كۆماری كوردستان يان (کۆماری مەھاباد)

‎كۆماری كوردستان (كۆماری مەهاباد)
‎‎شەونم عزیز ناوخۆش ‎قوتابی لەزانکۆی سۆران_فاکەلتی ئاداب بەشی مێژوو لە ٢ ڕێبەندانی ساڵی ٢٦٤٦ی كوردی بەرامبەر بە ٢٢ ساڵی ١٩٤٦لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان لەسەر دەستی حزبی دیموکراتی کوردستان دامەزرێنرا، بەسەرکردایەتی پێشەوا (قازی محەممەد)وەک سەرۆک کۆمار سوێندی یاسای خوارد ،دەولەتێکی کوردی کەم تەمەن بوو کەلە سەدەی بیستەمدا لەدوای(کۆماری ئارارات) لە تورکیا دامەزرا.پایتەختەکەی شاری ( مەهاباد )بوو دەکەوێتە باکووری ڕۆژئاوای ئێران،دامەزراندن ولەناوچونی کۆمارەکە بەشێک بوو لە قەیرانی ئێران.ئەو ململانێیەی لەنێوان ئەمریکا و سۆڤیەت دا هەبوو كە جەنگی ساردی لێکەوتەوە پێشينە لە مانگی ئابی (١٩٤١)ڕاپەڕینێکی جەماوەری کۆنترۆلی ناوچە كورديیەكانی لەدەسيت حوكمەتي ناوەندیی ئێران دەركرد ,لەشاری مەهاباد كەزۆرينەی دانيشتوانەکەی كوردن کۆمیتەیەکی لەكەسانی چيينی ناوەند بەپشتگريی سەرۆك خيێلەكان دەسەلاتی ناوچەييان گرتە دەست , پارتێکی سياسی بە ناوی(کۆمەڵەی ژیانەوەی كوردستان )كەكورتكراوەکەی (ژێ کاف)دامەزرێنرا .
‎قازی محەممەد سەرۆکی بنەماڵەی قازی,بەسکرتێری پارتەکە ھەڵبژێردرا هەرچەندە کۆمارەکە بەفەرمیی رانەگەیەندرا تامانگی کانونی یەکەم ١٩٤٥ کۆمیتەکە بەسەرکردایەتی (قازی محەمەد)ناوچەکەی بەڕێوەدەبرد، به لێهاتوی وسەرکەوتنێکی بەرچاوەوە بۆماوەی(٥ساڵ)تارووخانی کۆمارەکە درێژەی هەبوو.
‎بۆچوونی سۆڤیەت
‎هێزەکانی سۆڤیەت و بەريتانيا لەكۆتاييەكانی ئابی ١٩٤١ئێرانيان داگیرکرد، ديارە سۆڤیەت لەباکورەوە بەگشتی دوودڵ بون لەئيدارەی كوردی، هيێزيان لە نزيك مەهاباد دانەنا وتەنانةت نێردراوێكي مەدەنی ئەوتۆیان نەنارد بۆئەوەی كاريگەری گەورە دروست بكات , لەرێگەی چالاکی دۆستانەوە وەك (دابينكردني كەرەستەی گواستنەوە , دەركردني سوپای ئێراني ، کڕینی تەواوی بەرهەمە توتنیەکان) پالپشتی ئیدارەکەی قازیان دەكرد , لەلایەکیترەوە كوردەكان زۆر ئيدارەی كورديان ئەبەزاند لەبەرئەوە رِەتیان کردەوە ببنە بەشێک لە کۆماری دميوكراتي( فارس) ئازەرباينجان , هەروەها دژی رِاگەياندني کۆماری سەربەخۆی كوردی بوون .
‎قازی محەمەد
‎پێشەوا قازی محەمەد كوری قازی عەلی كورِی میريزا قاسم كورِي میريزا ئەحمەد , لە ساڵی١٩٠١ ز لە شاری مەهاباد لەدایک بووە.پێشەوا لە٢١ مارتی١٩٤٧ بەدەستی زاڵماني ئێران لە مەهابات و لەمەيدانی(چوارچرا)لە سێدارە درا لەگەڵ هاورِێكانی،لەپێناو ئەو بیروباوەڕی کەلەگەڵ خوێنیدا تێکەڵ ببوو، وەلەسەر ئەو سوێندەی لەکاتی خۆیدا خواردی کەتادوا هەناسەی لەگەڵ خەڵکدابێت، پێشەوا هەموو علومی ئاینی تەواوکردووە هەر لە سنوری ئەو علومانەدا نەوەستاوەو بەڵکو لەزانیاری نوێدا دەستێکی باڵای پایەیەکی بەرزی هەبوو،
‎وەڵە خوێندنەوەی پەراوێز بێگانە درێخی نەدەکرد ،تەنانەت زمانی ڕووسی و ئینگلیزی بە گفتوگۆی خوێندنەوە زانیوە.لەوسەردەمەدا بۆ یەکەمجار قوتابخانەی تازە لە مەهاباد کراوەتەوە کە قازی محەمەد کراوە بەسەرۆکی فەرهەنگی ئەو ناوچەیە بێ ئەوەی یارمەتی و موچە لە میر وەرگرێت،وخەڵکی زۆر هاندەدا بۆ فێربوني زانياری و هەموو جۆرە هونەرێك , پیاوێکی پێشكەوتو و دڵپاك بوو , بەرهەڵستی عەشيرەت گری زۆر بە توندی كردووە،بەو بۆنەیەوە زۆر جار دەرەبەگەکان دوژمنایەتيان لەگەڵ كردووە, چونكەهەرگيز لایەنی ڕەجنبەران و جوتيارانی كوردی بەرنەدەدا،و گيانی دميوكراتی و نيشتيمان پەروەری كاری گرنگی كردبووە سەر هەست وبیروباوەری بنەماڵەی (قازی محەمەد)هەر لەسەرەتای جەنگی جيهاني یەکەمەوە ناوبانگيان دەركردووەلە موكرياندا . قازی محەمەد لەدوايدا بەهۆی چاڵاکی و وريايي خۆیەوە توانی ئەم دەسەلاتە مەعنەویە سەرانسەری كوردستایی ئێرانی بگرێتەوە, پێشەوا هەر لەسەر ڕێڕەوی باوک و باپیرانی بەردەوام بوە ،لەسالی ١٩٣٨کاتێک (قازی عەلی)باوکی کۆچی دوای كرد ئەرکی سەرشانی زياتربوە،دواتر كرابە قازی مەهاباد , لە ڕاستيدا هەرچەندە بە میراتبوو بەڵام خۆی زۆر شايستەی ئەو پایەیە بوو و تواني بەشێوەیەکی ڕێک وپێک فەرمانەكانی جێبەجێ بكات.
‎دامەزراندنی كۆمار لە ئەیلولی ١٩٤٥قازی مەحمەد و سەركردە كوردەكان سەردانی تەبريزيان كردبۆ ئەوەی چاويان بە
‎كۆنسولي سۆڤیەت بكەوێت , دەربارەی پشتگريی كردني كۆمارێکي نوێ لەوێشەوە ڕەوانی باكۆ، ئازەرباينجاني سۆڤیەت كران , لەوێ ئاگادار بوونەوەو لەوەی پارتی دميوكراتي ئازەرباينجان لە هەوڵی ئەوەدایە كەدەست بەسەر ئازەرباينجاني ئێراندابگرێت .
‎لە١٠ی كانونی یەکمدا پارتی دميوكراتي ئازەرباينجان دەستی بەسەر پارێزگای ئازەرباينجاني رۆژهەلاتدا گرت،كەپێشتر بەدەستی سوپای ئێرانەوە بوو , قازی محەمەد برِياريدا هاوچەشين ئەو كارە دووبارە بکاتەوە لە١٥ كانونی یەکەمدا كۆماری مەهابادی كوردی دامەزرێنرا لە٢٢ كانوني دووەمی ١٩٤٦ قازی محەمەد دامەزراندنی كؤماری مەهابادی راگەیاندن.هەندێ لە ئامانجەكانيان لە (مانيفێستۆك)ەدا بڵاو کرایەوە ،
‎ئۆتۆنۆمی بۆ كوردانی ئێران لە چوارچێوەی دەوڵەتی ئێراندا ،هەروەها زماني كوردی بکرێتە زماني راگەياندن و خويێدن و ئيدارە, هەروەها
‎هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگا بۆ كوردستان بەمەبەستی چاودێری دەوڵەت و بابەتە کۆمەلایەتیەکان ،هەموو بەرپرسەکان لە خەڵکی ناچەکە هەڵدەبژێردران, يەکیێت و برايەتی لەگەل خەڵكی ئازەرباينجان ياسايەك ئەبێت كەبەیەك چەشن مامەلە لەگەل كرێکار و كەسايەتیە بالاكاندا بكات.
‎هەندێ لەكارەكانى كۆماری مهاباد لە بوارى (سياسيدا )پەيوەندى نزيكى دۆستایەتیى لەگەل كؤمارى ئازەرباجيانى سۆڤیەت و یەکیەتی سۆڤیەتدا.
‎وە پێکهێنانی پەيوەندى دۆستانە لەگەل هێزە سياسیەكانى ترى ئێران.
‎و رِاكيێشانى هەندێ هەوالگێرى بيانى بۆ كوردستان .بەرزكردنەوەى ئاڵای كوردستان و ڕەمسیەت دان بەمافە رەواكانى دۆزی گەل كوردى ماف خوراو، بەرزكردنەوەی هەستی نەتەوایەتی و كوردايەتى بەشێوەیەکی گشتی ولە بار ، بە تايبەت دواى تێكشكانى شۆرِشەكانى شيخ مەحمود و ئيحسان نورى پاشا و مسكۆ.
‎هەروەها لە بوارى (دیموكراسيشدا)

‎بەژدارى پێكردنى ژنان لەسياسەتدا و دامەزراندنى یەكێتى ژنانی كوردستان،وە لەبەرچاو گرتنى مافى چينى زەمحەت كێشان و كرێكاران .
‎ دانانى ياسا و قانونى بەرِيێوەبردن تا ئەو رِادەیەى گونجاوە و ئيمكانى هەبووە، بايەخدان بەمافى کەمایەتیەکان بەتایبەت لەبواری فەرهەنگی، بەژدارى پێكردنى هەموو چین وتوێژەكان لەكاروبارى حكومەتدا .
‎ لەبوارى ئابوريدا
‎ئازاد كردنى بازرگانى و دەرخستنى لەدەستی حكومەت .هەولدان بۆ بەرێوەبردنى شێوەی نوێ كشتوكال و هێنانى تراكتۆر بۆ یەکەم جار بۆ كوردستان ،وە دامەزراندنی پەيوەندى بازرگانى لەگەل ئازەرباجيان و یەکێتی سۆڤیەت بەتايبەت بۆ فرۆشتنى توتن و خورى كەتیرە و هێنانی هێندە کالای تر بۆ کوردستان.
‎رِووخانی کۆمارەکە
‎ لەکاتێکدا یەکێتی سۆڤیەت رِۆلی زۆری هەبوو لەدامەزراندنی کۆماری ئۆتۆنۆمی ئازەرباينجان و كۆماري كوردستان , لەبەرئەوەی وەستاندنی يارمەتی بۆ ئەم دوو كۆمارەش كاريگەری سەرەكی هەبوو لەرِووخانی كۆماری ئازەرباينجان لەسەرەتادا وەكۆماری كوردستانيش لە دواتردا , هەروەها پشتگیرييكردني
‎ویلایەتە يەکگرتووەكان و بەرِيتانياش لەدەولەتی ئێران هۆكاريێكي تری بەهێزی لە ناوبردنی کۆمارەکە بوون , هەروەها لە ٢٦ی ئازاري ساڵی ١٩٤٦ دا هيێشتا لەشكرێکی كارامە لە کۆمار دروست نەببوو, ئەوە بوو چەکی قورس و کەسانی مەشق پێکراوی وەک پێویست نەبوون،بۆیە كاتێك ئامادەباشی لەشكری ئێران بۆ هێرشكردنە سەر كۆمارئاشكرا بوو قازی محەمەد داوای لە هۆزەكان كرد كەجەنگی بەرگری كردن بكەن , بەلام زۆربەی هۆزەكان پشتيان تێكرد , هۆی ئەمەش دەگەرێتەوە بۆلاوازی هەستی نەتەوایەتی لە نێوان ئەم هۆزانە ،لەپال ئەمەشدا،خراپی بارودۆخی ئابوری هۆیەکی تری رِووخانی کۆمارەکەبوو،بەهێزی دیبلوماسیەتی ئێران و كەم ئەزمونی سەركردەکانی کۆمارەکە لە رِووی سياسی و دیبلۆماسیەوە هۆكارێكي تری ئەو چارەنوسەبوون كەتوشی كۆماری كوردستان بوو .
‎ لەئەنجامی هێرشي ئێراندا نزيكەی ١٥٠٠٠ كەس لەخەلکی كورد دەکوژرێن و١٥ سەركردەی كۆماريش دوای دادگایەکی رِوكە شانەلە ٣١ی ئازاری سالی ١٩٤٧لە گۆرەپانی چوارچرا لەشاری مەهاباد لە سێدارەدران , لەنێوانیاندا پێشەوا قازی محەممەد سەرۆکی كۆماری كوردستان بوو.

‎لیستی سەرچاوەکان:-
‎١/چەند لاپەڕەیەک لەمێژووی گەلی کورد لەرۆژهەلاتی کوردستان. ن/د.یاسین سەردەشتی
‎ ٢/کۆماری کوردستان مەهاباد ١٩٤٦لەرووی یاسای گشتی نێودەوڵەتیەوە. ن/نەوزاد مجیدخدر سەرمۆردی ‎٣/پەیوەندیەکانی کۆماری کوردستان و کۆماری ئازەربایجان. ن/ڕیچارد ئەی مۆبلی. و/حەسەنی قازی ‎٤/قازی محەمەد کوردستان لە ساڵی ١٩٤١١٩٤٦.
‎ن/حەمید رەزا جەلائی سەر. و/ئەحمد ئیبراهیم.