو كورد و گەلانی ئێراندا بە شێوەیەكی بەربڵاو هەبووە و، بەردەوامیش بووە تا هاتنی ئیسلام بۆ ناوچەكە. ئێستایش لە هەندی شوێنی كەمی جیهاندا پەیڕەوانی ئەم ئایینە ماون.

عەلەوی: لەناو كورددا پەیڕەوانی ئایینزای “عەلەوی” لە ناوچەی دەرسیم و هەندێ ناوچەی تری باكووری كوردستان دەژین. ئایینزای عەلەوی لە زۆر ڕووەوە نزیكایەتیی لەگەڵ مەزهەبی شیعەدا هەیە؛ لەناو بەشێك لە كوردانی سووریایشدا پەیڕەو دەكرێت.

ئەهلی هەق: ئەهلی هەق، یان یارسین، ڕێوڕەسمێكی ئایینیی تایبەتە، نزیكایەتی لەگەڵ عەلەویدا هەیە و، لە هەندێ ناوچەی باشوور ‌و ڕۆژهەڵاتی كوردستان پەیڕەو دەكرێت. لە نێوان داب و نەریتی ئایینی كاكەیی و هاواری و شەبەك و ئەهلی هەقدا لێكچوون هەیە. هەندێك توێژەر وەك یەك ئایینزا و، هەندێكی تر وەك ئایینزای جیاواز و هاوشێوە تەماشایان دەكەن.

ئێزدی: ئێزدی ئایینێكی تایبەتە. مێژوویەكی كۆنی هەیە، كه‌ دەگەڕێتەوە بۆ پێش ئیسلام. لە هەندێ ناوچەی كوردنشینی مووسڵ و دهۆك پەیڕەو دەكرێت، بەتایبەتی لە ناوچەی شنگال و شێخان و لالش. هەروەها لە هەندێك ناوچەی ئەرمێنیا و جۆرجیا و ڕووسیا هەن. ئێزدییەكان لە ڕووی كۆمەڵایەتی و ئایینییەوە داب و نەریتی تایبەتی خۆیان هەیە.

كریستیان: ئایینی مەسیحی “كریستیان” بە هەموو لقە جیاوازەكانییەوە، بەتایبەتی لە نێوان ئەرمەن و كلدان و ئاشووردا لە كوردستان پەیڕەو كراوە. لە زۆربەی شار و شارۆچكەكانی كوردستان، كڵێسای كریستیان هەیە. لە هەندێك ناوچەدا زیاتر هەن و، لە هەندێك ناوچەدا كەمتر. بۆ نموونە لە باشووری كوردستان، زیاتر لە ناوچەكانی عەینكاوە، شەقڵاوە، كۆیە، حەریر و هەندێ قەزای هەولێر و مووسڵ و دهۆك نیشتەجێن. بەڵام لە پارێزگه‌ی سلێمانی، جگە لە مەڵبەندی پارێزگه‌، زۆر بە كەمی پەیڕەوانی ئایینی مەسیحی هەن.

جوولەكە: لە كۆنەوە ژمارەیەكی بەرچاوی پەیڕەوانی ئایینی جوولەكە لە كوردستان ژیاون. لە زۆربەی ناوچەكانی كوردستاندا، تا دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل، پەرستگه‌ی تایبەت بە خۆیان هەبوو. دوای ئەوە، زۆربەیان لە ناوەڕاستی سەدەی بيستدا بۆ ئیسڕائیل كۆچیان كردووە. تا ئێستایش هەندێ ناوچەی كوردستان بە ناوچەی جوولەكان ناسراوە.

هەرچی سەبارەت بە زمان ‌و ئەدەب ‌و هونەری كوردییە، كە كۆتا بەشی ئەم كتێبەی بۆ تەرخان كراوە، ئاماژەی بۆ ئەوە كردووە كە زمانی كوردی سەر بە خێزانی زمانە هندۆئەوروپییەكانە، كە گەورەترین خێزانی زمانەوانییە لە جیهاندا. لە ڕووی ئەدەب ‌و هونەر ‌و شیعریشەوە كوردەكان خاوەنی شاكاری مەزن ‌و شاعیرانی گەورەن، وەك: بابا تاهیری هەمەدانی، مەلای جزیری، ئەحمەدی خانی، نالی، مەولەوی ‌و هتد.

ئەم كتێبە لە دوازدە بەش و، هەر بەشێكیش لە چەند باسێك پێك دێت، بەم شێوەیەی خوارەوە:

بەشی یەكەم: بنەڕەتی ڕەچەڵەكی كورد ‌و زمانی كوردی ‌و تایبەتمەندییەكانی

بەشی دووەم: كوردستان: واتای زاراوەی ‌و گرنگیی ڕاستەقینەی

بەشی سێیەم: چەشنی ژیان ‌و كار ‌و داب ‌و نەریتی كورد

بەشی چوارەم: لایەنی دەرونی ‌و سایكۆلۆژیی تاكی كورد

بەشی پێنجەم: خێزانی كورد لە ڕووی شوێنی حەوانەوە ‌و جلوبەرگ ‌و خواردن ‌و پیرۆزییە خێزانییەكان ‌و ڕۆڵی ئافرەت لە كۆمەڵگه‌دا

بەشی شەشەم: هۆز ‌و عەشیرەتە كوردییەكان

بەشی حەوتەم: كات ‌و شوێنی هۆزە كوردییەكان

بەشی هەشتەم: كورد ‌و دەوڵەت ‌و نەتەوەی كورد

بەشی نۆیەم: كورد ‌و دەوڵەت

بەشی دەیەم: بزووتنەوەی نەتەوەییی كورد

بەشی یازدەیەم: ئایینی كورد

بەشی دوازده‌یەم: ئەدەب ‌و هونەری كوردی

• بیبلۆگرافیای كتێب:

ناوی كتێب: كــورد: لێكۆڵینەوەیەكی سۆسیۆلۆژی مێژوووییە/ الكرد: دراسة سوسیولوجیة و تاریخیة

بابەت: لێكۆڵینەوەی سیاسی، سۆسیۆلۆژی، مێژوویی

نووسەر: باسیلی نیكیتین / Basil Nikitin

وەرگێڕانی لە زمانی فەڕەنسییەوە بۆ عەرەبی: دكتۆر نووری تاڵەبانی

ژمارەی لاپەڕە: 529

دەزگه‌ی چاپ: دەزگه‌ی چاپ ‌و پەخشی حەمدی ‌و، لە بڵاوكراوەكانی مەكتەبی بیر و هۆشیاریی یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان.

ساڵی چاپ: چاپی سێیەم، 2007