ده‌وڵه‌تی حه‌سنه‌وی

كورد له‌ سه‌رده‌می ئایینی ئیسلامیشدا له‌ خاكی كوردستاندا چه‌ند ده‌وڵه‌تێكی جیاوازی دامه‌زراندووه‌. به‌پێی باری ئه‌و ده‌مه‌ ئه‌وانه‌ ده‌وڵه‌تی هه‌رێمی بوون و له‌ ژێر سه‌رۆكایه‌تیی هه‌ندێك خێزاندا بوون.

به‌داخه‌وه‌ كورد له‌و كاته‌دا نه‌یتوانی له‌ سه‌رانسه‌ری كوردستاندا ده‌وڵه‌تێكی مه‌زن و ناوه‌ندی دامه‌زرێنێ. هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ش بوو چه‌ند ده‌وڵه‌تێكی هه‌رێمی دامه‌زرا. له‌ باشووری كوردستاندا، له‌ شاری “جیبه‌ل” خانه‌دانێكی كورد به‌ ناوی “حه‌سنه‌وی”یه‌وه‌، هێزی خۆی ڕێك خست و له‌ ساڵی 941ی پاش زاییندا سه‌ربه‌خۆییی خۆی ئاشكرا كرد. به‌ره‌به‌ره‌ سوپا و ده‌وڵه‌تی پێش خست و شاری هه‌مه‌دان، مه‌هاباد، كرماشان و شاره‌زوور كه‌وتنه‌ ناو سنووری ده‌وڵه‌تی حه‌سنه‌وییه‌وه‌. ده‌وڵه‌تی حه‌سنه‌وی پاره‌ و پووڵیشی هه‌ڵكه‌ند و سیستێمی ئابووریی ناوه‌ندیی پێك هێنا. له‌ كوردستاندا ڕێگاوبان و ئاواییان دروست كرده‌وه‌. ده‌وڵه‌تی حه‌سنه‌وی تاكوو ساڵی 1014 ده‌سه‌ڵاتی هه‌بوو.

ده‌وڵه‌تی شه‌دادی

له‌ ساڵی 951ی پاش زاییندا سه‌رۆكی تیره‌ی ڕه‌وادی، محه‌مه‌د شه‌دادی ده‌وڵه‌تی شه‌دادیی كوردی دامه‌زراند و سنووره‌كه‌یشی، له‌ شاری ڕه‌واندزه‌وه‌ تاكوو شاری گه‌نجه‌ ـ ئازه‌ربایجانی سۆڤێتی ـ ده‌كشا.

له‌و كاته‌دا له‌ ڕۆژه‌ڵاتی كورستاندا ده‌وڵه‌تی شه‌دادی و له‌ ڕۆژاوای كوردستاندا ده‌وڵه‌تی مه‌روانی و له‌ باشووریشدا ده‌وڵه‌تی حه‌سنه‌وی هه‌بوون. ئه‌م سێ ده‌وڵه‌ته‌ی كورد، هه‌موو هاوده‌می یه‌كتر بوون. له‌ سه‌رده‌می ده‌وڵه‌تی شه‌دادیدا، ژیانی كولتووری و هونه‌ری زۆر پێش كه‌وت.

له‌ ساڵی 1088دا شای سه‌لجووقییه‌كان هێرشێكی مه‌زنی برده‌ سه‌ر ده‌وڵه‌تی شه‌دادی و دوایی پێ هێنا.

ده‌وڵه‌تی مه‌روانی

له‌ ساڵی 985ی پاش زاییندا باد دۆسته‌ك ده‌وڵه‌تی مه‌روانیی دامه‌زراند و مه‌ییافه‌رقین (سلیڤان)یشی كرده‌ پایته‌خت بۆ خۆی. سنووری ده‌وڵه‌تی مه‌روانی له‌ ماوه‌یه‌كی زۆر كه‌مدا فراوان كرا و تاكوو هه‌رێمی نسێبین، جه‌زیره‌، مه‌عده‌ن، ئامه‌د، ڕه‌حا، به‌دلیس و مه‌لازگریی گرته‌وه‌.

ئه‌و پاشایانه‌ی كورد كه‌ دوای دۆسته‌ك هاتن، ده‌وڵه‌تی مه‌روانییان به‌باشی و خۆشی ڕاگرت، به‌تایبه‌تی له‌ سه‌رده‌می پاشایه‌تیی ئه‌حمه‌د مه‌روان (ناسرلده‌وله‌)دا، خه‌ڵك به‌ ئازادی و سه‌رفه‌رازی ده‌ژیا. له‌ ده‌وڵه‌تی مه‌روانیدا شارستانێتی و هونه‌ر زۆر پێش كه‌وتن. په‌یكه‌ری مه‌ییافه‌رقین و ئامه‌د دیاربه‌كری سه‌رله‌نوێ دروست كرایه‌وه‌. گه‌لێك مزگه‌وت و كاروانسه‌را و پرد دروست كران. له‌ كۆشكی پاشایانی كورددا مۆسیقا، سه‌ما و هه‌ڵپه‌ڕكێ په‌ره‌ی سه‌ند و كاری هونه‌ری پێش كه‌وت و ده‌وڵه‌مه‌ند بوو.

له‌ كاتی بوونی ده‌وڵه‌تی مه‌روانیدا، ده‌وڵه‌تی توركه‌ سه‌لجووقییه‌كانیش هه‌بوون، له‌ سه‌رده‌می مه‌نسووری ناسرلده‌وله‌دا، توغرولبه‌گ سوڵتانی سه‌لجووقییه‌كان بوو.

له‌ ساڵی 1043دا توغرولبه‌گ به‌ سه‌رۆكایه‌تیی توغا ئاسغلی 1000 سواری نارده‌ سه‌ر مه‌ییارفه‌رقین، به‌ڵام هێزی سه‌لجووقیی تورك به‌رانبه‌ر سوارچاكیی مه‌روانی خۆیانیان ڕانه‌گرت و پیس شكان و تاڵانیش كران، ئیتر له‌ دوای ئه‌وه‌وه‌ تورك خۆی دوور ڕا ده‌گرت.

له‌ سه‌رده‌می ناسرلده‌وله‌دا ده‌وڵه‌تی مه‌روانی به‌ره‌و كزی چوو و نیزامولمولكی سوڵتانی سه‌لجووقییه‌كان، به‌ هه‌لی زانی و هێزێكی سواره‌ی به‌ سه‌ركردایه‌تیی فه‌خرولده‌وله‌ی نارده‌ سه‌ر مه‌روانیه‌كان. فه‌خرولده‌وله‌ له‌ نزیكی ئامه‌د له‌شكری خۆی دوو به‌شه‌وه‌، به‌شێكیان به‌ سه‌رۆكایه‌تیی كوڕه‌كه‌ی خۆی، زه‌عمیرولڕوئه‌سا، نارده‌ سه‌ر ئامه‌د و خۆیشی له‌گه‌ڵ هێزه‌كه‌ی تردا هێرشی كرده‌ سه‌ر وان كه‌ پایته‌خت بوو، ناسرولده‌وله‌ ناچار به‌ره‌و جه‌زیره‌ هه‌ڵات.

له‌ ساڵی 1086دا و دوای مه‌ییارفه‌رقین و ئامه‌د، ئیتر ده‌وڵه‌تی مه‌روانی كه‌وته‌ ژێر ده‌ستی توركه‌ سه‌لجووقییه‌كانه‌وه‌. له‌ ساڵی 1097دا دوایی به‌ ده‌سه‌ڵاتی مه‌روانی هات.

ئیمپراتۆریی ئه‌یووبی

ئه‌یووبییه‌كان تیره‌یه‌كی كوردن و له‌ ڕۆژه‌ڵاتی كوردستاندا ژیاون. نووره‌دین مه‌حموود، له‌ سه‌ده‌ی دوانزه‌یه‌مدا ده‌وڵه‌تی زه‌نگیی له‌ ناوچه‌ی كه‌ركووك، مووسڵ، حه‌له‌ب دامه‌زراند. له‌و ده‌مه‌دا خاچپه‌رستانی ئه‌ورووپا، به‌ ئه‌نادۆڵدا هێرشیان كرده‌ سه‌ر شاری قودس. نه‌ توركی سه‌لجووقی و نه‌ ده‌وڵه‌تی فاتمیی مسر توانییان پێشی ئه‌و له‌شكره‌ی خاچپه‌رستانی ئه‌ورووپا بگرن، تاكوو به‌رگری له‌ شاری قودس بكه‌ن و بیپارێزن.

سه‌رۆكی ده‌وڵه‌تی زه‌نگی، نووره‌دین مه‌حموود بۆ پاراستنی سه‌رداری و سه‌روه‌ریی قودس، له‌گه‌ڵ خاچپه‌رستاندا كه‌وته‌ شه‌ڕ. له‌به‌ر ئه‌وه‌ هێزێكی مه‌زنی به‌ سه‌رۆكایه‌تیی سه‌لاحه‌دینی ئه‌یووبیی نارده‌ پایته‌ختی ده‌وڵه‌تی فاتمیی مسر.

سه‌لاحه‌دینی ئه‌یووبی قوماندارێكی گه‌لێك زیره‌ك و قاره‌مان بوو. له‌ ساڵی 1171دا هه‌لی بۆ هه‌ڵكه‌وت و ده‌ستی به‌ سه‌ر ده‌وڵه‌تی فاتمیی میسردا گرت و ده‌سه‌ڵاتی خۆی ئاشكرا كرد و له‌ جێی ده‌وڵه‌تی فاتمی، ده‌وڵه‌تی ئه‌یووبیی دامه‌زراند. سه‌لاحه‌دین له‌سه‌ر هه‌ڵوێستی خۆی كاروباری ڕاده‌په‌ڕاند. له‌ ساڵی 1174دا سنووری ده‌وڵه‌تی ئه‌یووبیی ئیسلامیی فراوان كرد و بوو به‌ خاوه‌ن ده‌سه‌ڵات. سنووری ئه‌م ده‌وڵه‌ته‌ له‌ مسره‌وه‌ تاكوو حیجاز،یه‌مه‌ن، فه‌له‌ستین، سووریا، كوردستان بوو. سه‌لاحه‌دین بۆ خۆی هێزێكی چابووك و سوارچاكی له‌ كورد دروست كردبوو.

سه‌لاحه‌دینی ئه‌یووبی به‌ قاره‌مانێتیی خۆی شاری قودسی له‌ خاچپه‌رستانی ئه‌ورووپا ڕزگار كرد و هێزی خاچپارێزانی ڕه‌تاند و ناوی قوماندارێتیی كورد له‌ ته‌واوی جیهاندا بڵاو بووه‌وه‌. ئه‌گه‌رچی سه‌لاحه‌دین و هه‌ندێكیش له‌ له‌شكره‌كه‌ی كورد بوون، به‌ڵام ده‌وڵه‌تی ئه‌یووبی خۆڕسك ده‌وڵه‌تێكی نه‌ته‌وه‌یی كوردی نه‌بوو، به‌ڵكوو ده‌وڵه‌تێكی ئیسلامی بوو، چونكوو له‌ سه‌رده‌می ئه‌و كاته‌ی ئیسلامدا، ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی داده‌مه‌زران، له‌سه‌ر بنج و بناوانی نه‌ته‌وه‌یی دانه‌ده‌مه‌زراند، چونكه‌ هۆشیاریی نه‌ته‌وه‌یی له‌و ئاسته‌دا نه‌بوو كه‌ ببێته‌ مایه‌ی دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تێكی نه‌ته‌وه‌یی.

سه‌لاحه‌دینی ئه‌یووبی له‌ ساڵی 1193دا مرد و ئیتر ده‌وڵه‌تی ئه‌یووبی به‌ره‌و سستبوون ده‌چوو، تاكوو له‌ ساڵی 1250دا ده‌وڵه‌تی ئه‌یووبی كۆتاییی پێ هات. ئێستاش گۆڕی سه‌لاحه‌دینی ئه‌یووبی له‌ شاری شامه‌ و له‌سه‌ر كێلی گۆڕه‌كه‌ی نووسراوه‌: “سه‌لاحه‌دینی كورد”.

میرنشینیی ئه‌رده‌ڵان

میرنشینیی ئه‌رده‌ڵان له‌ لایه‌ن بابائه‌رده‌ڵانه‌وه‌ دامه‌زرێنراوه‌، ئه‌م میرنشینه‌ نزیكه‌ی 650 ساڵ ده‌سه‌ڵاتی هه‌بوو. كاتێ مه‌غۆله‌كان هێرشیان كرده‌ سه‌ر كوردستان، بابائه‌رده‌ڵان سیاسه‌تی به‌رانبه‌ر ئه‌وان به‌كار هێنا و له‌گه‌ڵیاندا نه‌كه‌وته‌ شه‌ڕ، جا له‌به‌ر ئه‌وه‌ تا ده‌هات ده‌سه‌ڵاتی میرنشینی ئه‌رده‌ڵان له‌ هه‌رێمی شاره‌زوور و هه‌وراماندا مه‌زنتر و به‌رفراوانتر ده‌بوو. به‌ ئامانجی ئه‌وه‌ی كه‌ ده‌وڵه‌تێكی نه‌ته‌وه‌یی دامه‌زرێنێ. ئه‌وه‌ بوو له‌ دواییشدا تا ڕاده‌یه‌ك گه‌یشته‌ ئامانجی خۆی و ده‌وڵه‌تێكی هه‌رێمیی نه‌ته‌وه‌ییی ته‌مه‌ندرێژیشی دروست كرد.

له‌ سه‌ده‌ی چوارده‌یه‌مدا، له‌ عێرقدا ده‌وڵه‌تی جه‌لائیری دروست بوو و توانییان به‌شی ڕۆژاوا و باكووری ئه‌رده‌ڵان بگرن. به‌ڵام له‌ سه‌ده‌ی پانزه‌یه‌مدا سه‌رۆكی میرنشینی ئه‌رده‌ڵان، میرحه‌سه‌ن، باكوور و ڕۆژاوایشی له‌ ژێر ده‌ستی جه‌لائیرییه‌كان ڕزگار كرد و زێی مه‌زنی كرده‌ سنووری باكووری میرنشینی ئه‌رده‌ڵان و له‌ ڕه‌واندزیشدا بنكه‌یه‌كی سه‌ربازیی دروست كرد.

له‌و سه‌رده‌مه‌دا وێژه‌ و هونه‌ر و زمانی كوردی له‌ مزگه‌وته‌كاندا زۆر پێش كه‌وتن و گه‌لێك به‌رهه‌م به‌ زمانی كوردی بڵاو كرایه‌وه‌. عوسمانییه‌كان له‌ ساڵی 1549دا هێرشێكی گه‌لێك مه‌زنیان برده‌ سه‌ر ڕه‌واندز و له‌ نێوان عوسمانییه‌كان و هێزی میرنشینی ئه‌رده‌ڵاندا شه‌ڕێكی دژوار ڕووی دا، عوسمانییه‌كان سه‌ر نه‌كه‌وتن و شكستیان هێنا.

میرنشینیی ئه‌رده‌ڵان تاكوو ساڵی 1864 له‌سه‌ر ده‌سه‌ڵاتی خۆی مایه‌وه‌.
دوا میری ئه‌م میرنشینه‌ ئه‌مانوڵڵا بوو كه‌ هه‌ر له‌و ساڵه‌دا به‌ ده‌ستی عوسمانییه‌كان له‌ ناو برا و ئه‌م میرنشینه‌ كۆتایی پێ هات.

میرنشینیی بادینان

میرنشینیی بادینان له‌ نێوان شاری مووسڵ و چه‌می دیجله‌ و زێی مه‌زندا دامه‌زرێنرا بوو. سنووری میرنشینیی بادینان، له‌ ڕۆژئاواوه‌ میرنشینیی بۆتان و له‌ باكووره‌وه‌ میرنشینیی هه‌كاری و له‌ ڕۆژهه‌ڵاتیشه‌وه‌ میرنشینیی سۆران بوو. شاری ئامێدی پایته‌ختی میرنشینیی بادینان بوو. سنووری ئه‌م میرنشینییه‌ ئه‌م شارانه‌ی ده‌گرته‌وه‌: زاخۆ، ئاكرێ و دهۆك.

ده‌وڵه‌ته‌ هه‌رێمی و مه‌زن و ناوه‌ندییه‌كانیش هه‌رده‌م دووبه‌ره‌كییان ده‌خسته‌ ناو میره‌ كورده‌كانه‌وه‌ و نه‌یانده‌ویست میره‌ كورده‌كان یه‌ك بگرن و میرنشینه‌ كوردییه‌كان ببی به‌ یه‌ك.

دوای مردنی میرئیسماعیلی بادینان، میر محه‌مه‌دی سۆران میرنشینیی بادینانی خسته‌ ژێر ده‌ستی خۆیه‌وه‌ و هه‌ردوو میرنشینه‌كه‌ بوون به‌ یه‌ك. میرنشینیی سۆرانیش له‌ هه‌رێمی خۆیدا زۆر مه‌زن و به‌هێز بوو.

میرنشینی سۆران

دامه‌زراندنی میرنشینی سۆران له‌ لایه‌ن كوردێكه‌وه‌ بوو ناوی كه‌ڵۆس بوو. كه‌ڵۆس كوردێكی گه‌لێك ناودار بووه‌. له‌ سه‌رده‌می مه‌ر مسته‌فادا بارودۆخی میرنشینی سۆران گه‌شه‌ ده‌كات و خۆش ده‌بێت. میر مسته‌فا له‌ ساڵی 1813دا ده‌سه‌ڵاتی میرێتی ده‌داته‌ ده‌ستی كوڕه‌كه‌ی خۆیه‌وه‌ كه‌ ناوی میر محه‌مه‌د بووه‌، میرمحه‌مه‌د پیاوێكی هۆشیار و زیره‌ك بووه‌، زۆر به‌ناوبانگ بووه‌، ئه‌م میر محه‌مه‌ده‌ زیاتر به‌ پاشا كوێره‌ به‌ناوبانگ بووه‌.

میر محه‌مه‌د كاروباری میرێتی ده‌كاته‌ دوو به‌شه‌وه‌:

1 ـ چاره‌سه‌ركردنی شه‌ڕ و گێره‌وكێشه‌ی ناوخۆیی.

2 ـ خه‌بات له‌ پێناوی به‌رفراوانكردنی میرنشینی سۆراندا. میرمحه‌مه‌د ـ پاشا كۆره‌ ـ پاش تێپه‌ڕ بوونی سێ ساڵ به‌سه‌ر میرێتییه‌كه‌یدا، واته‌ له‌ ساڵی 1816دا كارخانه‌یه‌كی چه‌كی له‌ كاولان كه‌ نزیكی ڕه‌واندزه‌ دروست كرد.

له‌و كارخانه‌یه‌دا، شمشێر تفه‌نگ و گولله‌ و تۆپ و چه‌رخی تۆپ و … هتد درووست ده‌كران.

پاش ئه‌وه‌ی میر سه‌ربه‌خۆیی خۆی ڕاگه‌یاند و ده‌ستی دایه‌ خه‌باتی به‌رفراوانكردنی سنووری میرنشینیی خۆی و ئۆردووگایه‌كی سه‌ربازیی له‌ 30000 (سی هه‌زار) سه‌رباز درووست كرد، له‌وانه‌ 10000 (ده‌ هه‌زار)ی سواره‌ و 20000 (بیست هه‌زار)یشی پیاده‌ بوون.

له‌ ساڵی 1833دا سنووری میرنشینیی سۆران گه‌لێك به‌رفراوان بوو. له‌ باكووره‌وه‌ ده‌گه‌یشته‌ جزیره‌ و له‌ باشووریشه‌وه‌ تاكوو زێی بچووك و له‌ لایه‌كی تریشه‌وه‌ ده‌گه‌یشته‌ سنووری میرنشینی بۆتان.

میرمحه‌مه‌د بۆ به‌ڕێوه‌بردنی میرنشینیی خۆی، سیستێمێكی دانا.
له‌ سیستێمه‌كه‌یدا خه‌زێنه‌یه‌كی سێ به‌شیی پێك هێنا:
1 ـ به‌شی ماڵ و مڵكی تایبه‌تیی میر.
2 ـ به‌شی داهات و باج.
3 ـ به‌شی دارایی و فه‌رمانڕه‌وایی و شاره‌كان و … هتد.

میرمحه‌مه‌د له‌ ساڵی 1830دا له‌شكرێكی مه‌زنی به‌ سه‌رۆكایه‌تیی ئیبراهیم پاشا، دژی سوڵتان مه‌حموودی دووه‌می عوسمانی نارده‌ سه‌ر سووریا و له‌ لایه‌كی تریشه‌وه‌ له‌شكرێكی تری به‌ سه‌رۆكایه‌تیی میرموراد نارده‌ ئێران و ئه‌و ناوچانه‌ی كوردیان تیا ده‌ژیا.

میر له‌ ساڵی 1834دا په‌یمانێكی ئاشتیی له‌گه‌ڵ ئێراندا مۆر كرد.

ده‌وڵه‌تی عوسمانیش هه‌رده‌م خه‌ریكی پلانی هێرش بردنه‌ سه‌ر میرنشینی سۆران بوو، به‌ڵام هه‌ر سه‌ر نه‌ده‌كه‌وت.

له‌ ساڵی 1836دا عوسمانییه‌كان به‌ سه‌رۆكایه‌تیی ڕه‌شید پاشا، هێزێكی گه‌وره‌ و گرانیان نارده‌ سه‌ر میرنشینی سۆران و شه‌ڕێك قورس به‌رپا بوو. له‌ دواییدا هێزی عوسمانی توانیی ده‌وروبه‌ری میرنشینیی سۆران بگرێ.

دوایی میرمحه‌مد خۆی چوو بۆ ئه‌سته‌مووڵ. سوڵتان مه‌حموودی دووه‌می عوسمانی میری ئازاد كرد، به‌ڵام له‌ گه‌ڕانه‌وه‌دا بۆسه‌یه‌كیان بۆ دا نا و به‌ نامه‌ردی میرمحه‌مه‌د ـ پاشا كۆره‌ ـ یان كوشت و میرنشینیی سۆرانیان هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌.

میرنشینی بابان

میرنشینی بابان له‌ بنه‌ڕه‌تدا به‌ ناوی فه‌قێ ئه‌حمه‌دی بابانه‌وه‌ دامه‌زراوه‌. له‌ ساڵه‌كانی 1686 به‌دواوه‌ به‌هێز بووه‌ و دواییش ده‌سه‌ڵاتی گرتۆته‌ ده‌ست. له‌ نیوه‌ی یه‌كه‌می سه‌ده‌ی هه‌ژده‌یه‌مدا میرنشینی بابان له‌ ڕووی سیاسییه‌وه‌ و دژی ده‌وڵه‌تی عوسمانی ڕۆڵێكی زۆر گرینگی بینیوه‌، ئه‌ویش ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ بوونی ده‌سه‌ڵات و هێزی سه‌ربازیی میرنشینی بابان. ده‌سه‌ڵاتی میرنشینی بابان ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ 300 ساڵێك له‌مه‌وبه‌ر. ئه‌م میرنشینه‌ ده‌كه‌وێته‌ ناوچه‌ی سلێمانییه‌وه‌، له‌ باشووری میرنشینی سۆرانه‌وه‌ و تاكوو به‌شێكیش له‌ ڕۆژه‌ڵاتی كوردستان ده‌گرێته‌وه‌. له‌ ڕۆژئاواشه‌وه‌ ته‌واوی ناوچه‌ی كه‌ركووكی ده‌گرته‌وه‌. به‌شێكی ناوچه‌ی شاره‌زوور له‌ژێر ده‌سه‌ڵاتی میرنشینی باباندا بوو. پایته‌ختی میرنشینی بابان قه‌ڵاچوالان بوو. دوای ئه‌وه‌ی دادوه‌ری گوندی مه‌ڵكه‌ندی، ئیبراهیم پاشا، به‌ ناوی سلێمان پاشاوه‌، له‌ ساڵی 1784دا ده‌ستی به‌ درووستكردنی شارێك كرد و ناوی سلێمانیی لێ نا و دواییش كرا به‌ پایته‌ختی میرنشینی بابان.

له‌ سه‌رده‌می میرنشینی باباندا گیروگرفتی ناوخۆیی زۆر بوو، ئه‌مه‌ زۆر كاری كرده‌ سه‌ر بێهێزی و لاوازكردنی ئه‌م میرنشینه‌ له‌ لایه‌كه‌وه‌، له‌ لایه‌كی تریشه‌وه‌ عوسمانی و فارس به‌ پێی ڕێككه‌وتنی په‌یمانی قه‌سری شیرین میرنشینی بابانیان له‌ ناو خۆیاندا به‌ش كرد. ئیتر له‌ دوای ئه‌وه‌یش میرنشینی بابان جارێ ده‌كه‌وته‌ ژێر ده‌ستی عوسمانی و جارێكی تریش ژێر ده‌ستی فارس.

له‌ سه‌رده‌می میرعه‌بدولڕه‌حمان پاشادا جارێكی تریش میرنشینی بابان به‌هێز بووه‌وه‌ و سه‌ربه‌خۆییی خۆی ڕاگه‌یاند. عوسمانییه‌كان له‌ ساڵی 1822دا به‌ له‌شكرێكی زۆر به‌هێز و له‌ژێر سه‌ركردایه‌تیی مامه‌د پاشا خۆیدا، هێرشی برده‌ سه‌ر سلێمانی كه‌ پایته‌ختی میرنشینی بابان بوو.

نزیكه‌ی 500 كه‌س له‌ له‌شكری عوسمانی كوژرا، به‌ڵام له‌ دواییدا عوسمانییه‌كان توانییان شاری سلێمانی بگرن. مه‌حموود پاشا له‌ دوای مردنی باوكی بوو به‌ سه‌رۆكی میرنشینی بابان و تاكوو ساڵی 1834 ده‌سه‌ڵات به‌ ده‌ستی ئه‌و بوو و دوای ئه‌ویش ده‌سه‌ڵاتی میرنشینی بابان تاكوو ساڵی 1851 به‌ ده‌ستی سلێمان پاشا بوو.

ئه‌وه‌ی شایانی باسه‌، له‌ ماوه‌ی ده‌سه‌ڵاتداریی ئه‌م میرنشینه‌دا زمان و ئه‌ده‌بی كوردی زۆر په‌ره‌ی سه‌ند، به‌تایبه‌تی له‌ كۆتایی سه‌ده‌ی شانزه‌وه‌ تاكوو نیوه‌ی یه‌كه‌می سه‌ده‌ی هه‌ژده‌.

دروستبوونی قوتابخانه‌ی شیعری كلاسیكی كوردی به‌ ڕێبه‌رایه‌تیی نالی 1797 ـ 1855 و هاوڕێكانی، سالم و كوردی و مه‌حوی كه‌ شه‌قـڵشكێنی شیعری كوردی بوون له‌ دیالێكتی كرمانجیی خواروودا و دواییش بوو به‌ زمانی ئه‌ده‌ب و نووسین و زۆر له‌ شاعیرانی تریش هه‌ر له‌سه‌ ئه‌و ڕێچكه‌یه‌ ڕۆیشتن و په‌یڕه‌وییان كرد و په‌ره‌یان به‌و زمانه‌ ئه‌ده‌بییه‌ دا.

میرنشینی هه‌كاری

هه‌كاری ناوچه‌یه‌كی شاخاوییه‌، میرنشینی هه‌كاری ده‌كه‌وته‌ نێوان گۆلی وان، شاری وان و خۆشاوی. پایته‌ختی میرنشینی هه‌كاری شاری چۆله‌مێرگ بوو.

له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌م میرنشینه‌ له‌ هه‌رێمێكی چیاییدا بوو، ده‌یتوانی خۆی له‌ دوژمن بپارێزێ و بژێ. بۆیه‌ش هه‌تا ده‌هات به‌هێز ده‌بوو.

ده‌وڵه‌تی عوسمانی له‌م میرنشینه‌ ده‌ترسا، بۆیه‌ زۆر جار له‌شكری ده‌نارده‌ سه‌ر گونده‌كانی ده‌وروبه‌ری میرنشینی هه‌كاری و كاولی ده‌كردن و مووچه‌خۆر و ڕۆشنبیرانی كوردیان له‌و هه‌رێمه‌ ده‌ر ده‌كرد.

له‌به‌ر هێرش و زوڵم و زۆرداریی عوسمانییه‌كان، خه‌ڵك په‌نایان ده‌برده‌ به‌ر میرنشینی هه‌كاری و هێزی ئه‌م میرنشینه‌ش هه‌تا ده‌هات زیادی ده‌كرد. هێزی چه‌كداری له‌ 40000 (چل هه‌زار) زێده‌تر بوو.

له‌ لایه‌كی تره‌وه‌ ده‌وڵه‌تی فارسیش ترسی ئه‌م میرنشینه‌ی لێ نیشتبوو، بۆیه‌ جاره‌ناجارێك به‌ له‌شكری زۆر مه‌زنه‌وه‌ هێرش ده‌برده‌ سه‌ری، به‌ڵام میرنشینی هه‌كاری به‌رده‌وام سه‌ربه‌خۆییی خۆی دژی عوسمان و فارس به‌ سه‌رفه‌رازی پاراستووه‌. ئه‌مه‌ش به‌تایبه‌تی له‌ سه‌رده‌می مسته‌فا پاشای هه‌كاریدا كه‌ میرنشینه‌كه‌ی زۆر به‌هێز بووبوو.

هه‌رچه‌نده‌ میرنشینی هه‌كاری له‌م دواییه‌ی سه‌رده‌می عوسمانییه‌كاندا ناوی نه‌مابوو، به‌ڵام ده‌وڵه‌ت تاكوو ئه‌مڕۆش نه‌یتوانیوه‌ به‌ ته‌واوی ده‌س به‌سه‌ر ئه‌و هه‌رێمه‌دا بگرێ.

میرنشینی بۆتان

پایته‌ختی میرنشینی بۆتان شاری جزیره‌ بوو. ئه‌م شاره‌ ده‌كه‌وێته‌ ته‌نیشت چه‌می دیجله‌وه‌ كه‌ ئه‌ویش هۆیه‌كی گرنگ بوو بۆ ناوچه‌كه‌. ڕێگای بازرگانیی دیاربه‌كر ـ مووسڵ ـ به‌غداد ـ ئه‌سته‌مووڵ به‌وێدا تێده‌په‌ڕی.

ئه‌م میرنشینه‌ ڕۆڵێكی گرنگی له‌ مێژووی ڕووناكبیریی كورددا بینیوه‌. له‌ میرنشینیی بۆتاندا خه‌باتێكی زۆر بۆ پێشخستنی زمان و وێژه‌ی كوردی كراوه‌. له‌ نێوان ساڵانی 1400 ـ 1570دا شاری جزیره‌ بووبووه‌ سه‌رچاوه‌ی زانیاری و ڕووناكبیری. له‌ قوتابخانه‌كانی جزیره‌دا گه‌لێ مرۆڤی مه‌زن و ناودار هه‌ڵكه‌وتن.

له‌ هه‌رێمه‌كانی میرنشینی بۆتان و هه‌كاریدا، فه‌یله‌سووف و نووسه‌ر و شاعیری وه‌كوو مه‌لای جزیری، فه‌قێ ته‌یران و ئه‌حمه‌دی خانی ده‌ركه‌وتن. مه‌م و زینی خانی ئه‌مڕۆ له‌ ناو كلاسیكانی جیهاندا جێی خۆی گرتووه‌.

هه‌روه‌ها بنه‌ماڵه‌ی به‌درخان له‌ ڕووی خزمه‌تكردنی زمان و وێژه‌ و هونه‌ره‌وه‌ ڕۆڵێكی مه‌زن و گرنگیان بینیوه‌.له‌ ساڵی 1880دا ڕۆژنامه‌ی كوردستان و ساڵانی 1930 ـ 1954، گۆڤاری هاوار، ڕۆژا نوو، ڕووناهی یان ده‌ركردووه‌.

له‌ ساڵی 1821دا بنه‌ماڵه‌ی عه‌زیزان ده‌سه‌ڵاتی ئه‌م میرنشینه‌یان گرته‌ ده‌ست.

له‌ سه‌ده‌ی نۆزده‌یه‌مدا كوردستان له‌ نێوان میرنشینه‌كاندا به‌ش كرا بوو. میرنشینی بۆتان دژی دوژمن تێكه‌ڵاوییه‌كه‌ی باشی له‌گه‌ڵ خه‌ڵكی كورددا درووست كردبوو. هه‌وڵێكی زۆریش بۆ یه‌كبوون و سه‌ربه‌خۆیی میرنشینانی سۆران، بۆتان، بادینان،بابان درا، به‌ڵام ده‌وڵه‌تی عوسمانی زوو هه‌ستی به‌مه‌ كرد و به‌ له‌شكرێكی گه‌وره‌ و گرانه‌وه‌ هێرشی برده‌ سه‌ر هه‌موو میرنشینه‌كان و به‌و په‌لاماره‌ ئۆتۆنۆمیی میرنشینه‌كانی نه‌هێشت و ده‌زگای درووستكراوی داگیركه‌ری له‌ جێی میرنشینه‌كاندا دامه‌زراند.