Home / بەشی مێژووی كورد / دابەشکردنی کوردستان لە کوێوە دەستی پێکرد؟ ‌

دابەشکردنی کوردستان لە کوێوە دەستی پێکرد؟ ‌

دابەشکردنی کوردستان لە کوێوە دەستی پێکرد؟ ‌

1483608451543

خالید هەرکی
 مێژوی کوردستان گەلێک مێژین و کۆنە بۆ پێنج هەزار سال بەر لە زاینی دەگەرێتەوە، ئەوەی گرنگە ئەوەیە کە کورد ئەم خاکەی لە کەس داگیر نەکردوەو خۆی ئاوەدانی کردوەو بە حوکمی مێژوو خاوەندارێتی ئەم ناوەی بۆ ماوەتەوە لەم پێناوەشدا بە درێژایی مێژوو روبارێک خوێنی بەخشیوە، ململانێ و شەری ئەوکاتی دونیاش لە نێوان هێزەکان لەسەر داگیرکردن و بە تالانبردنی خێرو دەست کێشان بەسەر خاکی ولاتاندا بوە کە فرەرەهەندو ئامانج بونە، هەر چەندە کورد لە پێناو بەرگریکردن لە نیشتمانەکەی روبەروی سەرجەم هێرشەکان بۆتەوە لە هێرشکەی ئەسکەندەری مەکەدۆنیەوە تا هێرشەکانی رۆمانی وبێزەنتی و هۆلاکۆ ودواتر هێرشی ئاینپەروەران لە کریستیەوە تا ئیسلامی دوای ئەوەش کە زۆرینەی کورد لە روی ئاینەوە بەلایەکدا دەشکێتەوەو موسلمان دەبێ ئەمجارەیان روبەروی هێرشە مەزهەبگەراییەکان دەبێتەوە لە نێوان سەفەویە شیعە مەزهەبەکان و تورکە سونە مەزهەبەکانەوە هەرچەندە لە راستیشدا شەر و ململانێی نەتەوە پەرستی بونە بەلام دەمامکدراو بە ئاین و مەزهەب بو، دەتوانین بلێێن مەزنترین گورز ئەوکات بەر کورد کەوتوە لای پێشەوەی سەفەویەکان و لە دواوەی بەناوی هاو ئاین و هاو مەزهەب تورکە عوسمانیەکان بون.
هانی میرنشینە کوردەکانی داوە
سەرەتای چەسپاندنی دابەش بونی کوردستانیش لەسەر دەستی ئەوان بوە کە بۆشەری جالدیارنی نێوان سەفەویەکان و عوسمانیەکان دەگەرێتەوە لە ناوچەی جالدیران لە ١٥١٤ ئەو کاتەش پێشتر کوردەکان لە رێگەی چەند میرنشینێکەوە ولاتەکەی خۆیان دەبرد بەرێوە هەرچەندە ئەو میرنشینانە یەکگر و هاوبەستیەکی مکومیان نەبوو بتوانن یەکیتیەک یا کۆمکارێک هاوشێوەی میرنشینە عەرەبیەکانی یەکگرتوو یا هەر ولاتێکی تری خاوەن فیدرال یا کۆنفیدرال دروستکەن، بۆیە لە ژێر فشاری مەزهەبی زۆربەی میرنشینە کوردیەکان بە لای عوسمانیە تورکە سونە مەزهەبەکاندا دەشکێنەوە، رێخۆشکەری ئەم خۆ شکاندنەوە یا خۆخستنە پالە مەلا ئدریسی بەدلیسی بووە کە لە ١٥١٥ هانی میرنشینە کوردەکانی داوە لە پێناو پاراستنی بەرژەوەندیەکانیان و مانەوەیان لەسەر دەسەلات دەنگ بە سولتانە عوسمانیەکان بدەن و باجی سالانەیان پێبدەن تا ئەوانیش ئەرکی پاراستنی ئێوە بگرێتە ئەستۆ و دانتان پێ بنێ و رێگە بدا حوکمرانیتان لە باوکەوە بۆ کورد جێبگرێتەوە، بەم شێوە میرنشینەکان سەروەری خۆیان لەدەست دەدەن و ئەوانیش دواتر دەبنە نێچیری فێلە کانی عوسمانیان کە لە گفت و پەیمانەکانیان پەشیمان دەبنەوەو خۆیان دەبنەوە بە داگیرکەریان بەم شێوە رێککەوتنی جالدیرانی سەفەوی و عوسمانیەکان یەکەم دابەشکردنی خاکی کوردستان بوە لە نێوان زلهێزەکان.
  لە ١٥٥٥ عوسمانی و سەفەویەکان بۆ جاری دوەم پەیماننامەیەکی تر دەبەستن بەناوی پەیماننامەی (ئەماسیا) دەتوانین ئەم پەیماننامەیە بە یەکەم پەیماننامەی فەرمی دابنێین لە نێوان ئەو دوو هێزە چونکە سنوری نێوانیان دیاری دەکرێ و بە دۆکۆمێنت دەکرێ واتە فەرمیەت دەدەن بەدابەش بونەکە، ئەمە دوایین دانیشتن و پەیماننامە نابێ لە نێوان ئەو دوو هێزە داگیرکەرە، دوا بەدوای ئەمە پاش چەندین وردە کێشەو ململانێی داگیرکاری و قۆرخکاری دەسەلات بۆ جارێکی تر پێویست بە دانیشتن و پەیمان بەستن دەکا کە لە ١٦٣٩ لە زەهاو دادەنیشن بە ناوی پەیماننامەی زەهاو رادەگەیەندرێ ئەم دانیشتنە لە نێوان شا عەباس و سولتان مورادی چوارەم ئەنجام دەدرێ ئەوەی لەم دانیشتنە جەختی لەسەر کراوەتەوە پێداگری بوو لەسەر سنورەکانی پێشتر لە ئەماسیا دیاری کرابوو واتە سنورە دەستکردەکەی لەت کردنی کوردستان بەمەش کێشەی کورد قولتر و قورستر دەبێ.
سنورەکان تا ئەمرۆش کال نابنەوە
 لە ١٨٢٣ دیسان لە ئەرزەروم پەیمانێکی تر دەبەستن بە ناوی پەیماننامەی (ئەرزەروم) ی یەکەم و ( ئەرزەرۆمی دوەمیش) لە ١٨٤٧.وەنەبێ ئەم پەیمان و رێککەوتنانە هەر بۆ هەوەست ئەنجام بدرێن نەخێر ئەمانە دوای چەندین شەرو هێرش و پاشگەز بونەوە لە پەیمانەکان ئەنجام دەدرێن بەلام لێرە ناکرێ بچینە سەر وردەکاریی ئەو روداوانە چونەک مەبەستمان تەنها ئەو کۆنگرەو پەیماننامانەن کە دژی کورد ئەنجام دراون و بەهۆیەوە سنورەکان تا ئەمرۆش کال نابنەوە.
 دوای ئەوە لە ١٩١١ دانیشتنێک بۆ دیاری کردنی سنورەکان لە تەهران و لە ١٩١٣ لە ئەسیتانە و پرۆتۆکۆلی ئەسیتانەش لە هەمان سال بۆ هەمان مەبەستی دیاری کردنی سنورەکان کە پێداگری و رەزامەندیان لەسەر پەیماننامەکانی پێشوتر دا.
 ئەم پەیماننامەو رێککەوتنانەی نێوان ئەو دوو داگیرکەرە دور لە ئامادەیی کورد و چاوی کورد ئەنجام دراون مەبەستیش تەنها دابەشکردنی خاکی کوردو هاولاتیی کورد بوە بەهۆیەوە لەوساوە دور لە چاوی ئەوروپاو دەستی ئەوان ئەم ستەمە لە کورد کراوە کە تا ئەمرۆ پێیەوە دەنالێنین و سنورەکانیان دواتر لە کۆنگرەی ڤێرساو لۆزانا پیرۆزتر کرد وکردیان بە ئەمری واقع.
 هەرچەندە روسەکان بایەخیان بەو نەتەوەو دەولەتانە داوە کە هاوسنورن لەگەل ولاتەکەیاندا نەک لە پەرۆشیان بۆ مافی میلەتان بەلکو لە پێناو پاراستنی سنورەکانیان و دەستوەردان لە کاروباری گەلان و ولاتان بەهۆیەوە ویستویانە لەم ناوچانە وێرای رێگەگرتن لە دەستی بەریتانیاو فرەنسا خۆشیان پێگەو کارتی فشاریان هەبێ بۆ کاتی پێویست.
لە ١٩١٦ رێککەوتنێکی نهێنی لە نێوان فرەنساو بەریتانیاو بە رەزامەندی روسیا دەبەسترێ لە نێوان مارک سایکس و جۆرج بیکۆ پێی وترا (سایکس بیکو) لەوێ (هیلالی خەسیب)و هەندێک لە ولاتانی عەرەبی لەم رێککەوتنە فرەنساو بەریتانیا دابەشی سەرخۆیان دەکەن لەم میانە کوردستانیش پارچەی زیاتری تێدەکەوێ  و سنورە دابەشکراوەکانی پێشتریش زیاتر دەچەسپێن.
پارچە کردنی کوردستان خزمەت بە ئاسایشی ناوچەکە ناکا
 کوردەکان لەم ماوەیە وەنەبێ دەستەوەستان وەستابن هەولی زۆریان داوە، بەلام هەولەکانیان بە نیودەولەتی نەکراون و لە مەحافلە نێودەولەتیەکان رێگەیان پێنەدراوە دەنگیان ببیسترێ یەکەم دەنگی بیستراو دەتوانین بۆ ئەوکاتە بگێرینەوە کە شەریف پاشا بەر لە جەنگی یەکەمی جیهانی و دوای جەنگی یەکەمی جیهانی لە کۆنگرەی پاریس و سیڤەر توانیی بە فەرمی دەنگی کورد بگەیەنێتە نێو کۆنگرەو دانیشتنەکان ئەمەش ئەو کاتە دێت کاتێک بەریتانیا لە ١٩١٨ ئینتدابی ئێراق وەردەگرێ داوا لە برسی کۆکەسی بالوێزی بەریتانیا دەکا لەگەل شەریف پادشا دانیشێ تەنها بۆ گوێ گرتن لە داواکاریەکانی، لە ١٩١٩ لە مرسیلیای فرەنسا ئەو دانیشتنە ئەنجام دەدرێ  دوا بەدوای ئەو دانیشتنە شەریف پادشا دوو یاداشت و دوو نەخشەی کوردستانی بۆ کۆنگرەی ئاشتەوایی لە فرەنسا ئامادە کرد یەکێکیان لە ٢١/٣/١٩١٩ئەویتریان لە ١/٣/١٩٢٠و داوای لە ئامادەکارانی کۆنگرەش کرد لیژنەیەک بۆ دیاری کردنی سنورەکان پێکبهێنن بە پشت بەستن بە بنەماکانی مافی نەتەوەکان ئەمەو لە یاداشتێکیان ئاماژەی بەوە دابوو کە پارچە کردنی کوردستان خزمەت بە ئاسایشی ناوچەکە ناکا ئەمەش وەکو وشیارکردنەوەیەک دێت کە ئەوەتا تا ئەمرۆش بەهۆی پارچە بون و دابەشکردنی کوردستان ناوچەکە ئارامیی بەخۆوە نەبینیوە، لە یاداشتەکەی تریان ئاماژەی بەوە دابوو کە تورکەکان بە ئاشکەرا لەگەل سەربەخۆیی ئێمەدان و بە دراوسێتیمان خۆشحالن لەکاتێکا واش نەبوو.
سەرۆکی ئەو کۆنگرە جۆرج کلیمەنسۆی سەرۆک وەزیرانی فرەنسا بوو شەریف پادشا داوای لێکرد کە فشار بخاتە سەر ئەسیتانە دەست لە چەوساندنەوەی کوردەکان هەلگرێ و چیتر راوەدوی چالاکوانانی کورد نەنێ و دەڵێ لەو کاتەی لایەنگرانی(اتحاد و ترقی) هاتونەتە سەر حوکم زولم و راوەدونانی کوردان زیادی کردوە.
لەلایەن یەک ولاتەوە داگیر و دەچەوسێندرێنەوە
   لە ژێر کاریگەری ئەم نامانەی شەریف پاشا کلیمەنسو لە کۆنگرە بە ئاشکەرا رادەگەیەنێ کە تورکیا لەو ئاستەدا نیە خاوەندارێتی میلەتانی ناتورک بکات.
 کاتێکیش شەریف پاشا هەست دەکا بەهۆی هاوئاینیەوە ئەوروپیەکان لەگەل ئەرمەنیەکان هاوسۆزن و بەهۆی هاو کێشەو دۆستایەتیی کوردو ئەرمەنیشەوە کە لەلایەن یەک ولاتەوە داگیر و دەچەوسێندرێنەوە بە پیویستی زانی گرێبەستێک لەگەل نوێنەری ئەرمەنەکان (بوگوس نوبار) ببەستێ بە ئامادە بونی سەرۆکی کاتیی کۆماری ئەرمینیا ئوهانجیان هەردووکیان بە نوێنەرایەتی میلەتەکەیان واژۆیان کرد و دایانە کۆنگرە ئەوانیش خۆشحالی خۆیان بۆ ئەو دۆستایەتیە دەربری.
لەو کۆنگرە کە ئەمریکاو ئیتالیاو فرەنساو بەریتانیا بەشداربون مشتو مری زۆر کرا بەلام دواجار ئەمریکا کۆنگرەکە جێدەهێلێ و مەیدان بۆ فرەنساو بەریتانیا خۆش دەبێ ئەوانیش بە هەوەستی بەرژەوەندیەکانیان میراتەکە دابەش دەکەن.
 لە ١٠ی ئابی ١٩٢٠ کۆنگرەی سیڤەر دەبەسترێ وەفدی کوردی شەریف پاشا دەبێ و دەستکەوتی باش وەدەست دێنی بریارەکانی کۆنگرە لە ١٣ بەش و ٤٣٣ بەند پێک هاتبوو لە بەندەکانی (٦٤،٦٣،٦٢) باس لە کورد دەکا دان بە دروست بونی دەولەتێکی کوردیدا دەنێ، بەندی ٦٢ لیژنەیەک لە ئیتالیاو فرەنساو بەریتانیا پێکدەهێنن بۆ دیاەری کردنی ناوچە کوردیەکان بەندی ٦٣ لەسەر تورکیایە دان بە دەولەتی کوردیدا بنێ، لە بەندی ٦٤ دوای یەک سال کوردەکان سەردانی کۆمەلەی نەتەوەکان دەکەن بۆ داواکردنی  داننان بە دەولەتی کوردی.
  بۆ بەدواداچونی بریارەکانی سەقامگیری و مافی کورد بەتایبەتی کۆنگرەی لەندەن ١٩٢١ دەبەسترێ لەم کۆنگرە کەمال ئەتاتورک پاش ئەوەی هەندێک سەرکەوتن بەسەر گریک وەدەست دێنێ لەم کۆنگرە بە هێزەوە دەردەکەوێ دەتوانێ بریارەکانی سیڤەر سر بکا و باسی کورد بە هیچ شێوەیەک نەیەتە سەر مێزلە پای ئەو رێککەوتننامە داوای کرد رێککەوتنێکیتر ئەنجام بدرێ.
 دوای تەنها کەمتر لە سێ سال پاش کۆنگرەی سیڤەر واتە لە ١٩٢٣ کۆنگرەی لۆزان دەبەسترێ لەو کۆنگرە ئەو برگانەی پەیوەندیی بەکوردەوە هەبوو سرانەوەو رێگە بە نوێنەری کوردەکان نەدرا بەشداری بکاوئەوەی سەبارەت بە مافی گەلان هاتبوو دەڵێ( ئەنکەرە بەلێن دەدا کە مافی گەلانی ناتورک بپارێزێ ) بێ ئەوەی ناوی کورد بێت، نوێنەری تورکەکانیش وتی کوردەکان پێیان خۆشە لەگەل ئێمە بژین و ئێمە مافەکانیان دەپارێزین ئیتر بۆ جاریکی تر کوردستان لە ژێر چەپۆکی داگیرکاران دەمێنێتەوە.
راپۆرتێک بەرز دەکەنەوە
 دوای تەواو بونی جەنگ و دابەش کردنی میراتەکانی دەولەتی عوسمانیی شکستخواردوو  ویلایەتی موسل بە هەلواسراوی لە نێوان تورکیاو ئێراق دەمێنێتەوە تا سالی ١٩٢٥ ئەوکات کۆمەلەی نەتەوەکان لیژنەیەک دەنێرێتە موسل بۆ راپرسی بەلام بەبێ راپرسی راپۆرتێک بەرز دەکەنەوە  پێشنیار دەکەن ویلایەتی موسل بخرێتەوە سەر ئێراق ئیتر کە دانیشتوانەکەشی بەشێکی زۆری کوردن دیسان بە داگیرکاری دەمیننەوە کوردستانیش کە سلێمانی لەوکات شێخ مەحمود یاخی دەبێ وبەم دابەش بونەی کۆمەلەی نەتەوەکان رازی نابێ کە کوردستان بخرێتە سەر ئێراق و شۆرش رادەگەیەنێ و داوای دەولەتی کوردی دەکا بەلام شۆرشەکەی کپ دەکرێتەوە شێخیش دور دەخرێتەوە و سلێمانیش لە هەمان سال دەخرێتەوە سەر ئێراق و یەکەم (متەسەریف)ی بۆ دەنێرن.لەوکاتەوە هیچ دانیشتنێک یا کۆنگرەیەک لەسەر دیاری کردنی سنوری کوردستان ئەنجام نەدراوەو کوردەکانیش خۆشیان تا ئەمرۆ لە هەرێمی کوردستان (پارچەی باشوری کوردستان وێرای نیمچە سەربەخۆیی ئیداری نەیان توانیوە سنورەکانیان لەگەل ئێراق دیاری بکەن.
  شۆرشەکانی تری پارچەکانیتری کوردستان سمکۆی شکاک و شێخ سعیدی پیران و شێخ عوبیداللە ی نەهری(شەمزینان)و شۆرشی دەرسیم و شۆرشی رۆژهەلاتی کۆماری مەهاباد و شۆرشی ئەیلول و شۆرشی نوێی ١٩٧٦ و شۆرشی ١٩٨٤ی (پ ک ک)لە باکورو رۆژئاوا لە ٢٠١١ی ئەمانەش دەبنە بەشێک لە مێژوی هاوچەرخی  کوردی کە هەریەکە لەم شۆڕشانە بابەت و دۆخی تایبەتی خۆی هەبوە بەلام ئەنجامەکان هەمویان خۆیان لە وەدەبیننەوە کە تا ئێستاش کورد نەبۆتە خاوەنی سنورو دەولەتی سەربەخۆو باوەرپێکراوی خۆی.

 

About زريان احمد

Check Also

شۆڕشی دوەمی بارزان ١٩٤٣_١٩٤٥

بێگەرد عەلیبەشی مێژوو-زانكۆی سۆران شۆڕشی دووەمی بارزان بەسەرۆکایەتی مەلا مستەفای بارزان یەکێکە لەو شۆڕشە نیشتیمانیانەی …