خورییەكان.. فەرمانڕەوایەتییەكی كورد و خاوەن زمان و شارستانی تایبەت

خورییەكان.. فەرمانڕەوایەتییەكی كورد و خاوەن زمان و شارستانی تایبەت

خوری یان حوری یان هوری ناوی گەلێكی كۆنی رەسەنی كوردستان بوون كە لە چوار هەزار و 500 ساڵێك لەمەوبەر ناویان لە نووسینە مێخبییەكاندا هاتووە.

بە پێی گوتەی هەندێ سەرچاوە، خوریییەكان لە سەرەتاوە خەڵكی ناوچەكە نەبوون، بەڵكو كۆچەر بوون و پێ دەچێ‌ شوێنی سەرەتایییان كوێستانەكانی باكور و ناوچەكانی قەفقاز بووبێت، بەڵام دواتر لە ناوچەكانی باكوری  میزۆپۆتامیا و سووریا نیشتەجێ بوون.

لایەنی زمانەوانی و نووسین لای خورییەكان
ئەوان ڕەگەزی سامی نەبوون و زمان و نووسینی تایبەتی خۆیان هەبووە و دەیان دەقی نووسینیان لێ بەجێ ماوە بە زمانی خۆیان، بەڵام بە هۆی كاریگەری دەوڵەتە بەهێزەكانەوە زۆرجار زمانی ئەكەدی و ئاشوورییان بەكار هێناوە.

بە پشتبەستن بەو پێوەندییە زمانەوانییەی كە لە نێوان خوری و ئورارتی هەبوو، پێ دەچێت ڕەگوڕیشەیەكی كۆنی هاوبەشیان هەبووبێت و لە ناو زمانەكاندا زمانی “خوری_ئورارتی بنە” proto Hurro-Urartian  پێ‌ دەگوترێت.

شارەزایانی بواری زمانە كۆنەكان پێیان وایە كە ئەم زمانە هاوبەشە كۆنە لە هەزارەی سێیەمی پێش زاین بە دواوە ئیتر بۆ دوو لقی جیای خوری و ئورارتی دابەش كرابێت.

خورییەكان بۆ نووسین، خەتی بزماریان بەكار هێناوە، بەڵام لەبەر ئەوەی لەگەڵ دەنگەكانی زمانەكەیان بگونجێت، گۆڕانكارییان بەسەردا هێناوە و خەتەكەیان ئاسانتر كردووە و نیشانەكانیان كەمتر كردووە.

ئاین لای خوریییەكان
خورییەكانیش وەك نەتەوە كۆنەكانی تری كوردستان پانتیۆنیان هەبووە بۆ كۆكردنەوەی خواوەندەكانیان زۆر جار هەندێ‌ خواوەندی لە نەتەوەكانی تر وەرگرتووە و خستوویانەتە سەر پانتیۆنەكەی خۆیان.

گەورەی هەموو خواەندەكانی خوری خواوەندی با و باران بووە كە ناوی تێشوب  teššup بوو كە مەڵبەندی پەرستنی ئەم خواوەندە لە شاری كوممێ‌  Kummeبووە.

لە خواوەندەكانی تری خورییەكان:
خواوەندی شاوشكاŠauška  خواوەندی هاوتای عەشتارە كە زۆر بەرز و بەڕێز بووە بە تایبەتی لە ڕۆژهەڵاتی دیجلە و مەڵبەندی پەرستنی، نەینەوا بووە.

خواوەندی كوماربی Kumarbi و خواوەندی خێپات Hepat كە ئەمانە زیاتر لە باكوری سووریا و رۆژئاوای كوردستان بوون، خواوەندی نوپاتیك یان هەمان خواوەندی لوباداگا  Lubadagaلە نووسینەكەی تیش_ئەتال، خواوەندی شیمیكێ  $imikeكە خواوەندی خۆر بووە، خواوەندی كوشو\اخ  ku$u\ahخواوەندی مانگ.
(پانتیۆنpantheon  كۆمەڵەی یان ئەنجوومەنی خواوەندەكانی نەتەوەیەك یان وڵاتێك یان شارێكە).

لایەنی ئابووری و شارسازی
لایەنی شارسازی لای خورییەكان بابەتێكی پڕ بایەخ و گرنگ بووە، بۆ نموونە ئەو شارانەی كە لە سەردەمی خورییەكان دروست كراون، شاری نوزی “گاسور”و ئەڕاپخا “كەركووك”و شاری ئەربیلیوم “هەولێر” هەروەها شاری نەینەوا “مووسڵ” و شاری شوێنەواری شمشارە بووە.

مەڵبەندی سەرەكیی خورییەكان شاری “ئوركیش” نزیك بە قامیشلوی ئێستە بووە كە وەك پایتەخت بە كار هاتووە.

بە پێی دوایین هەڵكۆڵین و توێژینەوەی شوێنەواری كە لە شوێنەواری باستكێ‌ لە شاری دهۆك لە ساڵی 2017 ئەنجام دراوە، دەركەوتووە كە ئەم شوێنەوارە شارێكی سەردەمی خورییەكانە بە ناوی “مەردەمان” كە لە هەزارەی سێیەمی پ.زدا دامەزراوە. لە ئەنجامی ئەم كارە هاوبەشە كە لەلایەن بەڕێوەبەرایەتی شوێنەواری دهۆك و تیمی شوێنەوارناسی زانكۆی توبنگنی ئەڵمانی بە سەرپەرشتی پڕۆفیسۆر پیتەر ئەنجام دراوە، زیاتر لە 90 پارچە تابلێتی شوێنەواری دۆزراونەتەوە كە لە پاش خوێندنەوە و توێژینەوەی ئەم پارچانە دەركەوت كە ئەم شوێنەوارە شارێكی كۆنی سەردەمی خورییەكانە، بەڵگە بۆ ئەم زانیارییانە هەبوونی دوو پارچە تابلێت لە ناو تابلێتە دۆزراوەكانە كە بە زمان و خەتی خوری نووسراوە.

ئەو شارە لە رووی بازرگانییەوە گرنگییەكی تایبەتی هەبووە، شاری مەردەمان پردی بازرگانی لە نێوان مێزۆپۆتامیا و سووریا و ناوچەی ئەنادۆڵ بووە، بۆیە بە بەردەوامی كەوتووەتە ژێر ڕكابەری دەوڵەتەكان بۆ ئەوەی دەسەڵاتداری بكەن.

لەبارەی گرنگی و مێژووی ئەم شارە دكتۆر دڵشاد زاموا مامۆستا لە زانكۆی سەڵاحەدین دەڵێ “لە نزیكەی 2240 ی پ.ز ئەم شارە لەلایەن نەرامسینی پاشای ئەكەدییەوە وێران كراوە و میلی سەركەوتنی باستكێ‌ تومار كراوە لە پاش ئەكەدییەكان ئەم شارە سەربەخۆ بووە، پاشان لە سەردەمی شەمشی ئەدەدی پاشای ئاشووریدا ئەم شارە شانشینییەكی خورییەكانی لێ بوو و پاشاكەی ناوی تیش-ئولمی بوو، توروكووەكان لە ناوچەكانی قەڵادزێ‌ و ورمێوە هێرشیان كردووە سەر ئەو شارە و وێرانیان كردووە، پاشان میتانییەكان بوونە فەرمانداری ئەم ناوچەیە و دواتر دەوڵەتی ئاشووری ناوەڕاست ئەم ناوچەیەی داگیر كرد”.

زیاتر گوتی، پێش دەركەوتنی ئەم تابلێتانە و شوێنەوارانە، شوێنەوارناسان پێیان وابوو ئەم شارە لە كوردستانی خۆرئاوایە لە نزیك ڕووباری خاپوور، بەڵام لە پاش هەڵكۆڵین و خوێندنەوەی تابلێتەكان دەركەوت كە مەبەست لە شاری خابورا شارێكی نزیك رووباری خاپووری زاخۆیە كە تا ئێستە نەدۆزرایەوە و لە سەرچاوەكان وەك دراوسێی مەردەمان ناوی هاتووە”.

كۆنترین نەخشەی مێژوویی
لە ساڵی 1933 لە شاری شوێنەواری گاسور (نوزی) لە باشووری شاری كەركووك.
شوێنەوارناسان پارچەیەكی شوێنەواریان دۆزیوەتەوە كە لە پاش توێژینەوە دەركەوت كە ئەم پارچە شوێنەوارییە تاتە قورێكە كە وێنەی چەند شارێك بە شێوازی بازنەیی تێدا دیاری كراوە و بە دروستكردنی چەندان كەوانە لە رۆژهەڵات و رۆژئاوا ئاماژە بە شاخاویبوونی ناوچەكە دەكات.

لەسەر نەخشەكە بە بەكارهێنانی خەت و نووسینی بزماری هەر چوار ئاراستەی باكور و باشوور و رۆژهەڵات و رۆژئاوا دیاری كراوە، لە ناوەندی نەخشەكە رووبارێكی گەورە دیاری كراوە كە چەند لقی لێ دەبێتەوە. مێژووی نەخشەكە بۆ دوو هەزار و 200 ساڵ پ.ز دەگەڕێتەوە كە زۆربەی شوێنەوارناسان ڕایان وایە هی سەردەمی خورییەكانە.

سەرچاوە/ میدیا نووسینی، م ا دیاكونوف. نامەی ماستەری دكتۆر كوزاد، هاونەتەوەیی كورد و ماد حەبیبوڵا تابانی.

هەولێر/ سارا سەردار.