“مەولانا خالید” لەدەستنوسێكی كتێبخانەی “حەرەمی مەككە” دا‌

نووسەر: یاسین تەها

تا ئێستا لەسەر ژیانى سێخ خالید شارەزوریی كە لە جیهانی تەسەوفدا هەڵگری نازناوی “مەولانا” یە نزیكەی 20 بەرهەمی نوسراو و چاپكراو بەردەستن کە بەشێکیان هى سەردەمى ژیانى خۆیەتى، بەڵام هێشتا هەندێک وردەكاریی لە ژیانى ئەم سۆفییە ناودارە هەر ون و نادیارن بەتایبەت ئەوكاتەی گەیشتووەتە هیندستان و خەلافەتی لە شێخ عەبدوڵای دەهلەوی وەرگرتووە. بەمدواییانە “ناوەندى کوردستان بۆ دۆکیۆمێنت و لێکۆڵینەوەى ئەکادیمى” وێنەى دیجیتاڵیی ژمارەیەک دەستنوسی ناودارانى کوردیان کۆکردەوە کە یەكێك لەوانە لەسەردەمی ژیانی “مەولانا” دا نوسراوە و بایەخێكی مێژوویی زۆری هەیە چونكە جگە لەهاوچەرخ بوونەكەی بەرهەمی یەكێك لە شوێنكەوتە حیجازییەكانی ناوبراوەوە ئێستاش لە كتێبخانەی مەككە پارێزراوە كە پایتەختی ڕۆحی و ئاینی ئیسلامە.

“مەولانا” كێیە؟
ناوى تەواوی ئەبو بەها زیائەدین خالید ئەحمەد حسێن شارەزورییە و لە تیرەى میکایڵیی هۆزى جافە. لەسەدەى نۆزدەیەمدا گەیشووەتە دوا پلە لە تەریقەتى نەقشبەندى و بەپێى سەرچاوە رۆژهەڵاتناسییەکان 12 هەزار موریدى عەرەب و تورکى هەبووە (ڕیچ: گەشت، لا 157)، ناوبراو لە سلێمانی دووچاری كێشە بوەتەوە لەگەڵ قادرییەكان و چووەتە بەغدا و پاشان لە شام گیرساوەتەوە و نیشتەجێ بووە، لە 1826 زاینى لە دیمەشق خۆى و دووان لە کوڕەکانى بە نەخۆشى تاعوون کۆچى دواییان كردووە و لە بنارى چیاى “قاسیون”ى دیمەشق ئەسپەردە کراون، ئێستا مەزارەکەى لەوێ زیارەتگاى سۆفییەکان و یەكێك لە مەعالیمەكانی شامە.

گەورەیی شێخ خالید نه‌قشبه‌ندی لە رێبازەکانى تەسەوفدا دەگەڕێتەوە بۆ کۆکردنەوەى هەندێک تایبەتمەندیی، ناوبراو لەیەک کاتدا شافیعى و ئەشعەری و رێبەرى تەریقەتەکانى: نەقشبەندی، قادری، سهرەوەردى، کبرەوى، چەشتى، شارەزوورى بووە (البغدادی: الحديقة الندية، ص 3).

ڕێبازی سۆفیگه‌ریانه‌ی مه‌ولانا له‌ ئه‌نادۆڵ، ته‌ته‌رستان، ئه‌نده‌نوسیا، باكوری ئێران، ئازه‌ربایجان، قه‌وقاز، حیجاز و مه‌ككه ‌و مه‌دینه‌ بڵاوبوونه‌ته‌وه‌، له‌گه‌ڵ شاری ئه‌سته‌نبووڵ كه‌ پایته‌ختی عوسمانییه‌كان بووه، ئەمە جگە لە دیمه‌شق و شام‌ (أبو منة: دراسات، ص 15_17)، به‌پێی قسه‌ی شاره‌زایانیش ته‌ریقه‌تی مه‌ولانا گه‌وره‌ترینه‌ له‌ سه‌ده‌ی 19 له‌ناو هەموو سنووری ده‌وڵه‌تی عوسمانیدا (هه‌مان سه‌رچاوه‌، ص 34).

له‌ ناوچه‌ كوردییه‌كانیشدا موریدەکانى “مەولانا” زیاتر لە بەغدا، کەرکوک، هەولێر، دەوروبەرى سلێمانى، کۆیە، ئامێدى، هەکارى، ماردین، دیاربەکر، بڵاوبوون (البغدادي: الحديقة الندية، ص 3). لەسەفەرى حەجدا (1220 ک _ 1805 ز) لەرێگەى موسڵ، دیاربەکر، ڕوها، حەلەب و دیمەشق زانایەکى زۆرى دیوەو کاتێک گەیشتووەتە مەککە لەوێ ناونیشانى هیندستانیان بۆ کردووە، لەپاش گەڕانەوەشى بۆ سلێمانى لە (1224ک/1809ز) گەشتى هیندستانى بەرێگەى “ڕەى” نزیک تاراندا دەستپێکردووە، لەم گەشتەدا “مەولانا” چۆتە ناو شارى “بەستام” و لەوێ سەردانى گۆڕى بایەزیدى بەستامى کردووە، چۆتە “توس” و زیارەتى ئیمام ڕەزاى کردووە، لە “هرات” ى ئەفغانستان لەگەڵ زانایاندا کۆبووەتەوە و گفتوگۆى کردووە، چووەتە “قەندەهار” و “کابوڵ” و “پیشاوەر” و لەوێ زاناکان تواناکانیان هەڵسەنگاندووە و گەشتونەتە ئەو بڕوایەى کە “پایەیەکى گەورەیە لەزانستدا”. (النشر الوردي ص 14).

كاتێکیش گەیشتووەتە هیندستان لەسەردەستى شێخ عەبدوڵڵاى دەهلەوى تەریقەتى وەرگرتووە و بە پێنج مانگ لەلایەن شێخەکەیەوە کە باوەڕ وایە لەنەوەى پێغەمبەرى ئیسلام بێت مژدەى پێدراوە (البغدادی: الحقیقة الندیة، ص  38). به‌پێی سه‌رچاوه‌كان ماوه‌ی مانه‌وه‌ی مه‌ولانا خالید له‌ هیندستان یه‌ك ساڵ بووه‌و له‌وێ مۆڵه‌تی ”خه‌لافه‌تی ته‌واو و موتڵه‌ق“ ی وه‌رگرتوه‌ له‌لایه‌ن شێخه‌كه‌یه‌وه‌ (أبو منة: دراسات، ص 42)، بەڵام ژیانى ناوبراو لەماوەى ئەو ساڵەدا تا ڕادەیەکى زۆر ونەو زۆر کەم شتی لەسەر نوسراوە.

زانیارییەكانی دەستنوسەكە:
ـ النشر الوردي فی أخبار الشیخ خالد الكردي
ئەم بەرهەمە کورتکراوەى بەرهەمێكیترە بەناوی “أصفى الموارد من سلسال أحوال الإمام خالد تأليف عثمان بن سند النجدي/ ت 1248 هـ/ 1832 م”.
دانه‌ری بەرهەمەكە: ابي بكر بن محمد الملا الإحسائي (1270 كـ/ 1854ز مردووە)
ناسیخ (نوسەرەوە): حسين بن علي بشناق الشافعي المصري (1261_ 1845 ز ژیاوە)
جۆرى خەت: نەسخ
به‌رواری نووسینی بەرهەمەكە: 1262ك/ 1845 ز
ساڵى نووسینه‌وەى “نەسخكردن”‌:1264 ك/ 1848ز
شوێنی پاراستن: كتێبخانه‌ی حه‌ره‌می مه‌ككه‌
وێنه‌ی دیجیتاڵیی: ناوه‌ندی كوردستان بۆ دۆکیۆمێنت و لێکۆلینەوەى ئەکادیمی، زانكۆی سلێمانی

دەربارەی دەستنوسەكە
وه‌ك له‌ ناونیشانه‌كه‌یه‌وه‌ دیاره‌ ئه‌م ده‌ستنووسه‌ كورتكراوه‌ی كتێبێكیتره‌ كه‌ تایبه‌ته‌ به‌ ژیاننامه‌ی “مەولانا خالیدی نه‌قشبه‌ندی” به‌ناوی “أصفى الموارد من سلسال أحوال الإمام خالد” كه‌ نووسه‌ره‌كه‌ی “عثمان بن سند النجدي” یه‌، به‌ڵام له شارى‌ به‌سڕە‌ نیشته‌جێ بووه‌و له شاری‌ به‌غدا به‌ دیداری شێخ خالید نەقشبەندی گه‌یشتووه‌ ‌.

به‌رهه‌مه‌ بنه‌ڕە‌تییه‌كه “أصفی الموارد” تیشک دەخاتە سەر ژیانى شێخ خالید نەقشبەندى کە هەڵگرى کۆمەڵێک نازناوە لەوانەش: شارەزوورى، عوسمانى ـ عوسمانی كوڕی عەفان ـ ، کوردیی، لەگەڵ باوترینیان کە “مەولانا” یە. ئەم بەرهەمە بۆ یەکەمجار له‌ساڵی 1895 له‌ چاپخانه‌ی عیلمی قاهیره‌ چاپكراوه، بەڵام بەهۆى کۆنى چاپەکەو كۆنی فۆنتەکەى و کۆتاییهاتنى نوسخەکانى، ئێستا بەردەست نییەو تەنها چەند لاپەڕەیەکى کەمى بە شێوەی دیجیتاڵی له‌ ”المكتبة العربية الرقمية“ دانراوە، به‌م پێیه‌ش دەکرێت بوترێت کە بەرهەمەكە حوكمی دەستنوسی بڵاو نه‌كراوه‌ی هه‌یه‌.

“أصفى الموارد” كە بە واتاى سەرچاوە پاکژەکانى ئاوى پاڵفتەى ژیاننامەى خالید نەقشبەندی دێت، ‌باسی چه‌ند شتێك ده‌كات كه‌ په‌یوه‌ستن به‌ “مه‌ولانا خالید” و هاوه‌ڵانی به‌ شێوازی مه‌قامات و په‌خشانی ئه‌ده‌بی. گرنگی ئەم بەرهەمەش له‌وه‌دایه‌ كه‌ هه‌شت ساڵ به‌ر له‌ كۆچی دوایی شێخ خالید نەقشبەندی نوسراوه‌ته‌وه‌، هه‌روه‌ها یه‌كێكه‌ له‌ كۆنترین ئه‌و بەرهه‌مانه‌ی كه‌ له‌لایه‌ن هه‌وادارانییه‌وه‌و لەژیانى خۆیدا نوسرابێتەوە، ئەمەش بۆ مێژوونوسان گرنگى زۆرى هەیە چونکە سەرباری لایەندارییەكەی راستەوخۆیە و گێڕانەوەی ده‌ماوده‌م نییە‌.

ئه‌بوبه‌كر مه‌لا ئیحسائی (1784 – 1853ز) كه‌ ئەم کتێبەى کورتکردووەتەوە و ناوی “النشر الوردي”، زانایه‌كی حه‌نه‌فی شه‌رعزانه‌ و ئەویش هەر لەبنەڕەتدا خەڵکى هەرێمی نه‌جدى عەرەبستانى سعودیەیە و پاشان لە شارى  مه‌ككه‌ نیشتەجێ بووە و هەر لەوێش کۆچى دواییکردوە‌، هه‌ر له ‌به‌ر ئه‌مه‌ش ئه‌م دەستنووسه‌ی له كتێبخانه‌ی حه‌ره‌می مه‌ككه‌دا پارێزراوە‌.

“ئەبوبەکر مەلا” نوسراو و ده‌ستنوسیتری زۆره‌ كه‌ هه‌ندێكیان چاپكراون و هه‌ندێكیشیان له‌ ناوەنده‌ عه‌ره‌بییه‌كانی پاراستنی ده‌ستنووس هه‌ڵگیراون و یەکێک لەوانە ئەم بەرهەمەیە لەسەر “شێخ خالید کوردى”.

ناوەڕۆكی دەستنوسەكە
له‌باره‌ی هۆكاری كورتكردنه‌وه‌ی “أصفى الموارد” ئەبوبەکر مەلا، ڕوونی ده‌كاته‌وه‌ كه‌ زۆر به‌لایه‌وه‌ ناسك و سه‌رنجڕاكێش بووه ‌و گەیشتووەته‌ ئاستێكی به‌رزی به‌لاغه‌ت له‌ گێڕانه‌وه‌ی ژیاننامه‌ی خه‌ڵكانی خاوه‌ن سلوك به‌تایبه‌ت  “خالید کوردی”. دانەر وەسف و سه‌نایه‌كی بێشوماری شێخ خالید ده‌كات و بە چەندین نازناو سەرسامی خۆى بۆ دەردەبرێت له‌وانه‌ش “الحبر الإمام المعظم بين الأنام” “وارث العلوم النافعة”، “السيد الأجل الأعظم”، هەروەها له‌ خودا ده‌پارێته‌وه‌ گۆڕە‌كه‌ی به‌ڕە‌حمه‌ت پاراو بكاته‌وه‌، ئه‌مه‌ش ئاماژە‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ی مه‌لا ئیحسائی پاش مردنی شێخ خالید، ژیاننامه‌كه‌ی كورت و پوخت كردووه‌ته‌وه ئەگینا سەردەمی دانانەكەی هاوچەرخی ژیانی ئەوە‌.

ئەبوبەکر مه‌لا، له‌به‌ر گرنگی و گه‌وره‌یی ژیاننامه‌ی رێبەرەکەى، په‌نای بۆ ئیستیخاره‌كردن بۆ خودا بردووه تا یارمەتى بدات رێکوپێک دەربچێت.  پاش كورتكردنه‌وه‌ی “أصفى الموارد” ى عوسمان نه‌جدی ناوی ناوه‌ “النشر الوردي في أخبار الشيخ خالد الكردي” و له‌ خوا پاڕاوه‌ته‌وه‌ كه‌ هه‌ندێك له‌ به‌ره‌كه‌تی شێخ خالیدیان به‌ نسیب بكات “أعاد الله تعالى علينا من بركته وأذاقنا من رحيق مشربه ومعرفته”. دواتریش باس له‌وه‌ ده‌كات هه‌ركه‌س له‌ نه‌وه‌ی عوسمانی كوڕی عه‌فان بێت، هەرگیز رۆشناییەكەی كز و خامۆش نابێت، ئه‌مه‌ش ئاماژەیە بۆ ڕەچەڵەکى خالید شارەزوریی كه‌ باوەڕ وەهایە بگەرێتەوە بۆ سەر خه‌لیفه‌ی سێیەمی ئیسلام كه‌ عوسمانی کوڕى عەفانە (ذي النورين) و ئەمەش لە زۆر سەرچاوەى تایبەت بەژیانى “مەولانا”دا هەیەو زانیارییەکى زۆر بڵاوه‌.

بە قسەى عوسمان نەجدی ڕوناکی شێخ خالید لەناو کوردەوە دەرکەوتووە، بەڵام حیکمەتەکانى لەهەموو جێگەیەک بڵاوبوونەتەوە، “هیچ هونەرێک نییە ئەو تێیدا هەڵنەکشابێت، هیچ پەنهانى و شاراوەیەک نییە ئەو رۆشنى نەکردبێتەوە” (أصفى الموارد ص 33). هەروەها شێخ خالید هاوتاى غەزالى و ئیمام نەوەوى و ابن المقری کراوە (النشر الوردی، ص ١٠).

بەپێی ئەم دەستنوسە “مەولانا” پاش تەواوکردنى ئەرکانەکانى تەریقەت لەلایەن شێخى دەهلەوییەوە مۆڵەتدراوە کە بگەرێتەوە زێدى خۆى “بۆ ئەوەى خەڵک گوڵى لێ بچننەوە” (النشر الوردي، ص 14). لە میانەى مانەوەیدا لە هیندستان ئامۆژگارییەکانى دەهلەوى لە مێشکى “مەولانا” دا نەخشی بەستوە (النشر الوردي ص 14)، هەروەها شێخ مۆڵەتى داوە خەلیفەى ئەوبێت لەپێنج تەریقەتدا کە نەقشبەندى، قادرى، سهروەردى، کبرەوى، چەشتییە “لەگەڵ مۆڵەتدانى گێڕانەوەى فەرموودە و تەسەوف و زیکرو ویردەکان”. (النشر الوردي، ص 1٦).

شێخ خالید لەرێگەى دەریاوە بەماوەى پەنجا رۆژ گەیشتووەتە سەڵتەنەى عوممان، پاشان لەرێگەى “شیراز، یەزد، ئەسفەهان، هەمەدان و سنە” وە گەڕاوەتەوە بۆ سلێمانى و ساڵى (1226ک/1811 ز) لە سلێمانى پێشوازییەکى گەرمى لێکراوە، بەڵام بەپێى دەستەنووسەکە لەگەڵ گەیشتنەوەیدا دووچارى شەڕى حەسادەت هاتووە، کەچى ئەم هەر بە چاکە وەڵامى داونەتەوە و ناچار دوو ساڵ پاش گەڕانەوەى و لە (1228ک/1813ز) سلێمانى بەجێهێشتووه‌ (النشر الوردي، ص 17).

ده‌ستنووسه‌كه‌ باسی هۆكاری ڕاسته‌قینه‌ی ئه‌و كۆسپانه‌ی نه‌كردووه‌ كه‌ له‌ سلێمانی رووبەڕووی ئەم شێخە نوێیە بوونەتەوە کە به‌ربه‌ره‌كانێ بووه‌ له‌گه‌ڵ شێخ مارفی نۆدێ، دیاره‌ ئه‌وكاته‌ی کە نەقشبەندیی بە مۆڵەتى ئیرشادەوە گەڕاوەتەوە سلێمانى، ته‌ریقه‌تی قادریی له‌سه‌ر ده‌ستی شێخ مارفی نۆدێی به‌رزنجی ڕەگی داكوتیبوو، سلێمانیش له‌وه‌ بچوكتر بووه‌ ئه‌م ته‌وژمه‌ نوێیه‌ له‌خۆ بگرێت به‌تایبه‌ت كه‌ مه‌ولانا خالید كه‌سێكی خاوه‌ن خه‌ون و جه‌سوورو چالاك بووه ‌و ویستوویه‌تی جێگه‌ به‌ ڕكابه‌ره‌كانی له‌ق بكات (أبو منة: دراسات، ص 43)، له‌میانه‌ی ئه‌م ناكۆكییه‌كه‌شدا شێخ مارف فه‌توای ته‌كفیری مه‌ولانای ده‌ركردووه‌ و  (القرداغي: الرسائل، ص، 56،25) بۆ كپكردنه‌وه‌ی بزافه‌كه‌شی نامه‌ی بۆ زۆر كه‌س و لایه‌ن ناردووه‌ و بابانه‌كانی هێناوه‌ته‌ سه‌رخه‌ت بۆ دژایەتیکردنى.

لەگەڵ گەیشتیندا بۆ بەغدا، پاش جێهێشتنی سلێمانی، “مەولانا” لە قوتابخانەى ئەسفەهانی گیرساوەتەوە کە لە خوار دادگاى قازەوییەوە بووە، لەپاش نۆژەنکردنەوەى بیناکەى، ئەوێى بە  زیکر و خوێندن و وردبونەوەى عەقڵیى ئاوەدان کردۆتەوە، (النشر الوردي ص 18). ئەم قوتابخانەیە قوتابخانەیەکى شافیعى بووە و دواتر بە تەکیەى خالیدى ناوبانگى دەرکردووە. شێخ خالید ماوەى 10ساڵ لەوێدا خەریکى تەدریس و ئیرشاد بووە و دواتر بەرەو دیمەشق رۆیشتووە، بەڵام لەو ماوەیەى لەو قوتابخانەیەدا بووە سەردانى سلێمانى کردووەتەوە و لەپاش خۆیشى خەلیفەکانى سەروکاریی ئەو تەکیەیان لەبەغدا کردووە (الکیلانی: التکایا البغدادیة، ص  156_ 157).

حه‌یده‌رییه‌كان كه‌ بنه‌ماڵه‌یه‌كی ناسراوی كوردن له‌گه‌ڵ هه‌ندێک كه‌سایه‌تی ناسراوی به‌غدا و سه‌عید پاشای والی شار ئه‌و قوتابخانه‌یان بۆ شێخ خالید بنیاتناوە لەبەغدا، دواتریش بوو بە بنكه‌یه‌كی سه‌ره‌كیی بڵاوكردنه‌وه‌ی رێبازی نه‌قشبه‌ندی خالیدی (أبومنة: دراسات، ص 43)، به‌ڵام له‌به‌ر ئه‌وه‌ی داود پاشای والی به‌غدا زۆر حه‌زی به‌ ته‌سه‌وف نه‌ده‌كرد، مه‌ولانا به‌غداشی به‌ره‌و شام به‌جێهێشتووه‌، بەڵام ئەو کۆچکردنە بە قازانجى شکاوەتەوە چونکە دەرفەتى هەڵکەوتنى بۆ ڕەخساندووە (هه‌مان سه‌رچاوه‌، لا20).

لەگەڕانەوەیدا بۆ سلێمانى میر مەحمود پاشاى بابان مزگەوتێکى “خانەقاى مەولانا” بۆ شێخ خالید بنیاتنا “لەپارەى حەڵاڵ”، بۆ بەردەوامیی مزگەوتەکە و خەرجى فەقێ و رێبوارانیش، هەندێ وەقف و سەدەقەى بەناوەوە کردووە چونکە ناوبراو سەرچاوە و جێگە متمانە و باوەڕى میرى بابان بووە و بۆ یەکلاییکردنەوەى پرس و کاروبارەکان پشتى پێ بەستووە. (النشر الوردی، ص 19). به‌ڵام كاتێك ‌ شێخ خالید له‌(1820ز) به‌بێ ماڵئاوایی كردن له‌ مه‌حمود پاشا یه‌كجاریی سلێمانی به‌جێهێشووە، چونكه‌ میره‌ بابانییه‌كه‌ دڵی گۆڕابوو به‌رامبه‌ر شێخ خالید و ترسی ئه‌وه‌ی هه‌بوو كه‌ نفوز و ده‌سه‌ڵاتی به‌ته‌واوی په‌ره‌ بسێنێت و قسه‌ و قسه‌ڵۆكه‌كانیش له‌مه‌دا ڕۆڵی سه‌ره‌كییان هه‌بووه‌ (أبومنة: دراسات، ص 20_22).

دوا رۆژەکانى ژیانى “مەولانا خالید”
بەشى کۆتایی دەستنووسەکەى ئەبوبەکر مەلا ئیحسائی تیشک خستنە سەر ژیانى شێخ خالیدە بە هاوپێچکردنى کتێبى “حصول الأنس في انتقال مولانا إلى حضيرة القدس”ى ئیسماعیل غەزەیی کە یەکێک لەدیارترین خەلیفەکانی خالید نەقشبەندی. بەپێى لێکۆڵینەوەکان غەزەیی براى یەکێک لەژنەکانى “مەولانا”یە کە کچێکى لێ بووە بەناوى “فاتمە”. ئەم کچەشى لە میانەى سەرداندا بۆ مەدینەى نەبەوى کۆچى دواییکردوە (1869 ز)  (جواد الحیدري: مولانا خالد النقشبندي، ص 33_32).

ئیسماعیل غه‌زەیی گه‌وره‌ی بنه‌ماڵه‌ی غه‌زییه‌كانەو‌ كه‌ له‌كاتی سه‌فه‌ری مه‌ولانادا بۆ دیمه‌شق (1822ز) بوونه‌ته‌ په‌ناگای و وەک پێشتریش وترا ئیسماعیل له‌وێ خوشكێكی خۆشی لێ ماره‌ كردووه‌، به‌ر له‌ شێخ خالید له‌و ماوه‌یه‌ هیچ كه‌سیتری وه‌ها ناودار نه‌چوبووه‌ شارى دیمەشق كه ئەوکات‌ كێشه‌ و گرفتی زۆری كۆمه‌ڵایه‌تی و پاشه‌كشه‌ی به‌هاكانی تێدابووە، ‌ ئه‌مه‌ش رێگه‌ی خۆشكرد بۆ “مه‌ولانا” خالید، كه‌ ئه‌سپی خۆی تاو بدات و خه‌لیفه‌كانی به‌سه‌ر مزگه‌وته‌كانیدا دابه‌ش بکات (أبو منة: دراسات، ص 45).

هه‌ڵكه‌وته‌ی شام له‌سه‌ر رێگای مەککە و ئه‌سته‌مبوڵ یارمه‌تیداوه‌ به‌ئاسانی په‌یوه‌ندی بكات به‌شوێنكه‌وته‌كانییه‌وه‌ و بیروباوه‌ڕە‌كانی بەئاسانى بڵاو بکاتەوە، جگە لەوەش بەهۆى پاڵپشتی بێسنوریى شێخ خالید له‌ده‌وڵه‌تی عوسمانی و داوای پشتیوانیكردنی خه‌لیفه لە موریدەکانى‌، به‌ ئاسانی تەریقەتەکەى له‌ناو ده‌سته‌بژێری ده‌سه‌ڵاتداری ده‌وڵه‌تی عوسمانیدا ته‌شه‌نه‌ی كردووه‌و بوەتە تەریقەتى حوکمڕانەکان (أبو منة: دراسات، ص 134).

شێخ خالیدى شارەزوورى لەو تاعوونەدا مردووە کە لەنیوەى یەکەمى سەدەى نۆزدەیەم شامى گرتەوە و جگە لەخۆى بوو بەهۆى مردنى دووان لە کوڕانى عەبدوڵرەحمان (6 ساڵ) و بەهادین ( 5 ساڵ)، ئەمە جگە لەژمارەیەکى زۆرى موریدو خەلیفە. بەپێى دەستنوسەکە لەپاش گەڕانەوەى “مەولانا” لە ناشتنى بەهادینى کوڕى، یەکێک لەخەلیفەکانى بەناوى عیسا تووشى هەمان نەخۆشى بووە، مەلانا خەلیفەکەى بەسەرکردۆتەوە و پێى وتووە “مەترسە لە مەرگ، بەرچاوڕوونبە و هۆشیاربە، ئاگات لە دڵت بێت بەسەر شەیتاندا زاڵ دەبیت پشتیوان بەخوا”، هەروەها رایسپاردوە کاتێک لەژیانەکەیتر بە بەهادینى کوڕى دەگات سڵاوى ئەمى پێ بگەیەنێت و پێى بڵێت هەست بەتەنهایی نەکات چونکە باوکى بەو نزیکانە پێى دەگات. پاش ئەوەى “مەولانا” خەلیفەکەى بەجێدەهێلێت بەسەر هەواڵى توشبونى عەبدولڕەحمانى کوڕیدا دەکەوێت و مردنى کتوپڕى ئەویش بە دواى براکەیەدا بڕێک نیگەران و خەمبارى دەکات، بەڵام پاش دوو رۆژ بەزەردەخەنەوە وتویەتی: “سوپاس بۆ خودا عەبدولڕەحمان گەیشتە بەهادینى براى”. (النشر الوردي، ص 22)
بەپێى ئەم دەستنووسە لەو ساڵەى “مەولانا” کۆچى دوایی بکات (1826 ز) لە 10 شەوى کۆتایی ڕەمەزاندا گفتى داوە بە موریدەکانى کە هاوەڵییان بکات بۆ قودس تا زیارەتى مزگەوتى ئەقسا بکەن، کاتێک بیریان خستۆتەوە باسى لەوەکردووە مانەوە لەوڵاتى تاعوون خێرترە لەڕاکردن لێى و هەمیشە ئەیوت “ئێمە هەر بۆ مردن دروستکراوین ـ ما خلقنا إلا للموت” (النشر الوردي ص 22). هەروەها “مەولانا” باسى ئەوەیکردووە بۆ خەلیفەکانى کە ئەو بۆیە هاتووە بۆ شام کە لەوێ بمرێت کە خاکێکى پیرۆزەو بیرى هێناونەتەوە کە ئەو بەو نزیکانە سەفەرى حەجى کردووە، سەردانى مەدینە و قودسى کردووە و لە دنیاشدا جگە لەوە هیچیترى ناوێت (النشر الوردي، ص 23).

لە رۆژێکى سێشەممەدا “مەولانا” وەسێتنامەى خۆى چوار جار دووبارە کردۆتەوە کە سێیەکى ماڵەکەى بکرێتە سەدەقە، تانکەرێکى ئاو لەنزیک قەبرەکەى دابنرێت بۆ خێر، خەتمى قورئان لە مزگەوتەکەى نەبڕدرێت، فاتیحا و سورەتى ئیخلاسى بۆ بخوێنرێت، هەزار قرشى بۆ بکەنە ئیسقاى کەموکوڕیی نوێژەکانى، کەس نەگرى بۆى و پیاهەڵدانى بۆ نەکرێت، شوێنکەوتەکانى دەست بە سوننەت و ئەم تەریقەتەوە بگرن، هەرکەسیش ئەوى خۆش دەوێ با قوربانیی بۆ بکات، خەلیفە ئیسماعیلى بەجێنشین و دەمڕاستى مناڵەکانى دانا لەپاش خۆیەوە. (النشر الوردي، ص 25_24).

کاتێکیش “مەولانا” کۆچى دوایی کردووە شێخ ئیسماعیلى هاوەڵ و خەلیفەى ئەرکى هێورکردنەوەى شوێنکەوتەکانى گرتۆتە ئەستۆو مەرگى پێغەمبەران و پیاوچاکانیان بەبیر هێناونەتەوە. پاش وەفاتى شێخ خالید، قازى دیمەشق بانگبێژ ئەنێرێت بۆ مزگەوتى ئومەوى و مزگەوتەکانیتر تا هەواڵى مەرگى رابگەیەنن و بەشداریی مەراسیمى ناشتنى بکەن، بەپێى گێڕانەوەکان هێندە خەڵک کۆبوونەوە لە ناشتنەکەیدا ئازا ئەو کەسە بوو پەنجەکانى بگەیەنێتە تابووتى تەرمەکەى شێخ خالید کوردى.

خەلیفە ئیسماعیل، شەرمى کردووە نوێژ لەسەر شێخەکەى بکات و مۆڵەتى داوە بە شێخ عەبدولڕەحمانى کزبەرى ئەو ئەرکە بەجێ بهێنێت، پاشان تەرمى ئەم غەریبەى شام لە بنارى چیاى قاسیون بەدەم زیکر و قورئان خوێندن و گریان و زارییەوە نێژراوە کە بەپێى دەستنوسەکە 700 پێغەمبەرى تێدا ئەسپەردە کراوە و چەند قاتى ئەوەش لەپیاو چاکان لەوێدا نێژراون (النشر الوردي، ص27_25). ئێستا مەزارى “مەولانا” خالید جێگە نیازى سۆفییەکان و زیارەتکەرانە و سەکێکە لە مەعالیمە دیاره‌كانی دیمەشق و وڵاتى شامە.

سەرچاوەکان:
الذهبي، محمد بن احمد بن عثمان: سير أعلام النبلاء، مؤسسة الرسالة، 2001
ـ عثمان بن سند الوائلي النجدي: أصفى الموارد من سلسال أحوال الإمام خالد، المطبعة العلمية، القاهرة، 1896م.
محمد بن سليمان الحنفي البغدادي: الحديقة الندية من آداب الطريقة النقشبندية والبهجة الخالدية، المطبعة العلمية، القاهرة، 1896م.
أحمد بن سليمان الأروادي: مرآة العرفان ولبه، شرح رسالة من عرف نفسه فقد عرف ربه لابن عربي، حققه وعلق عليه، عاصم ابراهيم الكيالي، كتاب ناشرون، بيروت لبنان.
ـ جواد فقی علی الجوم الحیدري: مولانا خالد النقشبندي ومنهجه في التصوف، كتاب ناشرون، بيروت، لبنان.
میعاد شرف الدین الکیلاني: تاريخ تكايا بغداد والمشيخة الصوفية في العهد العثماني، دار الكتب العلمية، بيروت _ لبنان 1971.
_ کلودیوس جیمس ریچ، گەشتى ڕیچ بۆ کوردستان١٨٢٠، وەرگێڕانى محەمەد حەمە باقى، چاپى یەکەم، تەورێز، ١٩٩٢.
ـ بطرس أبو منة: دراسات حول مولانا خالد والخالدية، اراس، أربيل، 2009.
ـ محمد القرداغي: الرسائل المغنية لكل محتاج، رسائل أرسلها الملا يحيى المزوري الى الشيخ معروف النودهي، اراس، أربيل، 2009.