عیماد عەبدوسەلام: دروستنەبوونی شار،یەكێكە لە هۆكارە سەرەكییەكانی نەنووسینەوەی مێژووی كوردستان

مێژوونووسی بەناوبانگی عیراقیی عیماد عەبدوسەلام رەوف، پێیوابوو یەكێك لەهۆكارە زۆر دیارەكانی نەنووسینەوەی مێژووی كوردو كوردستان لەمێژووی دووری كوردستان، نەبوون یان دروستنەبوونی شار بووە لەكوردستان، چونكە بەقسەی ئەو شار دەرەنجامی پێشكەوتنی كۆمەڵگایەو مێژووش لەشار دەنووسرێتەوە.

د. عیماد عەبدوسەلام رەوف سیمینارێكی لەژێر ناونیشانی (كوردو مێژوو نوسینەوە) لە كتێبخانەی تەفسیر پێشكەشكرد كەژمارەیەك لە دەستەبژێرو خوێندەواری هەولێر ئامادەی بوون، بەشێوەیەكی گشتیی باسی لەپێویستی و گرنگی نوسینەوەی مێژوو كرد، دواتر مەبەستی بوو قسە لەسەر ئەوەبكات كە بۆچی كورد مێژووی خۆی وەكو پێویست نەنوسیوەتەوە؟ ویستی هەم هەندێك پرسیار دروستبكات و هەمیش وڵامی هەندێ پرسیار لەوبارەیەوە بداتەوە.
بەقسەی ئەو مێژوو نوسە، كورد میللەتێكی نەخوێندەوار نەبوون لەمێژووی خۆیاندا، یان میللەتێك نەبوون خاوەنی كلتورو مێژووی خۆیان نەبن، بەپێچەوانەوە زاناو دانای زۆر هەڵكەوتوو زۆر ناوداریان هەبووە، لەهەموو ناوچەیەكی كوردستان ئەگەر قوتابخانەیەك نەبووبێت، ئەوا لەهەموو گوندێك حوجرەیەكی مزگەوت هەبووە وانەی ئاینی لێ‌ بخوێندرێت. هەروەك وتی لەشوێنە جیاوازەكانی كوردستان دەیان و سەدان دەستنوس هەن، كە لەلایەن خوێندەوارانی كورد نوسراون و هەڵگیراون، بەڵام هیچیان مێژووی كوردستانیان لێ‌ تۆمارنەكراوە، یان شتێكی ئەوتۆی تێدانییە هاوكاربێت بۆ تۆماركردنی قۆناغێكی مێژوویی كوردستان.
عیماد عەبدوسەلام لەدایكبوی ساڵی 1948ی شاری موسڵەو زیاتر لە 100 كتیبی چاپكراو و دەیان لێكۆڵینەوەی مێژوویی هەیە. دكتۆرای لەزانستی مێژوو هەیەو دەیان و سەدان خوێندكاری خوێندنی باڵا لەژێر سەرپەرشتی ئەو خوێندنیان تەواوكردووە، هەروەك یەكێكە لەمێژوو نوسە بەناوبانگەكانی عیراق و عەرەب.
بەقسەی د. عیماد، خەڵكێكی زۆر لەكوردستان حەزیان لەفێربونی زانست بووە، چونەتە شوێنی جیاواز بۆ فێربونی زانست، هەریەكەیان زانسیتی جیاوازیشیان خوێندووە، هەروەك مەرج بووە ئەوەی ببێتە زانا یان مامۆستای ئاینی ئەوا دەبوو 12 زانسیتی جیاواز بخوێنێت وەك پێشتر وتراوە مەلای 12 عیلم، بەڵام هیچ كام لەو وانانەی خوێندەوارانی كورد گرنگیان پێداوە، بریتی نەبووە لە وانەی مێژوو! ئەمە یەكێك لەهۆكارە سەرەكییەكانی نەنوسینەوەی مێژوو شارستانییەتی كورد بووە. ئەو رونیكردەوە كە ئەوانەی خوێندەواربوون و دەستنوسیان لەدوای خۆیاندا جێهێشتووە، مێژووی كوردستانیان تۆمارنەكردووە، تەنها هەندێ دەستنوس چ لەپێشەكی یان پاشەكی باسێكی كورتی ژیانی خۆیان یان روداوێكی زۆر دیاریكراو یان هەواڵێكیان تۆماركردووە. بۆیە دەكرێت بڵێین ئەوانەی لەدەستنوسەكاندا هاتووە تەنها تۆماری چەند هەواڵێكی دیاریكراوە كە رەنگە كاریگەریشی نەبێت بۆ ساخكردنەوەی روداوێكی مێژوویی.
ئەو وتی لەوانەیە بڵێن بەدرێژایی مێژوو كوردستان كوردستان داگیركراو بووەو روداوی ناخۆش بەسەر ئەم میللەتەدا هاتووە بۆیە مێژوو نەنوسراوەتەوە؟ وتی؛ بەڵام ئەم مەنتقە زۆر لەجێی خۆیدا نییە، چونكە هەموو گەلانی ناوچەكە بەداگیركاریی و ناخۆشیدا تێپەڕیون و وەك كوردستان روبەرووی كاولكاریی گەورەبوونەتەوە، نمونەی كاولكارییەكانی بەبەغداو شام و چەند شارێكی ناوچەكە هێنایەوە، كەچی مێژوو شارستانیەتیشیان نوسیوەتەوەو زۆربەی تۆماركراوە، كەچی مێژووی كوردستان وەك پێویست تۆمارنەكراوە.
بەقسەی ئەو مێژوو نوسە، بۆیەكەمجار وانەی مێژوو بەئەكادیمیی و زانستیانە چووە ناو مەنهەجی خوێندن لە سەدەی 17 م بووە لەزانكۆی ئۆكسفۆرد، تا ئەوكاتە ئەوەی هەبووە نوسینەوەی مێژوو بووە لەسەردەستی خەڵكی جیاواز بەبێ‌ بابەتیانەو مەنهەجی بوون.
بەقسەی ئەو مامۆستایەی زانكۆ، بەدرێژایی مێژوو لە ئیمارەتە كوردییەكان لەسەردەمی عوسمانیی حوكمڕانانی كورد گرنگیان بە نوسینەوەی مێژووی ئیمارەتەكان نەداوە، بگرە میرەكانی كورد گرنگیان بەنوسینەوەی ژیاننامەی خۆیشیان نەداوە جگە لەمیر محەمەدی رواندز كە كەسێكی راسپاردووە بەنوسینەوەی بەشێك لەمێژووی ئەمارەتەكەی و كتێبێكی تۆماركردووە بەناوی (ملیخا) كە نازانرێت ئەو ناوە لەچییەوە هاتووەو مانای چییە.
بەقسەی عیماد عەبدوسەلام رەوف لەسەردەمی كۆندا مێژوونوس جگە لەوەی مێژووی دەنوسیەوە هاوكات تاكە كەس بووە كە رۆشنبیرییەكی بەرفراوانی هەبووە، یەكێك لەمەرجەكانی ئەوانەی مێژوویان تۆماردەكرد ئەوەبوو كە خەڵكانێكی رۆشنبیرو تێگەیشتوو بوون، بۆیە دەبینین یاسین عومەر مێژوو نوسێكی عەرەب بووە لە شاری موسڵ، بۆ دەستڕاگەیشتنی بەزانیاریی و زانینی هەواڵی دەرودراوسێ‌ و شوێنە دورەدەستەكان، دەچووە سەر رێگەی كاروانە بازرگانییەكان و هەواڵی مەملەكەتەكانی دیكەی لێ‌ دەپرسین.
ئەو وتی لەسەدەی 20 وە مێژووی كورد بەشێوەیەكی رێكوپێك دەست بەنوسینەوەی كراوە، ئەوەی پێشوتری یان نەنوسراوەتەوە یان بەشێكی لەلایەن خەڵكی بیانی نوسراوەتەوە كە بەدڵنیاییەوە تێكەڵ بەتێگەیشتنی شەخسی و بارودۆخێك بووە كە رەنگە بەشێكی گەورەی راستییەكان تۆمارنەكرابێت یان ئەوەی تۆماركراوە ئەوە تەواوی راستیەكان نەبێت كە هەبووە.
بەقسەی ئەو زانایەی مێژوو، یەكێك لەهۆكارە هەرە سەرەكییەكانی تۆمارنەكردنی مێژووی كورد جیاوازیی ژیانی كۆمەڵایەتیی بووە، بەتایبەت دروستنەبوونی شار لە كوردستان بەشێوەیەكی گشتیی، چونكە بەقسەی ئەو ، ئەگەر شار دروستبێت ئەوا هۆكارەكانی نوسینەوەی مێژوو زۆر زیاتر دەبن، بۆیە دەبینین مێژوو شارستانیەتی عەرەب و ئیسلامیی لە بەغداو دیمەشق نوسراونەتەوە چونكە شاری لێ هەبووە.
ئەو وتی رۆشنبیریی شار مێژوو دەنوسێتەوە، لەكوردستان دەیان و سەدان گوند هەبوون، ئەوانەی لەگوندەكان بوون نەیاندەتوانی لەوە زیاتر ببینن و ئەوانەی دانیشتوانی ئەو گوندانەبوون تەنها شارەزای گوندەكانی خۆیان بوون و تەنها یەك شێوەژیان و یەك شێوە كشتوكاڵ و سەرچاوەی بژێویان هەبووە، هەروەك هاتن و چوون و گەڕانیان نەبووە، بازرگانیی و پیشەسازیشیان نەبووەو یەك جۆر ئابوریان هەبووە، بۆیە شتێكیان نەبینیوە بینوسنەوە! كەچی دەبینین لەدیمەشق سەرتاشێكی ناودار لەبەرئەوەی شوێنەكەی بەرامبەر كۆشكی میر بووە، رۆژانە هاتن و چوون و رووداوەكانی كۆشكی تۆماركردووە، ئەوەش بۆتە بەشێكی گرنگ لەمێژووی شارەكە.
بەقسەی ئەو، گوند هاتن و چوون و هێڵی ئاسنین و رێگای بازرگانیی بەسەردا نەبووە، بۆیە هەواڵی دەوروبەریشیان نەزانیوە. كەچی لە شارەكاندا بۆنمونە لەموسڵ یاسین عومەر-ی مێژوو نوس چۆتە سەر رێگای كاروانچیان. وتی لەشاردا رووداوەكان زۆرن و دەسەڵات و حوكمڕانیی لێهەبووەو هاتن و چوونی بازرگانی هەبووە كە تێكەڵاویی كلتورەكانی دروستكردووە، بەڵام لەگوند ئەوە نەبووە. ئەو وتی عوكاز بازاڕێكی گرنگ بووە لەناوچەكە، بازرگانان لەمیللەتانی ناوچەكە رویان تێكردووەو لە كلتوریی جیاوازەوە هاتوون و تێكەڵاویی كلتوریی دروستبووە، ئیدی لەهەموو روێكی ژیان، بۆیە بزوتن لەو شوێنانە بووەو ئەوە یەكێك بووە لەهۆكارەكانی تۆماركردنی مێژوو.
ئەو وتی ئەوەی من بەدواداچوونم كردووە بۆ مێژووی كورد، دەبینین نوسینەوەی مێژوو لای خوێندوارانی كورد لەكۆندا تەنانەت نەبۆتە حەزیش واتە نەبۆتە بەهرەیەكیش تاوەكو یەكێك هەڵكەوێت مێژوو بنوسیتەوە، ئەو وتی مێژوو نوس هەبووە لەناو میللەتانی ناوچەكە پەیوەندی لەگەڵ خێزانی دەسەڵاتدار هەبووە، ئەو روداوانەی تۆماركردووەو بۆتە بەشێكی گرنگ لەمێژووی ئەو میللەتە.
د. عیماد عەبدوسەلام رونیكردەوە بەشێك لەو مێژووەی كورد كە ئێستا بەرچاو دەكەوێت ئەو مێژووەیە كە لەلایەن مسیۆنێر یان گەشتكارانی بیانی نوسراوەتەوە، نەك كورد خۆی، رونیشیكردەوە كە ئەحمەدی خانی كە بەشێكی مێژووی كوردی لە كتێبی (شەرەفخان) نوسیوەتەوە لەژێر سایەی عوسمانییەكان بووەو وەك عوسمانییەك ئەو مێژووەی تۆماركردووە نەك وەك كوردێك، یان وەك مێژووی دەوڵەتی عوسمانیی روداوەكانی تۆماركردووە، بۆیە دەبینین بەشێك لەتێگەیشتن و تۆمارەكانی ئەحمەدی خانی تەواو كۆكە لەگەڵ ئەو رووداوانەی كە لەلایەن عوسمانییەكان خۆیانەوە لە قاموسی عوسمانیی تۆماركراوە.
ئەو رونیكردەوە هەتا بازرگانی دروستنەبوو نوسینەوەی میژوو وەك پێویست نەبووە جێی گرنگیی، لەگەڵ پێشكەتنی بازرگانیی و ئالوگۆڕی كلتوری نەتەوەو میللەتان مێژوو پێشكەوتنی زۆری بەخۆیەوە بینی.
لەبەشێكی سیمینارەكەیدا هیوای خواست دەستنوس و بەڵگە مێژووییەكانی مێژووی كوردستان كۆبكرێنەوەو توێژینەوەیان لەسەر بكرێت بەوپێیەی گرنگی زۆری هەیەو دەكرێت ببنە سەرچاوەی گرنگی مێژوو هەروەها پشتراستكردنەوەی بەشێك لەمێژووی كوردستان.