سمكۆی شکاک

‎چیایی شەمسە ددین محەمەد
‎زانكۆی سۆران -فاكەلتی ئاداب
‎بەشی مێژوو-قوناغی چوار

‎
‎ئیسماعیل ئاغا شکاک ناسراو بە “سمکۆ” یەکێک بوو لەو سەرکردە دیارانەی کورد کە بەرزبووەوە بۆ ناوبانگ.
‎دیمەنی ڕووداوەکان بۆ ڕاپەڕاندنی ئەرکەکانی بەرگریکردن لە داخوازییەکانی گەلی کورد لە کوردستانی ئێران. ئه م لێکۆڵینه وه یه بۆ ڕۆشنکردنه وه یه ک له لایه نێکی گرنگ و گرنگ له مێژووی ئه و شۆڕشگێڕه کورده ئێرانییه به ڕامبه ڕ ئه و ستەمکارییه ی که له ئه نجامی ئه و سیاسه ته به ڕگدوریانه ی ده وڵه تی قاجار گرتبوویه سه ڕ گه لی کورد و تا ڕاده یه کی که متر داگیرکاری عوسمانی و… کاریگەری دەرەکی یەک لە دوای یەک لە ئێراندا بزووتنەوەکەی نوێنەرایەتی قۆناغی حەوتەمی بەخشینی دەکرد کە مێژووی ئێران پێیدا تێپەڕیوە گەلی کورد دژی هەژموونی قاجار-پەهلەوی و تەماحەکانی کۆلۆنیالیزمی بەریتانیایە، هەروەها لەگەڵ فراوانبوونی ڕووسیا لە ئێران. ئیسماعیل بن محمد ئاغا بن عەلی بن ئیسماعیل خان لە ساڵی ١٨٩٥ لەدایک بووە و بە سمکۆ ناسراوە.ئەو کاتەی کە گەنج بوو، سەرکردایەتی خێڵەکەی گرتە ئەستۆ، تەمەنی لە چواردە ساڵ زیاتر نەبوو بەهۆی ئەو دەسەڵات و پێگە و کۆنترۆڵەی کە بەسەر یاریدەدەرەکانیدا هەیبوو، ژمارەیەک دڵسۆزی بەهێز لە دەوری کۆدەبنەوە ، کە باوکی لەسەر شوێنێکی بەرز بۆی دروست کردبوو، و یەکێک لە خوشکەکانی سەید تەها ئەلنەهری هاوسەرگیری کرد، لە نێو کوڕەکانیدا بزووتنەوەکانی خوسرەو و وەسیفە خان پێش جەنگی جیهانی یەکەم ڕوون بووەوە.
‎بەتایبەت دوای تیرۆرکردنی جەعفەر ئاغای برای کە بە درێژایی تەمەنی کاریگەری زۆری لەسەری هەبوو . ناوچە کوردستانییەکانی ئێران شایەتحاڵی هەندێک پێکدادان و جموجۆڵی دژ بە دەسەڵاتی ناوەندی بوون، هەروەک چۆن پشێوییەکانی سەر سنوورەکانی قاجار و عوسمانی بە ڕوونی لە نێوان.هێزی عوسمانی لە لایەک و هێزەکانی ڕووسیا لە لایەکی تر کاریگەرییان لەسەر ناوچەی کوردی هەبوو، کە زۆربەیان گۆڕەپانی ئەو شەڕ و دەستێوەردانانە بوون، کە کوردەکانی ئەو ناوچانەی بەرەوڕووی بۆردومان و ناسەقامگیری ناوچەکانی خۆیان خست، لە هەمان کاتدا خواستەکانی کورد لەوێ زیاد دەکرد و کار بۆ بەدەستهێنانی دەستکەوت لە ڕێگەی یاریکردن لە نێوان یەکتریدا ئەو حزبانە لەو کاتەدا کێبڕکێیان دەکرد و سمکۆش یەکێک بوو لە سەرکردە دیارەکانی کورد کە داوای پشتیوانی لەو حزبانە دەکرد.وە جوڵەکردن لە نێوانیاندا بە ئامانجی گەیشتن بە خواستی نەتەوەیی خۆی .
‎ چالاکی ڕۆشنبیری و کۆمەڵایەتی .ڕووداوە سیاسی و سەربازییەکانی ناوچە کوردنشینەکان کاریگەرییان لەسەر کەسایەتی هاووڵاتیی کورد بە گشتی هەبوو، هەروەک چۆن کاریگەرییەکی ڕوونیان لەسەر ژیانی سمکۆ هەبوو، کە پڕ بوو لە سەختی لایەنی سەربازی لە ناوچەی کوردیدا لە گۆشەیەکی گرنگی… ژیانی ئەو گەلە، ڕوونکردنەوەی ئەو پێکدادانانەی کە ئەو ناوچەیە بەهۆی کاریگەرییەکانی ئەو ڕووداوانە لەخۆی گرتبوو و زانینی ئەم دووەمیان لە ژیانی کولتووری گەلانی ئەو ناوچەیە ، وەک چۆن عەبدولڕەزاق بەدراخان سوودی لێ بینی لە تەماح و خواستی سمکۆ بۆ ناساندنی پەروەردە بە ناوچە کوردستانییەکان ، و ئەو پاڵپشتییەی کە کونسوڵخانەی ڕووسیا لە خوی پێشکەشی کردووە بەشداری ئەو دوو سەرکردەیە ئاواتەخوازن سوود لەم پشتیوانییە وەربگرن لە هێنانەدی گۆڕانکاری لە لایەنی کولتووریدا، و چرکۆڤ بە پلەی جێگری کونسوڵی ڕووسیا لە خوی نووسیویەتی، وەک لە یەکێک لە نامەکانیدا هاتووە: لە کاتی گفتوگۆکانمدا لەگەڵ نوێنەرانی بازرگانی ناوخۆیی، کەرتەکان، دەزگاکان و بەرپرسە باڵاکان، دەرفەتێک بەفیڕۆ نادەم بەبێ ئەوەی هانیان بدەم گرنگی پێبدەن خوێندن.من و منداڵەکانیان بەردەوام ئامۆژگاریمان دەکردن کە قوتابخانەی پیشەیی لە شارەکەدا بکەنەوە، بەڵێنی هاوکاریمان پێدەداین.لە کۆتایی ساڵی ١٩١٢ و سەرەتای ساڵی دواتر لە سایەی هەوڵی سمکۆ و عەبدولڕەزاق ئەلبەدرخان دامەزرا، لە شاری خوی کە یەکەم ناوکی کۆمەڵەی ڕۆشنگەری کولتووری کوردە، و زۆرێک لە کوردە دەوڵەمەند و کاریگەرەکان پەیوەندییان پێوە کرد لە نێو ئامانجەکانی کۆمەڵەکەدا کردنەوەی ژمارەیەک قوتابخانە بوو لە دەڤەری خوی و هەوڵدان بۆ دەرکردنی ڕۆژنامە و گۆڤاری کوردی و وەفدی گەنجانی کورد.بۆ ڕووسیا بۆ ئەوەی بزانێت ، لەو کاتەدا کە کۆمەڵەکە تەلەگرافی بۆ نێردەی ڕووسیا لە ناوچەی حەوی مەیاتی کردبوو: کوردەکان کە بە ستەمکاریی تورکیا و ئێران دەورە دراون، تا ئەو کاتە نەیانتوانیبوو بەرکەوتنیان لەگەڵ شارستانیەتی ئەوروپیدا بکەوێت لە ڕووسەکانەوە کە گرنگی بە پەروەردەکردنی گەنجان نەدەدا، کورد لە دۆخێکی کولتووری دواکەوتوو و بەدبەختدایە . ئەم بانگەوازانە و پەیوەندییەکان لەگەڵ بەشێک لە بەرپرسانی ڕووسیا توانیان سەرنجیان ڕابکێشن.بەرانبەر کورد، کونسوڵخانەی ڕووسیا هاوکارییەکی سادەی پێشکەش بە کورد کرد لە خوی بەمەبەستی دەستەبەرکردنی سەرکەوتنی کۆمەڵەکە، کە ئەندامەکانی کاریان بۆ بەستنەوەی کۆمەڵەکە بە سەرپەرشتیکردنی ڕاستەوخۆی ڕووسیا، لە ڕێگەی پەیوەندی ڕاستەوخۆ لەگەڵ چیرکۆڤ، کە لە بەرامبەردا تەلەگرافی بۆ سەرکردەکانی کرد لە شاری پترسبۆرگ، دڵنیای کردنیان لەوەی کە ئەندامانی جیهاندای . پڕ بوون لە تەماح و و چالاکی کە خزمەت بە هاووڵاتیانی کورد دەکەن، ئاماژە بەوە دەکات کە کۆمەڵەکە چەندین چالاکیی هەیە، لەوانەش فەرهەنگی و مرۆیی، و تەماحی لێکنزیکبوونەوەی لەگەڵ ڕووسەکان هەیە تەنانەت پڕۆژەیەکی هەیە بۆ کارکردن لەسەر بەکارهێنانی ئەلفوبێی کوردی لەسەر بنەمای پیتەکانی ڕووسی بە ئامانجی فێرکردنی منداڵانی نووسینی ڕووسی، و ئاشنابوون بە کولتووری بیانی، و سەرکردەکانی ئەو هەوڵ و هەوڵە کوردییانە بۆ پەرەپێدانی پەیوەندی لەگەڵ ڕووسەکان و بەهیوای ئەوەی کەناڵەکانی پەیوەندی لە نێوانیاندا بکرێتەوە

‎سەرچاوەكان
‎دەیڤید ماکرون، ثورةاسماعیل اغا شکاک کلیة کوینز الولایات متحدة الامریکیة (٢٠١٢)

‎احمد جوبانی،مسئلەی اسماعیل اغا سمکو ازبایجان و موکریان. مشخسات نشر تهران (١٣٩٠)