Home / بەشی مێژووی كورد / سیستمی ئابووری ، سیاسی و كۆمەڵایەتیی هەورامان لەم چوار سەدەی دواییدا

سیستمی ئابووری ، سیاسی و كۆمەڵایەتیی هەورامان لەم چوار سەدەی دواییدا

hewraman-29

م.فیرۆز حەسەن

پێشەكی :-

زۆر لە مێژە بیریاران و مێژوو نووسان و شارەزایانی زانستە جۆراو جۆرەكانی شارستانییەتە جیاوازەكانی جیهان هەستیان بە كاریگەریی بارو دۆخی جوگرافیای سروشتی هەر هەرێمێكی جوگرافی كردووە لە سەر چالاكییەكانی مرۆڤ و هەڵسوكەوتی لە ژینگەدا Environment چۆنیەتی دروستكردنی شارستانییەتە جۆرا و جۆرەكانیان گێڕاوەتەوە بۆ جیاوازی بار و دۆخی سروشتی هەر ژینگەیەك لە ژینگەیەكی تر ، بە تایبەتی بۆ فاكتەری ئاو و هەوا و ڕواڵەتە سروشتییەكانی ڕوویی زەویی هەر هەرێمێك, فەیلەسووفە كلاسیكییەكانی یۆنان ، بە تایبەتی ( ئیفلاتوون – Plato ) و (ئەرستۆ – Aristotlte) لە زۆر ڕوانگەوە تیشكیان خستۆتە سەر ئەو كاریگەرییە ، لەوانەش زیاتر ( سترابو- Strabo) جوگرافیناسی یۆنانی ، چوار سەدەیەك دوای ئەوان ، واتە لە كۆتای سەدەی یەكەمی پێش عیسا و سەرەتای سەدەی یەكەمی عیسایی بە شێوەیەكی ڕوونتر كاریگەریی جوگرافیا لەسەر مێژوو باسدەكات ، لە سەدەی چوارەمی كۆچی و دەیەمی عیساییدا كۆمەڵەی )أخوان السفا ْ و خیلان الوفا( كە زیاتر هەر بە (( أخوان السفا)) ناسراون ، لە پەیامێك لە (52) پەیامەكەی خۆیاندا ، زۆر لایەنی وردو زانستییانەی ئەو كاریگەرییەیان خستۆتە ڕوو ، (المسعودیش) لە ((مروج الدهب و الجواهر المعادن)) دا بە شێوەیەكی تر باس لە كاریگەریی ئاو و هەوا دەكات لە سەر پەیوەندی مرۆڤ لە گەڵ ژینگەكەیدا و جیاوازیی شارستانییەتەكان ئەگێڕێتەوە بۆ جیاوازیی ئاو و هەوا . پێنچ سەدەیەكیش دوا ئەو (ابن خلدون) لە پێشەكییەكەیدا بە ناوی (المقدمە) زۆر زانستییانە تر باس لەلایەنە جیاوازییەكانی ئەو كاریگەرییە ئەكات . لەنیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەیەمیشدا لە ئەوروپا ، بەتایبەتی لە ئەڵمانیادا قوتابخانەیەكی جوگرافی ، بە ناوی (Envronmentail Determinism ) سەری هەڵدا ، كە ڕازی هەر شارستانییەتێك و هۆكاری نهێنیی درووستبوونی دەگێڕنەوە بۆ سروشت ، یان ژینگەی ئەو شارستانییەتە, لەوانەش ( F..Ratzel ) لە ئەڵمانیا و خانمی جوگرافیا ناسی ئەمەریكای (Sempl E.S.) زیاتر لە هەر جوگرافیناسێكی تر گرنگی بە سروشت و ژینگە ئەدەن و بایەخێكی كەم بۆ مرۆڤ دائەنێن لە دروستبوونی هەر شارستانییەتێكدا . هەر لەو سەردەمەیشدا تــا نیوەی یەكەمی سەدەی بیستەم ئەتوانین ئاماژە بۆ (E.Huntington) (1876-1947 ) بكەین كە لە نووسینەكانیدا زیاتر باس لەكاریگەریی ئاوو هەوا دەكات .لەسەدەی بیستەمیشدا مێژوونووسی بەریتانی (A.Tognbee) (1975-1889 ) ، لە كتێبە بەناوبانگەكەیدا بە ناوی (A.stwdg on Historg) بە شێوەیەكی تر باس لە كاریگەرییژینگە لە سەر شارستانییەتە جیاوازەكان ئەكات و بایەخێكی زۆریش بۆ فاكتەری سروشت شیاوە . ڕوونكردنەوەی ئاستی ڕاست و دروستیی ئەم دید و بۆچوونانە و گونجاندنیان لە گەڵ نوێترین ڕاو بۆچوونە زانستییەكانی ئەمڕۆدا ، ئەركێكە ناكەوێتە ئەستۆی ئەم چەند دێڕە ، ئەوەی كە مەبەستی سەرەكیی ئەم چەند دێڕەیە ، ئەوەیە كەبە كورتی و بەشێوەیەكی سادە كاریگەریی بارودۆخی جوگرافیای سروشتی ناوچەی هەورامان لە سەر هەندی لایەنی سیستمی ئابووری ، سیاسی وكۆمەڵایەتیی ناوچەكە ڕوونبكاتەوە ، كە ئەو ڕوونكردنەوەیەش بۆی هەیە لە داهاتوودا یارمەتیی ئەوە بدات كە زۆر لایەنی ئاڵۆز و نائاشكرای مێژووی ناوچەكەو ڕەوشتی و بژێوی و فەرهەنگ و بەهاو ئەرزشەكانی (Values ) دانیشتووانی ناوچەكە ، بەشێوەیەكی زانستییانە تر باس و لێكۆڵینەوەی لە سەر بكرێت . لێرەدا ئەبێت ئەو ڕاستییەشمان لە بیر نەچێت كە نەبوون ، یان دەگمەنیی باس و توێژینەوەی زانستییانە لە سەر مێژووی گشتی و هەمەلایەنەی ناوچەی هەورامان كۆسپێكی گەورەیە لە بەر دەم ئەم باس و شیكردنەوانەدا ، لەبەر ئەوە هەموو ئەودید و بۆچوونانەی كەلەم چەند دێڕەدا ئەخرێنە ڕوو ، ناكرێت وەكو (سەلمێنراو) سەیر بكرێن ، بەڵكو لە ڕاستیدا ئەم جۆرە دیدو بۆچوونانە تەنها گریمانێكی زانستین و ئەگەری ڕاستی و چەوتییان وەكو هەر گریمانێكی تر تێدا هەیە و لە ئایندەشدا باس و توێژینەوەی زانستییانە لە سەر مێژوو بارودۆخی ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی ناوچەكە ، بە تایبەتی مێژووی ئابووری ، سیاسی و كۆمەڵایەتیی ناوچەكە لەم سیچوار سەدەی دواییدا ، ئەتوانێت ڕاستی و دروستی ، یان هەڵە و چەوتیی ئەم بۆچوونانەش زیاتر یەك لابكاتەوە.

تایبەتمەندییەكانی سروشتی و ڕواڵەتی ڕوی زەویی ناوچەی هەورامان :

ناوچەی هەورامان سەر زەمینێكی شاخاوی و سەختە ، بەشێكی بچوك لە تێكڕای زنجیرە چیاكانی زاكرۆس پێكدەهێنێت ، سەرجەمی بەرزیی ناوچەكە نزیكەی (700 -3000) مەترە لە ڕووی دەریاوە ، تێكڕای ڕووبەرەكەشی نزیكەی (2500كم2–3500كم2 )ـە . ئــــــــــەگەر شێوەی جوگرافییەكەی ((میهرداد ئیزدی )) پەسەند بكەین ، ناوچەی هەورامان شێوەیەكی سێگۆشەی بە خۆوە گرتووە كە هەریەكێك لە سی شاری هەڵەبجە, مەریوان ، پاوە ، گۆشەیەكی ئەو سێگۆشەیە پێكدەهێنن (1) ، هەرچەندە ئەم سێگۆشەیە پڕبەپڕ ناوچەكە ناگرێتە خۆی ، چونكە لە گۆشەی هەڵەبجەوە كورتئەهێنێت و لە دوو گۆشەكەی ترەوە زیاد ئەهێنێت . هەموو بەشە جیاوازەكانی ئەم ناوچەیە تا ئەندازەیەكی زۆر لە ڕووی سروشتی و لە ڕووی مرۆڤییەوە لە یەكچوونێكی تەواویان لە نێواندا هەیە ، بە شێوەیەك كە یارمەتیی ئەوەمان ئەدات سەرانسەری ناوچەكە لە ڕووی زانستییەوە بە هەرێمێكی جوگرافی نموونەیی (Typical Geographic Region)لە قەڵەمبدەین ، شاخاویبوونی ناوچەكە و جیاوازی ڕواڵەتەكانی ڕووی زەوزی ناوچەكە لە ڕواڵەتە سروشتییەكانی ناوچە دەشتایی و پێدەشتەكانی دەوروبەری ناوچەی هەورامان ، لە هەردوو دیوی كوردستانی باشوور , واتە ناوچە دەشتییەكانی ماهیدەشت و ڕوانسەرو كامیاران لە دیوی ئێران و ناوچەدەشتەكانی شارەزوور لە دیوی عێراقەوە بۆتە هۆی ئەوەی كە جیاوازییەكی سەرەكی لە جۆری بەرهەمهێنانی كشتوكاڵی و چالاكییە ئابورییەكانی دانیشتووانی هەرێمی هەورامان لە گەڵ دەشتەكانی هەردوو دیودا بەدیبهێنێت , ئەم جیاوازیی بەرهەمهێنانەش , هۆی سەرەكیی جیاوازیی سیستمی ئابووری ، سیاسی و كۆمەڵایەتیی فەرهەنگی هەورامانە لە سیستمە ئابووری ، سیاسی و كۆمەڵایەتیی ناوچە دەشتاییەكانی دەوروبەری هەورامان لە هەردوو دیوی كوردستانی باشوودا :

چالاكیی كشتوكاڵی لە هەرێمی هەوراماندا :

بەر لە هەمووشتێك ئەبێت ئەو ڕاستییە دەستنیشان بكەین كە سروشتی ڕووی زەوی لە هەوراماندا هەر لە ڕیشەدا سروشتێكی نەگونجاو، لە گەڵ بەرهەمهێنانی بەرهەمە كێڵگەییەكانی وەكو گەنم ، جۆ ، نۆك و نیسكدا ، لە زستاندا و بەرهەمی وەك گەنمەشامی ، زەڕات لۆكە , تووتن, كونجی , بامیە ، لە هاویندا ، لە كاتێكدا كە قەدپاڵی كێوەكان و بناری چیاكانی زیاتر بۆ بەرهەمهێنانی درەختی میوەی وەكو تری, هەنار , هەنجیر ، توو, گوێز گونجاوترە .بەمەبەستی هەرچی زیاتر ڕوونكردنەوەی كاریگەریی سروشتیی ڕواڵەتەكانی ڕووی زەوی لە سەر جیاوازیی بەرهەمی كشتوكاڵ لە هەوراماندا لە بەرهەمی ناوچەكانی دەوروبەری هەوراماندا ، سەر ئەنجامیش جیاوازیی سیستمی ئابووری ، سیاسی و كۆمەڵایەتیی هەورامان لە گەڵ هەمان سیستمی دەوروبەردا ، باشتر وایە كەبەراوردێكی سەرپێیی لەنێوان سیستمی ئابووری – سیاسی -كۆمەڵایەتیی هەرێمی شارەزوور ، وەكو ناوچەیەكی دەشتی نموونەیی و هەمان سیستمی هەورامان بكرێت ، ئەو كاتە دەرئەكەوێت كە هەریەكە لەم دوو هەرێمە تا چ ئەندازەیەك گوتجاون لە گەڵ سیستمی دەرەبەگیدا , وەكو سیستمێكی ئابووری ، سیاسی ، كۆمەڵایەتی ،لە هەمان كاتیشدا شیاوی و گونجاوی هەیەكە لەم دوو هەرێمە (شارەزوور ، هەورامان ) لە گەڵ شێوەی ژیانی كۆچەری (شوانكارە )بەخێو كردنی مەڕو ماڵات تیشكی ئەخرێتە سەر ، لێرەدا ئەبێت ئەوەش بڵێین كە شێوە ژیانی شوانكارەیی (بەخێو كردنی ئاژەڵ ) هەرچەندە لە ڕووی مێژووییەوە پێشتر لە سیستمی دەرەبەگییەوە سەریهەڵداوە بەڵام لە بەر گرنگی سیستمی دەرەبەگی و تایبەتمەندییە ئابووری ، سیاسی و كۆمەڵایەتییەكانی ، وامان بەباشزانی كە لە بەراوردەكەدا سیستمی دەرەبەگییەكە پێشبخرێت .

سیستمی دەرەبەگی لە هەرێمی شارەزوور و هەوراماندا لە سەر ڕووناكیی ڕاستییە جوگرافییەكان :

ڕواڵەتی ڕووی زەوی فاكتەرێكی سەرەكییە لەو فاكتەرانەی كە زەمینەیەكی لە بار ئەرەخسێنی بۆ پەنابردنە بەر هەردوو شێوەی دەرەبەگی و كۆچەری (شوانكارە) وەكو سیستمێكی ئابووری ، سیاسی و كۆمەڵایەتی ، ئەو خاڵە سەرەكییەی كە لەم چەند دێڕەدا زیاتر تیشكی ئەخرێتە سەر ، ئەوەیە كە هەرێمی جوگرافیی هەورامان بە پێچەوانەی ناوچەی ناوچە دەشتە بەر بڵاوەكانی هەرێمی شارەزوورەوەلە ئەنجامی شاخاویبوونی ناوچەی هەوراماندا بەلایەنی كەمەوە لەم سی سەدەی دواییدا ناوچەیەكی نموونەیی نەبووە . بۆ هەردوو شێوە ژیانی ، كۆچەری-هۆزایەتی ، دەرەبەگی ، بە پێچەوانەی هەرێمی شارەزورەوە كە لەم چەند سەدەی دواییدا بە شێوەیەكی نموونەیی ناوچەیەكی گونجاو بووە بۆ هەردوو سیستم و شێوە ژیانی كۆچەری و دەرەبەگی .

ئەگەر ئێمە لە گەڵ ئەو ڕاستییە زانستییەدا بین كە شێوەی موڵكیەتی هۆكانی بەرهەمهێنان (ملكیە وسائل الانتاج ) و جۆری پەیوەندییەكانی بەرهەمهێنان (Relaons of Production) كاریگەرییەكی بەرچا و وڕاستەو خۆیان هەیە لە سەر فەرهەنگ و هەڵسوكەوتی ڕۆژانەو تا ڕادەیەكیش لە سەر داب و نەریتی كۆمەڵایەتی و چۆنیەتی بیر و بۆچوونی كۆمەڵ ، ئەو كاتە لێكدانەوەی هەندی جیاوازی لە فەرهەنگ و هەڵس و كەوت و بیر و بۆچوونی دانیشتووانی ناوچەی هەورامان لەگەڵ ناوچەكانی دەوروبەریدا , وەكو شارەزوور بە ئاسانتر ڕووندەبێتەوە ، ئەبێت ئەوەشمان لە بیر نەچێت كە هۆكانی بەرهەم بەشێكی سەرەكی ژێر خانی (Uhtrastructure)هەر كۆمەلێك و پەیوەوندیەكانی بەرهەمهێنان سەرخانی پێكئەهێنن و بە هەردووكیان سیستمی ئابووری ، سیاسی ، كۆمەڵایەتی هەر كۆمەڵێك بە دەستئەهێنن .

سیستمی دەرەبەگی لە كوردستاندا بەگشتی و لە شارەزووردا بە تایبەتی ، وەكو هەرێمێكی بەربڵاو لە سەردەمی ئیسلامیدا كە بەشێكی سەرەكی هەردوو بەشی كوردستانی ئێران و عێراقی ئێستای بە خۆوە گرتووە ، سیستمێكی گرنگ و سەرەكی بووە هەر لە سەرهەڵدانی ئیسلامەوە تا نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم-ڕەنگە تا ئێستاش بە شێوەیەك لە شێوەكان لە هەندی ناوچەی كوردستاندا هەر پەیڕەوی لێبكرێت . بەڵام بە شێوەیەكی پەیوەست نەبووە ، بەڵكو ناو بەناو لە ئەنجامی بارو دۆخی سیاسیدا ئەو سیستمە لاواز بووە ، یان هەر نەماوە و دانیشتووانی ئەو ناوچانەش كە ئەو سیستمەیان تێدا نەماوە لەم چەند سەدەی دواییدا پەنایانبردووەتەوە بەر ئاژەڵداری (شوانكارەیی ) ، هەر وەكو سەدەی هەژدەیەم و نۆزدەیەم لە هەرێمی شارەزووردا و زۆر ناوچەی تری كوردستاندا . پەیوەندیی نێوان جووتیار و خاوەن زەوی (بەگ،خان،ئاغا ) ، پابەندییەكانی هەر یەكەیان بەرامبەر ئەویتر , هەمیشە یەك شێوازی نەبووە، بەڵكو ئەو پەیوەندی و پابەندییانە لە سەردەمێكەوە بۆ سەردەمێكی تر و لە ناوچەیەكەوە بۆ ناوچەیەكی تر جیاواز بوون .

لە سەرەتای پڕۆسەی بە ئیسلامكردنی نەتەوەكانی بانی ئێران و كوردستان (لەسەدەی یەكەمی كۆچی و حەوتەمی عیساییدا)پەیوەندیی نێوان جووتیاروخاوەنی تازەی زەوییە كشتوكاڵییەكان ، كە دەوڵەتی تازە پێكهاتووی ئیسلام بوو، پەیوەندییەكی سادە و ساكار بوو ،جووتیار ساڵانە باجێكی دیاریكراوی دەدا بە دەوڵەت بەرامبەر سود وەرگرتن لە زەوییە كشتەكاڵییەكان كە كرابوونە موڵكی دەوڵەتە تازەكە و، لە سەردەمی ئەمەویدا 45-132كۆچی)خەراج و زۆرجۆر لە باجی تر تا ئەهات باری سەر شانی چینە بەرهەمهێنەرەكەی (جووتیاران )گرانتر و گرانتر ئەكرد ، ساڵ بە ساڵیش شێوەكانی كۆكردنەوەی ئەو باجانە سەختتر و پشت شكێنتر ئەبوو ، هەر لە بەر ئەوە كۆكردنەوەی باج و خەراج یەكێك بوو لەوهۆیانە كە شان بە شانی هۆكانی تر هاندەر بوون بۆ جووتیاران و توێژە چەوسێنراوەكانی كۆمەڵی كورد بۆ بەشداریكردنی لە دەیەها شۆڕش و ڕاپەڕینی خوێناوی و ماڵوێرانكەر (2) شان بە شانی گەلانی تری وڵاتە ژێر دەستخراوەكان بە تایبەتی فارس،دژ بە دەسەڵاتی ئەمەوی و لە دواییشدا عەباسی (132-656 كۆچی).لە سەدەی چوارەمی كۆچیشەوە (دەیەمی عیسایی ) و لە گەڵ سەرهەڵدانی دەسەڵاتی بوەیهیەكان و دوابە دوای ئەوانیش سەلجوقیەكاندا داهاتی دەوڵەتی عەباسی لە زەوییە كشتوكالێیەكان بە تایبەتی تا ئەهات ڕوو لە كەمی و دابەزین بوو،خەلیفەكانی عەباسی ناچار بوون پەنا بەرنە بەر شێوازێكی نوی بۆ ڕێكخستنی پەیوەندیی نێوان دەوڵەت و زەوییە كشتوكاڵییەكانی عێراق و بانی ئێران كە كوردستانی بە گشتی گرتۆتەوە ، دیارە هەرێمی شارەزووریش بەشێكە لە كوردستان =هەورامانیش بەشێك بووە لەو هەرێمە –بە پێی ئەو ڕێبازە نوێیە هەرێمە كشتوكاڵییەكان ئەكران بە چەندەها كەرتی سەربازییەوە (اقگاعات عسكریە) هەر یەكێك لەو كەرتانە ئەبەخشرا بە سەر لەشكرێك كە پێكهاتبوو لە كۆمەڵێك گوند و زەوییە كشتوكاڵییەكانیان، بەرامبەر بەو داهاتەی كە ئەو سەر لەشكرە بە شێوەی جۆرەها باج و خەراج لە جووتیارانی كۆئەكردەوە،ساڵانە بڕێكی دیاریكراوی ئەدا بە خەزێنەی دەوڵەت،ئەوی تریشی بۆ خۆی هەڵئەگرت ، لەم چەند سەدەی دواییشدا سوڵتانەكانی عوسمانی زەوییە كشتوكاڵییەكانی هەرێمە داگیر كراوەكانیان ئەبەخشین بە ئاغا و پیاوماقووڵانی هەرێمەكە،بەرامبەر بە بڕێكی پارەی ساڵانە لە گەڵ ئامادەكردنی جەنگاوەر (سوارە و پیادە)بۆ كاتی جەنگ(3) میرانی ئەردەڵانیش لە هەندێ كاتدا و میرانی بابانیش زۆر جار بەشێك بوون لەم بەرنامەیە،بێگومان ئەم بەرنامەیە یەك شێواز ویەك شێوە داڕشتنی نەبووە بۆ هەموو سەردەمەكان ،بەڵكو هەر سوڵتانە و هەلو مەرجێكی جیاواز و تایبەتی ئەسەپاند بە سەر ئەو میرە هەرێمییانەدا ، ناوچەی هەورامانیش لە گەڵ ئەوەشدا كە لەم سی سەدەی دواییدا چەند جارێك لە نێوان ئەو دوو میرنشینەدا،دەست بە دەستی پێكراوە هەندی جاریش بەشێك لە هەورامان لە ژێر دەسەڵاتی میرنشینی ئەردەڵاندا بووە و بەشەكەی تریشی لە ژێر دەسەڵاتی باباندا بووە،بەڵام ناوچەكە هەموو كاتێك لە ژێر كاریگەریی جوگرافیای سروشتیدا (ڕواڵەتەكانی ڕووی زەویدا) هەروەكو پێشتریش ئاماژەی پێكرا – نەیتوانیوە گونجاو بێت بۆ شێوە سیستمی بەرهەهێنانی دەرەبەگیی نموونەیی ، هەروەكو چۆن نەشیتوانیوە بە شێوەیەكی نموونەیی شیاو بێت بۆ شێوە ژیانی كۆچەری – هۆزایەتی (شوانكارە).

بەشی یەكەم : هۆكارەكانی نەگونجاویی ناوچەی هەورامان بۆ سیستمی نموونەیی (دەرەبەگی=Feudlity )

كۆچەری (شوانكارەیی ) :

وەك لەو چەند دێڕەی سەرەوەدا ئاماژەی بۆ كرا بەشێكی زۆری هەرێمی شارەزووری كۆن لەم دە ، دوانزە سەدەی جێگیربوونی دەوڵەتی ئیسلامی و عوسمانیدا هەرێمێكی گونجاو بووە بۆ هەردوو شێوە سیستمی نمونەیی دەرەبەگی و كۆچەری ، بە پێچەوانەی هەورامانەوە كە لە بەر چەند هۆیەكی سروشتی نەیتوانیوە بەشێوەیەكی نمونەییهەرێمێكی گونجاو بێت بۆ ئەو دوو سیستمە ،چونكە وەكو ئەزانین سیستمی دەرەبەگی وەكو سیستمێكی ئابووری ،سیاسی ،كۆمەڵایەتی و وەكو قۆناغێكی گرنگی گەشەكردن و گۆڕانی كۆمەڵی ئادەمیزاد، لە ناوەڕۆكدا پێكهاتووە لە ئامادەكردنی زەویی كشتوكاڵی و لەزۆر حاڵەتیشدا ئامادەكردنی ئامێرەكانی بەرهەمهێنان و گەیاندنی ئاوی پێویست،بە جۆگە , بێت یان كارێز , یان هەرشێوەیەكی تر بۆ زەو ییە كشتوكاڵییەكان و زۆر جاریش ئامادەكردنی تۆو لەلایەن دەرەبەگەوە (Feudal) بەرامبەر بە ئامادەكردنی هێزی بەرهەمهێنان لەلایەن جووتیارەوە،لە كۆتایی وەرزی بەرهەمهێناندا ڕێژەیەك لە بەرهەمەكە ،كە بەپێی كات و شوێن ئەو ڕێژەیە گۆڕاوە ، دانراوە بۆ جووتیاران بەرامبەر بە ئەركەكانی بەرهەمهێنان , بەشەكەی تری ئەو بەرهەمە ، كە زۆرجار زۆربەی بەرهەمەكە بووە بۆ خاوەن زەوی هەڵیگرتووە بۆ خۆی لە بری سوودی زەوییەكە (الریع) و بەرامبەر بەو ئامێر و شتانەی كە بۆ جووتیارەكەی ئامادەكردوون . ئێستا كەدێینە سەر شیكردنەوەی هەلومەرجی بەرهەمهێنان لە ناوچەیەكی شاخاوی و زۆر سەخت و ناهەمواری وەكو هەوراماندا ، بۆمان ڕوونئەبێتەوە كە ئەو هەلومەرجانەی سروشتی ڕووی زەویی ناوچەكە ڕێگەی پێئەدات زۆر جیاوازە،وەك پێشتریش باسكرا ، ناوچەی هەورامان زیاتر بۆ بەرهەمهێنانی درەختی میوە دەستئەدات ، ئامادەكردنی قەدپاڵی كەژەكان بەو تەكنیكەی كە لە هەوراماندا باو بووە و تا ئێستاش هەر باوە-واتە پلە پلەكردنی قەدپاڵە سەختەكانی كێوەكان بە شێوەی تەڵان تەڵان=Terraces كە ئاغایەك ، بەگێك ، یان سانێك بتوانێت ئەنجامیبدات،چونكە دروستكردنی هەموو باخێك پڕۆژەیەكی تایبەتی بووە بە تاكە كەسێك و ئەندامانی خێزانەكەی،ئەگەر بەكاری هەرەوەزیش ئەنجامدرابێت ، هەر پڕۆژەیەكی تایبەتی بووە(Privateprec)پێویستی بەهەزاران سەعاتی كاركردن بووە .

بەو شێوەیە دروستكردنی باخ و چاندنی نەمام و خزمەتكردنی بۆ چەند ساڵێك تا دێتەبەر – نزیكەی حەوت ساڵ بۆ گوێز و سیساڵ بۆ توو ، هەنار و تری ، هەروا كارێكی سادە نییە و ناكری بە بێگاری (السخرە) ئەنجامبدرێت ، هیچ بەڵگەیەكیش بەدەستەوە نییە كە باخەكانی ناوچەی هەورامان وەكو پڕۆژەكانی ئاودێری هەزارەی سێیەم و هەزارەی دووەمی پێش عیسای،میسیۆپۆتامیا،یان وەكو هەرەمەكانی جیزەو سەقارەی میسر لە ڕێگەی كۆیلەوە دروستكرابێت ، بەڵكو بەپێچەوانەوە بەڵگەكان ، چ نووسراو , چ ئەو بەڵگانەی كە دەماودەم گێڕدراونەتەوە وا ئەگەیەنن كە هەموو ئەو باخانە بۆ بەرژەوەندیی كەسێك ، یان خێزانێك دروستكراون و هیچ میرێكی بابان , یان ئەردەڵان،یان سانی هەورامان لە دروستكردنیاندا ڕۆڵیان نەبووە ، لەبەر ئەوە هیچ شایەكی سەفەوی و هیچ سوڵتانێكی عوسمانیش ئەو مافەیان بە خۆیان نەداوە كە باخێك بەو هەموو هەوڵ و كۆشش و زەحمەتە دروستكرابێت بكەنە موڵكی خۆیان و بیبەخشن بەم میری بابانە،یان ئەو خانی ئەردەڵانە ، یان فڵان بەگ ، یان فڵان سانی هەورامان و بەرامبەر ئەوەش باجێكی ساڵانەی لێوەربگرن ، هەروەكو چۆن ئەو مافەیان بە خۆیان نەداوە كە دەست بەسەر خانوو بەرەی دانیشتوواندابگرن و بیانكەنە موڵكی دەوڵەتەكەیان . بەو شێوەیە ئەگەینە ئەم دەرەنجامە گشتییەی خوارەوە : بەرهەمی سەرەكی كشتوكاڵی ناوچەی هەورامان درەختی میوە بووە و چالاكیی ئابوریی سەرەكیش باخداری بووە،باخیش پڕۆژەیەكی كشتوكاڵیی سەختە و بە هەوڵ و بەرنامە ڕێژیی سەرۆكی خێزان و یارمەتیی ئەندامانی تری خێزان دروستكراوە ، ئەگەر بە كاری هەرەوەزی دروستكرابێت مانای ئەوە نەبووە كە پڕۆژەیەكی گشتی بووە و بەرهەمەكەش موڵكی گشی بووە و هەموو دانیشتووانی ئەو گوندە ، یان شارۆچكەیە بۆیان هەبووە وەكو یەك سوودی لێوەربگرن ، بەڵكو ئەو كارە هەرەوەزییەش لە ئەنجامی كەمیی دراو و پارە (النقود) پەنای بۆ براوە ، موڵكیەتی باخەكەش هەر موڵكی تاكە كەسی بووە وە هەر خێزانەی پشتاو پشت باخی خۆی بۆ ماوەتەوە . موڵكایەتی باخیش بە فەرمانی بەگ،یان ئاغا،یا سان نەگوێزراوەتەوە بۆ كەسێكی تر ، مەگەربە فرۆشتن و بەو پەڕی ویست و ڕەزامەندیی خاوەنەكەیەوە بووبێت ، بە پێچەوانەی زەوییە كشتووكاڵییەكانی ناوچەیەكی وەكو شارەزوور ، یان دەشتەكانی دەوروبەری كرماشان-ماهیدەشت و ناوچەی ڕوانسەر-كە خاوەن زەوی (بەگ،ئاغا،خان) دەسەڵاتی ئەوەی هەبووە كە ئەو زەوییانەی خۆی هەرساڵەو بداتە ئەو جووتیارانەی مەبەستینی.

بەواتایەكی تر سیستمی دەرەبەگی وەكو سیستمێكی ئابووری ، لە هەوراماندا نەبووە ، بەڵام هەندێك لایەنی سیاسیی سیستمی دەرەبەگی توانیویانە لە بەر پێویستییەكی كۆمەڵایەتی (پاراستنی ئاسایش و چارە سەركردنی كێشە و گرفتە كۆمەڵایەتییەكان ) جێگەی خۆیان لە كۆمەڵی هەوراماندا بكەنەوە ، ئەو زنجیرە سان و بەگانەی كە لەبەشە جیاجیاكانی هەوراماندا فەرمانڕەواییانكردووە،ئایا سەر بەخۆی تەواو بووبن،یان بەنوێنەرایەتیی خانێكی ئەردەڵان،یان میرێكی بابانەوە فەرمانڕەواییانكردبێت ، لە ئەنجامی پێویستییەكی زۆر ڕیشەیی كۆمەڵەكەوە بووە،بەرامبەر بەو ئەركە سیاسی و ئیداری و كۆمەڵایەتییەی كە لە ئەستۆی سان ، یان بەگی هەوراماندا بووە،وەكو فەرمانڕەوایەك دانیشتووان ئامادەبوون جۆرەها ئەرك و باجی سووك بدەنە ئەو فەرمانڕەوایە، كەئەمیش وەك بۆچوونەكەی (ڕۆسۆ) هەمان ڕێكەوتن و پەیمانی كۆمەڵایەتیە و هەندێكیش لە فەیلەسووف و كۆمەڵناسەكان باوەڕیان وایە كە ڕیشەی مێژوویی دەوڵەت هەر لەوەوە سەرچاوەی گرتووە، لەوەش ناچێت كە ئەوداهات وداراییەی سان , یان بەگی هەورامان وەكو فەرمانڕەوایەكی سیاسی بە دەستیهێنابێت بڕێكی پارەی زۆر بووبێت ، لە دواییشدا زیاتر ئەم خاڵە ڕوونتر ئەكرێتەوە ، بەڵام لێرەدا ئاماژە بۆ چەند نموونەیەكی بەرچاو ئەكەین كە ئەم ڕاستیە ئەسەلمێنن ، وەك لە باسێكی مامۆستا محەممەد عەلی قەرەداغیدا هاتووە،هەندێك لە میرانی بابان داهاتی تەوێڵە و خەرپانی و كوڵیجی لە گەڵ داهاتی چەند باخ و ئاشێك لە هەڵەبجەیان تەرخانكردووە تەنها بۆ خزمەتی یەك خێزان كەئەویش خێزانی مەلا عەبدوڵڵای خەرپانی بووە كە لە نیوەی دووەمی سەدەی هەژدەیەم و سەرەتای سەدەی نۆزدەیەمدا ژیاوە (5) شان بە شانی ئەویش هەموو داهاتی باشترین زەویی كشتوكاڵیی شارەزوو، كە ئەو زەوییانە بوون بە دوو جۆگەی دەلێن و موان ئاودراون ، تەرخانكراوە بۆ دابینكردنی پێداویستییەكانی قوتابخانەو قوتابییەكانی مامۆستا مەلا عەبدوڵڵای خەرپانی لە دێی خەرپانی و شاری هەڵبجەدا (6) بەو شێوەیەش كە مامۆستا حەمە ئەمین هەورامانی باسیئەكات ،لە كاتی هەڵهاتنی جافرساندا لە ساڵی (1309)ی كۆچیدابۆ عێراق ، جافرسان كە بە یەكێك لە دەسەڵاتترین و لێهاتووترین سانەكانی هەورامان لە قەڵەمئەدرێت .لە كاتی هەڵهاتنیدا لە ساڵی (1309 )ی كۆچیدا بۆ عێراق هەموو پارەیەك كەپێی بووە تەنها دووقڕان بووە بە پێی گێڕانەوەیەك ئەویشی خستۆتە ناو حەوزەلارەوە بە پێی گێڕانەوەیەكی تریش داویەتی بە چایچییەكەی نەوسود(7) هەر بە پێی هەمان سەرچاوە كەریم سان كە دوای جافر سان بە سان هەڵبژێردراوە ئەوەندە دارایی نەبووە كە بتوانێت بە پێی پێویست لە دیوەخانەكەیدا خەرجیبكات.لە وەڵامی پێشنیارێكدا بۆ یارمەتیدانی لەلایەن بەگەكانی ترەوە ، كەریم سان وتوویەتی 🙁 من هەرگیز نامەوێت بە نانی پیرێژنانی هەورامان دیوەخان بگێڕم(8) ) هەموو ئەم نموونانە ئەو ڕاستییە ئەسەلمێنن كە سیستمی دەرەبەگیی ناوچەی هەورامان زیاتر لایەنی سیاسی هەبووە ، نەك ئابووری ، ئەگینا چۆن داهاتی ساڵانەی سی دێی وەكو تەوێڵە و خەرپانی و كۆڵیجی و چەند باخ و ئاشێكی هەڵەبجە تەنها بەشی پێویستییەكانی یەك خێزان بكەن ، یان سانێكی وەك جافر سان دوای چل ساڵ فەرمانڕەوایی دەرامەتەكەی تەنها دوو قڕان بێت .

چەند ئەنجامگیریەك – أستنتاجات :

لە سەر ڕووناكیی ئەو ڕاستییانەی سەرەوە و لەگەڵ بەرچاو گرتنی تێكڕای بارو دۆخی مێژووی چەند سەدەی دوایی ناوچەی هەورامان ، ئەتوانین چەند ڕاو بۆچوون و دیدێك سەبارەت بە مێژووی ئابووری،سیاسی و كۆمەڵایەتیی ناوچەكە دەستنیشان بكەین،بەدوور لەوەی كە ئەو مافە بە خۆمان بدەین كە ئەو ئەنجامگیرییانە خودی حەقیقەتن ، بەڵكو بە پێچەوانەوە مەبەستی سەرەكیی خستنە ڕووی ئەم دیدو بۆچوونانە ئەوەیە كە ڕاو بۆچوونە جیاواز و پێچەوانەكانیش بە هەمان شێوە بخرێنە ڕوو ، تا لە ئەنجامی جۆرە ئەم گفتوگۆ و لێكدانەوەیەدا ڕاستییەكان ڕوونتر ببنەوە .

وەك ئەزانین مێژووی هەورامان بە گشتی ن تا ئێستاش كەمتر لە مێژووی هەر بەشێكی تری كوردستان باس و لێكۆڵینەوەی زانستییانەی لە سەر كراوە،بەڵام ئێمەش وەكو ئەوانەی هەمیشە ئومێدیان بە ئایندەی باشتر هەیە ، هیوامان زۆرە كە وردە وردە باس و لێكۆڵینەوەی زانستییانەو ئەكادیمی لە سەر هەموو بوارەكانی ژیانی ئابووری ، سیاسی و كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی هەورامان وەكو بەشێكی ڕەسەن و ڕیشەداری كوردستان ، لە داهاتودا ئەنجامبدرێت .پوختەی ئەو دید و بۆچوونانەش لە شێوەی چەند ئەنجامگیرییەك ئەخەینە ڕوو كە زیاتر كاریگەریی تایبەتمەندییەكانی جوگرافیای سروشتی ناوچەكە لە مێژووی ئابووری ، سیاسی ، كۆمەڵایەتی ڕوونئەكاتەوە :

یەكەم :بەرهەمهێنانی دانەوێڵەی وەكو گەنم و جۆ، هەمیشە خاڵێكی لاوازی بووە لە ژیانی ئابووری ، سیاسی ، كۆمەڵایەتیی هەوراماندا :

چاو گێڕانێكیی سەر پێیی بە نەخشەی سروشتی هەوراماندا بەسە بۆ ئەوەی بگەینە ئەو ئەنجامەی كە زیاتر لە 95% ڕووبەری هەورامان لە زنجیرە چیایەكی سەخت پێكهاتوە ، لە بەر ئەوە ناوچەكە- هەر وەكو لە سەرەتاوە ئاماژەی پێدرا ناوچەیەكی نەگونجاو بووە بۆ بەرهەمە كێڵگەییەكانی وەكو گەنم ، جۆ ، نیسك و نۆك لە زستاندا و، بۆ بەرهەمەكانی هاوینیش نەگونجاو بووە بۆ گەنمە شامی، لۆكە ، توتن و …هتد . دەستنەدانی ناوچەكە بۆ ئەم بەرهەمانە ، لە سەرووی هەموویانەوە بۆ دانەوێڵەیەكی ستراتیجیی وەكو گەنم، كە تاوەكو كۆتایی حەفتاكانی سەدەی بیستەمیش بەرهەمی گەنم هەر بەرهەمێكی ستراتیجیی بووە بۆ سەرانسەری كوردستانی باشوریش و تا ئەو سەردەمەش گەنم نرخی خۆی وەكو كاڵایەكی ستراتیجیی هەر گومنەكردبوو ، هەموو كاڵایەكی ستراتیجیش هەمیشە بایەخێكی سەرەكیی هەیە لەوەی كە ئەمڕۆ بە ئاسایشی نەتەوەیی ، ئاشایشی هەرێمی ،(Regonal Security-National) ئەناسرێت ، چونكە بەدەستنەهێنانی بڕی پێویست لەم كاڵایە (گەنم) لە ڕێگەی ئاڵوگۆڕ و بازرگانییەوە لەگەڵ هەرێمە دەشتەكانی ناوچەی شارەزوور و ماهیدەشتەوە ، ئەبوو بەهۆی داكەوتنی گرانی و قات و قڕی و برسییەتی لە هەوراماندا ، بە پێچەوانەی بەرهەمە سەرەكییەكانی ناوچەكەوە ، كە پێكهاتبوو لە بەرهەمی میوە ، كە بە كاڵایەكی ئاسایی لە قەڵەمئەدرێت و كەمبوونەوە و دابەزینی بڕی بەرهەمهێنراوی هیچ كاتێك نەبووەتە هۆی داكەوتنی قات و قڕی و برسیەتی ، چونكە بەرهەمی میوە بەرهەمێكی تەواوكەر(كمالی) بووە بۆ كاڵا ستراتیجییەكە ، كە (گەنم )ە ، لەبەر ئەوەیە ئەڵێن نەگونجاویی ناوچەی هەورامان بۆ بەرهەمهێنانی كاڵایەكی ستراتیجیی وەكو گەنم ، هەمیشە خاڵێكی لاوازی بووە لە ژیانی ئابووری ، سیاسی ، كۆمەڵایەتیی ناوچەكەدا ، بەواتایەكی تر ئەم دیاردەیە (پاژنەی ئەخیەل)* بـووە .

(Achilleis Neel ) بۆ ناوچەی هەورامان ، كە شان بە شانی هەندی فاكتەری تر ئەتوانرێت زۆر لایەنی مێژووی ئابووری ، سیاسی ، كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی ناوچەكە بە درێژایی سەردەمانێكی دوور و درێژ لێكبدرێتەوە بۆ نموونە ، كاریگەریی ئەم فاكتەرە (نەگونجاویی ناوچەكە بۆ بەرهەمهێنانی دانەوێڵە) لەگەڵ كاریگەریی فاكتەرە سەرەكییەكەی تردا ، واتە ناهەمواری و سەختیی ڕواڵەتەكانی ڕووی زەوی ، بەهۆكاری بنەڕەتی دائەنرێت لە (كەمبوونی دانیشتووانی) ناوچەكەدا ، چونكە ئەم جۆرە ناوچانە هەمیشە ناوچەی (دانیشتووان دەركەربوون) بەپێچەوانەی ناوچە دەشتی و پێدەشتەكانەوە ، وەكو شارەزوور ، كەهەمیشە ناوچەی (ڕاكێشەری دانیشتووان بوون). لەبەر ئەوە بەدرێژایی ناوچەكە-بەتایبەتی لەم چوار سەدەی دواییدا هیچ بەڵگەیەك بەدەستەوە نییە بیسەلمێنێت كە لە بارو دۆخی ئاساییدا خێزانێك ناوچەكانی شارەزوور و دەشتەكانی دەور و بەری كرماشان ، ڕوانسەر و كامیارانیان بەجێهێشتبێت و لەبەر بژێویی خۆیان پەنایان بردبێتە بەر ناوچەی هەورامان ، بەڵكو بە پێچەوانەوە –وەكو زیاتر لە بەشێكی تری ئەم باسەدا ڕوونئەبێتەوە- هەمیشە كۆچكردن لە هەورامانەوە بەرەو هەموو ناوچە دەشتی و پێدەشتەكانی دەور و بەری هەورامان ،بە هەموو ئاراستەكاندا ڕوویداوە ، ڕەنگە هەر ئەم دیاردەیەش بتوانێت كاریگەریی لایەنی ئایینی و فەرهەنگیی ناوچەی هەورامان و بڵاوبوونەوەی ئەو لایەنانە لەناو دانیشتووانی ناوچەكانی دەوروبەری هەوراماندا ڕوونبكاتەوە ، بەپێچەوانەشەوە، نەبوونی كۆچكردن لە دەشت و پێدەشتەكانی دەور و بەرەوە بۆ ناوچەی هەورامان بۆتە هۆی ئەوەی كە كاریگەریی فەرهەنگی و ژیانی دانیشتووانی دەشت و پێدەشتەكانی دەور و بەر لەسەر هەورامان زۆر كەم بێت،یان هەر نەبێت .لەلایەكی ترەوە نەگونجاویی ناوچەكە بۆ بەرهەمهێنانی دانەوێڵە ، بەتایبەتی گەنم ، وەكو دیاردەیەكی جوگرافی و ئابووری ، هەمیشە هۆكارێك بووە لە پشت هەموو ئەو پەیوەندییە سیاسی و كۆمەڵایەتییەوە وەستاوە كە فەرمانڕەوایانی ناوچەكە (سانەكان) لەگەڵ میرانی بابان و خانەكانی ئەردەڵان و والییە سەفەوی و عوسمانییەكاندا بەستوویانە ، لە مێژووی هەوراماندا كەمتر فەرمانڕەوایەك هەبووە كە دەستپێشخەریی بووبێت لە هەڵوێستێكی دوژمنایەتیدا بەرامبەر بە فەرمانڕەوایانی ناوچەكانیدەور و بەر ، چونكە ناوچەی هەورامان بۆ هێرشبردن نەیتوانیوە نەفەسێكی درێژی هەبێت ، بەڵام بۆ بەرگریكردن لە هێرشهێنەران ، فاكتەری جوگرافیای ناوچەكە هەمیشە تا ئەندازەیەكی زۆر توانیویەتی باربووی ئەو نەفەسكورتیەی لە هێرشبردندا بكاتەوە ، واتە بە هێزێكی كەمەوە بتوانێت بەرگری لە هێزێكی گەورەی هێرشبەران بكات . لەبەر ئەوە مێژووی هەورامان زیاتر مێژووی بەرگری بووە تا مێژووی هێرشبردن ، سەر ئەنجامیش كەمتر هێزێكی داگیركەر هەبووە كە سەركەوتوو بووبێت لە داگیر كردنی ناوچەكەدا بۆ ماوەیەكی دوور و درێژ ، ئەگەر نەڵێین هەر نەبوو ، هەر لەبەر ئەمەشە كە هەورامان لە زۆر ڕووەوە تا ئێستاش وەكو هەرێمێكی دەست لێنەدراو (Virgin) ماوەتەوە و كەمتر كاریگەریی ڕەگەزی نامۆ و بێگانەی پێوە دیارە .

دووەم :- نەگونجاویی هەورامان بۆ سیستمێكی نموونەیی دەرەبەگی هۆكارێك بووە بۆ گەشە كردن تەریقەی نەقشبەندی : وەك لە سەرەوە باسكرا ناوچەی هەورامان ناوچەیەكی نەكونجاوە بۆ سیستمی دەرەبەگی ، وەكو سیستمێكی ئابووری ، سیاسی، كۆمەڵایەتی . ئەم ڕاستیەش بووەتە هۆی ئەوەی بۆشاییەكی گەورە لە ژیانی ئابووری ، سیاسی ، ئاینیی (روحی) ناوچەكەدا سەر هەڵبدات ، سەرئەنجام ڕابەرانی تەریقەی نەقشبەندی زۆر بە ئاسانی و سەركەوتووانە توانیویانە بۆ پڕكردنەوەی ئەو بۆشاییە ناوچەی هەورامان بكەنە مەڵبەند و ناوەندی سەرەكیی ئەو تەریقەیە ، چونكە بارودۆخی ئابووری و سیاسی ناوچەكە لە بارو دۆخی هەر ناوچەیەكی تری كوردستان لە بارتر بووە بۆ ئەو پڕۆسەیە (Proess) , بە چاوگێڕانێكی سەرپێیی بەسەر ژیاننامەی ((مەولانا خالدی نەقشبەندی))دا كە دامەزرێنەر و نوێكەرەوەی تەریقەی نەقشبەندی بووە لە كوردستان و ناوچەكەدا ، بە ئاشكرا ئەم ڕاستییە ڕوونئەبێتەوە, ئەو هەموو جێگۆڕكێیەی مەولانا خالد-دوای ئەوەی لە هیندستانەوە ڕێگەی پێدرا ببێتە ڕابەری ئەو تەریقەیە لە كوردستاندا ، بەمەبەستی دۆزینەوەی ناوەندێكی گونجاو بۆ بڵاوكردنەوەی تەریقەكە , هیچكام لەو جێگۆڕكێیانە بە ڕێكەت نەبوون.بەجێهێشتنی ناوچەی قەرەداخ كە زێدی مەولانا خالدە و هاتنی بۆ شاری (سنە) ، دوای گەڕانەوەی بۆ سلێمانی ،دواتریش بۆ بەغداد،دواییش جارێكی تر بۆ سلێمانی ,پاشان هاتنەوەی بۆ بەغداد بۆ جاری سێیەم وەك محەممەد ئەمین زەكی بەگ ئەڵێت : ئەمجارەیان خۆی لە كوشتن ڕزگار كرد(9) دواتریش هاتنی بۆ شام و جێگیر بوونی لە شام ، هەموو ئەم هاتوچۆیانەی مەولانا خالد و جێگیر نەبوونی لە سنە ، یان لە سلێمانی ، یان لە بەغدا ، بەڵگەن بۆ ئەوەی بارو دۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتیی ئەو شوێنانە نەگونجاو بووە بۆ بڵاوكردنەوەی تەریقەكە ، چونكە لە هەر یەكێك لەو ناوەندانەدا ، بەتایبەتی سلێمانی و سنە ، كە بۆ بەراورد كردنی بارو دۆخەكەیان لەگەڵ بارو دۆخی هەوراماندا لە شارەكانی تر گونجاوتر بوون ، ئەڵێین لەبەر ئەوەی لە دوو شاری سلێمانی و سنەدا سیستمێكی دەرەبەگیی ڕیشەدار و تا ئەندازەیەك كارا لە ئارادا بووە ، لەبەر ئەوە هەر میرێكی بابان ، یان خانێكی ئەردەڵان، ئەگەر خودی مەولانا خالدیشی بە جێگری خۆی نەزانیبێت – وەكو عەبدولڕەحمانی پاشای بابان ، كە لەسەر خواستی ئەو مەولانا خالد بۆ جاری دووەم گەڕایەوە سلێمانی-

بەدووری نازانین كە ئەو میر و خانانە تەریقەكەیان بەجێگیری دەسەڵاتەكەی خۆیان زانیبێت بۆ ئایندە، لەبەر ئەوە میری بابان ، یان خانی ئەردەڵان ئەوەندە پێشوازییان لە مەولانا خالد كردووە كە پاساودەری سیستمەكەیان بێت ، نەوەك نەیار و كۆسپ ، لەهەمان كاتیشدا ئەبێت ئەوەشمان لە بیر نەچێت كە جۆرێك لە ململانێی لە نێوان هەردووتەریقەی قادری و تەریقەی نەقشبەندیدا هەبووە , ئەو ململانێیەش جیاوازییەكی زۆری لەگەڵ ململانێی دژەكاندا بووە ، بەتایبەتی ئەگەر بزانین تەریقەی قادری لە بەرئەوەی لە تەریقەی نەقشبەندی كۆنتر بووە لە سلێمانی و لەبەرئەوەی تەریقەی نەقشبەندی بەجێگرێكی نامۆزانیوە،سەر ئەنجام كۆسپێكی گەورە بووە لەبەردەم بڵاوبوونەوە و گەشەكردنی تەریقەی نەقشبەندیدا لە شاری سلێمانی و دەورو بەریدا . لە بەر ئەوە تێكڕا ئەتوانین بڵێین كەمیرانی بابان وەكو هەر فەرمانڕەوایەكی تریسیاسی،بەرژەوەندیی سیستمە ئابووری و سیاسییەكەیان ، كە سیستمی دەرەبەگی بووە ، لەسەروو هەر بەرژەوەندییەكی ترەوە داناوە و كاتێك سازشیان لە گەڵ ڕیبازێكی ئایینی (روحی)دا كردووە كە ئەو ڕێبازە تا ئەندازەیەك پاساودەری سیستمە ئابووری و سیاسییەكەیان بوایە، واتە بەشێك بوایە لە باڵەخانەی (Ultrastructure ) سیستمەكەیان،بەڵام ئەگەر ئەو ڕێبازە ئایینییە پێچەوانەی سیستمەكەیان بوایە،ئەوا هیچ نەبێت ڕێگەیگەی گەشەكردنی ئەوڕێبازەیان دائەخست , لەبەر ئەوەیە ئەتوانین بگەینە ئەو ئەنجامگیرییەی كەئەبێت سەرهەڵدان و گەشەكردنی ڕێبازی قادری لە سلێمانیدا هەروا ڕێككەوتێكی مێژوویی نەبووە . لەڕاستیدا ڕابەرانی ئەم تەریقەتە ،بەتایبەتی شێخ مەعرووفی نۆدی و حاجی كاك ئەحمەدی كوڕی ، ئەبێت جۆرێك لە سازشی سیاسییان لەگەڵ میرانی باباندا بوو بێت ، یان لە ڕاستیدا بە شێوەیەك لە شێوەكان ڕابەرانی تەریقەی قادری هەمان هەڵوێست و دید و بۆچوونی سیاسیی میرانی بابانیان هەبووبێت ، بە تایبەتی سەبارەت بە هەڵوێست بەرامبەر بە دەوڵەتی عوسمانی ، هەر لەبەر ئەوەیە كە ئەبینین ڕابەرانی تەریقەی قادری ، بە تایبەتی شێخ مەعرووفی نۆدی و حاجی كاك ئەحمەد ، تا میرانی بابان ، فەرمانڕەوایی سیاسیی ناوچەكەیان لەدەستدابوو , ئەوان لەڕووی سیاسییەوە لەسێبەردا بوون , بەڵام بەكۆتاییهاتنی دەسەڵاتی سیاسیی میرانی بابان لە ساڵی (1851)دا ئیتر ڕابەرانی تەریقەتی قادری كەوتوونەتە پڕكردنەوەی ئەو بۆشاییە سیاسییە ، كـــــە لەئەنجامی ڕووخانی دەسەڵاتی بابانەكاندا پەیدا بووە . بۆ نموونە لە چارەكی كۆتایی سەدەی نۆزدەیەمدا ، بنەماڵەی كاك ئەحمەدی شێخ بۆ یەكەم جا رو بە شێوەیەكی بەرچاو ڕۆڵی سیاسییان گێڕاوە ، هەر وەكو مێژوو نووسی ناودار محەممەد ئەمین زەكی بەگ باسی لێوە ئەكات ((قوەتێكی مناسبی لە موریدان و مەنسووبینی خۆی)) بە فەرماندەی شێخ سەعیدی كوڕەزای ئەنێرێتە یارمەتیی سوڵتانی عوسمانی لە جەنگەكەیدا دژ بەدەوڵەتی ڕووس لە ساڵی 1292 كۆچیدا(1877-1878) عیسایی (10) وەك ئەزانین ڕۆڵی سیاسی و كۆمەڵایەتی بەرچاوتری ڕابەرانی ئەم تەریقەیە لە نیوەی یەكەمی سەدەی بیستەمدا ، زیاتر لەلایەن شێخ مەحموودی حەفیدەوە بەرجەستە تر بووە ، بە تایبەتی ڕۆڵی كوردایەتی و نیشتمانپەروەری و دژایەتیی داگیركەران . بەم شێوەیە ئەبینین كە تەریقەی نەقشبەندی لەگەڵ ئەوەشدا كە پەیڕەوانی زۆر زیاتر و لە سەر زەمینێكی زۆر بەربڵاوتردا – لە هندستانەوە تا شام و توركیا – بڵاو بوونەتەوە ، بەڵام هیچ ناوچەیەكی گونجاو و شیاویان لە ڕووی سیاسی و كۆمەڵایەتییەوە ، وەكو هەورامان بە دەست نەهاتووە كە ببێتە ناوەند و مەڵبەندی سەرەكیی گەشەكردنیان ، چونكە ئەم ناوچەیە لە ئەنجامی ئەو تایبەتمەندییە جوگرافیایانەی كە باسكران ، تەنها ناوچەیەك بوو كە سیستمێكی ئابووری ، سیاسی ، كۆمەڵایەتیی كاڵ و كرچ و لاوازو بێڕیشەی تیا بێت ، كە لە ڕووی ئابووری ، سیاسی و كۆمەڵایەتییەوە زەمینەیەكی لە باری ڕەخساند تا ببێتە مەڵبەند و ناوەندێكی شیاو بۆ گەشەكردن و بڵاو كردنەوەی ئەو تەریقەیە و پڕكردنەوەی ئەو كەلێنە گەورەیەی كە لە سیستمە ئابووری و سیاسیەكەیدا هەبوو ، بە پێچەوانەی شارو ناوچەكانی تری وەكو سنە ، سلێمانی ، بەغداد ، كە هەموویان بەرخوردار بوون لە سیستمێكی ڕیشەدار و پتەوی دەرەبەگیدا بە هەموو شێوەك ، ئەكرا ئەو سیستمە كۆسپَكبێت لەبەردەم گەشەكردن و بڵاوبوونەوەی ئازاد و بێبەند و كۆتی ئەو تەریقەتەیەدا . هەورامان تەنها ناوچەیەك بووە كە سیستمێكی ئابووری و سیاسیی وەهای تیا نەبوو ڕووبە ڕووی تەریقەی نەقشبەندی بوەستێت و بە پێی بەرژەوەندییەكانی خۆی ئەو تەریقەیە لە قاڵب بدات و گەشە كردنەكەی لە پەلوپۆ بخات ، ئەمەیش ئەوە ناگەیەنێت كە شێخانی نەقشبەندی لە هەموو شتێكدا خاوەنی بڕیار بوون ، بەڵكو زۆر جار بڕیاری سیاسی لەدەست ساندا بووە ، بۆ نمونە شێخ عوسمانی تەوێڵە (سیراجوددین) كە بەناوبانگترین خەلیفەكانی مەولانە خالدە ، لە هەوڵێكدا بۆ ڕاگرتنی جەنگ لە سەر پلەو پایەی سانی لـــە نێوان دوو قادر ساندا ناكام

ئەبێت و داواكە بۆ ڕاگرتنی براكوژی لەلایەن قادرسانی غەفار بەگەوە رەدئەكرێتەوە (11) , هەندێك جاریش كێشەی شەخسی لەنێوان شێخانی نەقشبەندی و بەگانی هەوراماندا بووە وەكو كێشەی نێوان شێخ حیسامەددینی تەوێڵە و قادر بەگی جافرساندا ، بۆ چارەسەر كردنیشی قادر بەگ هەڵساوە بەكوشتنی سەركاری شێخ ، بەڵام بەگشتی وەك باسكرا بوونی چەند ئەڵقەیەكی لاواز لەسیستمی دەرەبەگیی هەوراماندا یارمەتیی ئەوەی داوە كە ڕابەرانی تەریقەی نەقشبەندی بەئاسانی بتوانن جێگەی خۆیان لەو سیستمەدا بكەنەوە و ناوچەكەش بكەن بەمەڵبەندی بڵاوكردنەوەی تەریقەكە ، نەك تەنها لە بەشەكانی كوردستانی گەورەدا ، بەڵكو تا هیندستان و ئەفگانستان و هەندێك ناوچەی خوراسان لە خۆرهەڵاتەوە ، تا شام و توركیاش لە خۆرئاواوە …

سێیەم : یەكێكی تر لە كاریگەریی بارو دۆخی جوگرافیای سروشتی لە سەر مێژووی ناوچەكە ، دوور كەوتنەوەی دانیشتووانی ناوچەی هەوراما-بێجگە لە هەندێك حاڵەتی نا ئاسایی – لە هەموو ئەو ململانی سیاسی و لەشكر كێشییەی لەم چەند سەدەی دواییدا لە نێوان دەوڵەتەكانی بانی ئێران (سەفەوی , ئەفشاری ، زەندی و قاجاری) لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانیدا ڕوویداوە ، لەلایەكی تریشەوە دانیشتووانی ناوچەكە دوور بوون لە بەشێكی زۆری ئەو لەشكر كێشی و زۆرانبازییەی لە نێوان دوو هێزی هەرێمی وەكو میرنشینیی بابان و ئەردەڵاندا ڕوویداوە ، سەرئەنجامیش ناوچەی هەورامان زۆر كەمتر لە هەموو بەشەكانی تری ژێر دەسەڵاتی ئەو دوو میرنشینە دووچاری ئاسەوارە ناجۆرەكانی ئەو زۆرانبازییە و ململانێیە بووە .

چوارەم : لە دەرئەنجامەكانی تری سەختی و ناهەمواریی جوگرافیای سروشتی ناوچەكە و لە ژێر كاریگەریی نەبوونی سیستمێكی نموونەیی دەرەبەگی لەناوچەكەدا ، كەڵەكە بوون و كۆبونەوەی سەرمایەو سامان بە شێوەیەكی بەرچاو و بەئەندازەیەكی پێویست لە دەست خێزانە فەرمانڕەواكانی هەوراماندا (سانەكان ) ڕووینەداوە ، بە پێچەوانەی زۆربەی خێزانەكانی فەرمانڕەوایانی ناوچەكە ،وەك میرانی بابان و ئەردەڵان، بە هیچ شێوەیەكیش ناكرێت سەرمایە و سامانیان لە گەڵ دەوڵەتێكی وەكو دۆستەكیدا بەراورد بكرێت ، پێشتریش ئاماژە كرا بۆ سەرمایەی فەرمانڕەوایەكی وەكو جافرسان ، لە كاتی پەناهێنان بۆ كوردستانی عێراق لە كۆتایی سییەكانی سەدەی بیستەمدا . كەڵەكە نەبوونی سەرمایەش هۆكارێكە كە هەندی دیاردەی ئاوەدانی و ئابووریی ناوچەكەمان بۆ ڕوونئەكاتەوە،هەر ئەم هۆكارەیە كە ڕوونیئەكاتەوە بۆچی لە شار و شارۆچكەكانی هەوراماندا ، بەدەگمەن نەبێت هیچ پڕۆژەیەكی ئاوەدانی و خزمەتگوزاریی گشتی و گەورە بەدیناكرێت،لە هیچ شارو شارۆچكەیەكی هەورامندا پاشماوەی كاروانسەرایەك كۆشكێكی گەورە،قەڵا و حەسارێك ، قەیسەرییەك ، پڕۆژەیەكی ئاودێریی گەورە ، ڕێگاو بانێك كە تەمەنی لە سەد ساڵ زیاتر بێت بەدیناكرێت ، ئەبێت ئەوەشمان لە یاد نەچێت كە ئەم جۆرە پڕۆژانە لە كوردستاندا زیاتر بنەماڵە فەرمانڕەواكان و كەسانی نزیك بەو بنەماڵانە ئەنجامیانداوە ، بەڵام لە هەوراماندا بێجگە لەوەی كە نەبوونی سیستمێكی ئابووری و سیاسیی كاراو گونجاو لە ناوچەكەدا نەبووە كە یارمەتیی كۆبوونەوەی سەرمایە و سامان لە دەست چەند خێزانێكی فەرمانڕەوادا بدات ، هۆیەكی تری لاوەكیش هەبووە كەكۆسپ بووە لە بەر دەم كەڵەكە بوونی سەرمایە و ساماندا ، ئەویش ئەوەیە كە ئابووریی هەورامان زیاتر ئابوورییەكی سروشتی و خود كە فابووە (Self-Suffint ) هەمیشە بەشێك لە بەرهەمە سەرەكییەكەی كە میوە بووە ، بە شێوەی ئاڵوگۆڕ گۆڕدراوەتەوە بە گەنم و جۆ لە گەڵ ناوچەدەشتییەكانی دەورو بەری وەكو شارەزوور و گەرمیان ، ماهیدەشت كە هەمیشە زیاتر لە پێویستیی خۆیان بەرهەمی گەنمیان هەبووە ،گەنمیش وەكو كاڵایەكی ستراتیجی لە هەردراوێكی قورس (Hard Curreney ) لەناوچەی هەوراماندا قورستربووە ، كەم خێزانیش توانیویەتی زیاتر لە پێویستی گەنمی هەبێت و بیفرۆشێت ، لە بەر ئەوە لە ناوچەی هەوراماندا دیارە بەرهەمێكی وەها نەبووە كە بكرێتە دراو ، كەڵەكە بكرێت و لەلای چینێك،یان توێژێكی كۆمەڵایەتی كۆببێتەوە و لە دواییشدا بۆ دروستكردنی پڕۆژەی خزمەتگوزاری و ئاوەدانیی گەورەی وەكو حەمامی گشتی ، قەیسەری ، بازاڕ ، خان و كاروانسەرا ،پرد و جادە و ڕێگە و بان،مزگەت و خەستەخانە بخرێتە گەڕ . لە كاتێكدا نموونەی بەرجەستە و بەرچاومان هەیە بۆ ئەم جۆرە پڕۆژە خزمەتگوزارییانە هەر لە پاڵ دەستی هەوراماندا وەكو پڕۆژەی قەیسەری و بازاڕ و دووكان ،حەمامی گشتی و مزگەوت وبگرە تەلاری گەورەش لە شارێكی وەكو هەڵبجەی سەردەمی وەسمان پاشای جاف و عادلە خانمی خێزانیدا لە كۆتایی سەدەی نۆزدەیەم و سەرەتای سەدەی بیستدا ، كە بێگومان ئەوانە هەموو لە ئەنجامی كەڵەكە بوونی سەرمایەدا (Capital Accumuiation ) ئەنجامدراون.

بەشی دووەم : كاریگەریی ڕەواڵەتەكانی ڕووی زەوی لە سەر شێوازی ژیانی ئاژەڵداری و كۆچەری لە ناوچەی هەورامان: لەم چەند دێڕەی سەرەوەدا بە كورتی تیشك خرایە سەر كاریگەریی جوگرافیای سروشتی هەورامان لە سەر سیستمی بەرهەمهێنانی دەرەبەگی لە ناوچەی هەوراماندا، لەم چەند دێڕەی خوارەوەیشدا هەوڵئەدەین كە كاریگەریی هەمان فاكتەر لە سەر شێوازی شوانكارەیی لە هەوراماندا ڕوونبكەینەوە ، تایبەتمەندییەكانی ناوچەی هەورامان لە و بوارەدا تیشكی بخەینە سەر ، چونكە مەبەستی سەرەكی لە م چەند دێڕە سەلماندنی ئەو گریمانەیە كە دانیشتووانی ناوچەكە بە پێچەوانەی دانیشتووانی زۆربەی ناوچەكانی تری كوردستانەوە بە تایبەتی دانیشتووانی ناوچەكانی هاوسنوور بە هەورامان لە هەردوو بەشی ئێران و عێراق لە كوردستانی باشووردا ، شێوە ژیانی هۆزایەتی و شوانكارەیی بە خۆیەوە نەدیوە ، بەتایبەتی لەم چوار سەدەی دوواییەدا ، بێگومان هۆكاری ئەوەش ئەگەڕێتەوە بۆ كاریگەریی جوگرافیای سروشتی ناوچەكە ، هەر لەبەر ئەوەشە باوەڕمان وایە كە دانیشتووانی هەورامان لەم چەند سەدەی دواییدا هۆزیان نەبووە و ،هەرچی ئاماژەیەكیش بۆ هۆزەكانی هەورامان كرابێت ، زیاتر بۆ ئاسانكردنی بابەتەكە بووە لەلای ئەم نووسەری بێگانە ، یان ئەو خۆرهەڵاتناسەوە ، یان بەهەڵە لێكدانەوەی مێژووی ناوچەكە بووە لەلایەن مێژوو نووسانی كورد و مێژوو نووسانی گەلانی دراوسێی وەكو عەرەب و فارسەوە ، لەوەش ئەچێت كە زۆربەی ئەو نووسەرانە بەهەمان پێودانگی لێكدانەوەی مێژووی دانیشتووانی شارەزوور ، مێژووی هەورامانیشیان داوەتە قەڵەم ، لێكدراوەتەوە – مێژوو نووسێكی گەورەی ، وەكو محەممەد ئەمین زەكیبەگ ، بەهەڵە چەند هۆزێكی بەهەورامی داوەتە قەڵەم ، كە یەكێكیان تاوەگۆزییە و لە هەمان كاتیشدا ناویشی لە لیستی هۆزەكانی جافدا تۆماركردووە (12) شایانی ئاماژەشە ، كە مێژوو نووسی ناوبراو ، لە بواری تری مێژووی هەوراماندا دووچاری هەڵەی گەورەتر بووە وەك ئەوەی لە لاپەڕە(201)دا سەبارەت بە زمانی هۆزەكانی هەورامان ئەڵێت ((زمانێكی خسوسیان هەیەو لە كوردی ناچی))(13)

هەلو مەرجی نموونەیی كۆچەری لە هەرێمی شارەزوور و هەوراماندا :

ئابووریناسان چالاكیی بەخێوكردنی ئاژەڵ و شوانكارەیی ، وەكو سیستمێكی ئابووریی سەربەخۆ لە قەڵەمنادەن، بەڵكو وەكو ئابوورییەكی سروشتی ئەزانن كە لەوەڕگە و پاوەنەكان تیایدا بە موڵكیەتێكی گشتی ئەزانن كۆمەڵگەكەشی بە كۆمەڵگەیەكی سادە و دوور لە سیستمی چینایەتی ئەزانن ، گەڕانەوە بۆ ڕیشەی ئەم شێوازە لەناو كورددا بابەتێكی مێژووی ئاڵۆزە و لە سنووری ئەم چەند دێڕە دەرئەچێت لەبەر ئەوە لەم چەند دێڕەی داهاتوودا زیاتر گرنگی بە تایبەتمەندییەكانی ئەو شێوازە ئەدرێت لەم چەند سەدەی دواییەدا بە كۆتایهاتنی دەسەڵاتی دەوڵەتیعەباسی (656 كۆچی-1258 عیسایی) و سەرهەڵدانی دەسەڵاتی مەغۆل ، بوەیهی ، سەلجووقی و توركی عوسمانی بەشێكی زۆری پڕۆژە ئاودێرییەكانی عێراقی عوسمانی وەكو بەشەكانی تری ئەم دەوڵەتە پشتگوێخران و وێرانبوون ، وردە وردە زەوییە كشتوكاڵییەكانی كوردستانیش فەرامۆشكران ، بەڵام لێرەدا ئەبێت ئەو ڕاستییە بخەینەڕوو كە زۆر لە توێژەكان ، كاتێك كە دێنە سەرباسی دابەزینی بەرهەمی كشتوكاڵی لە ولایەتەكانی عێراقی عوسمانیدا – لە نێوانیشیاندا ولایەتی شارەزوور . پەنابردنی هەرچی زیاتری دانیشتووان بۆ ئاژەڵداری و شوانكارەیی هۆكارەكەی لە هەموو ئەو ولایەتانەدا ئەگێڕنەوە بۆ پشتگوێخستنی پڕۆژە ئاودێرییەكان لە سەردەمی عوسمانیدا ، لە كاتێكدا ئەم بۆچوونە تەنها لەگەڵ دابەزینی بەرهەمە كشتوكاڵییەكانی ناوەڕاست و خوارووی عێراقدا ئەگونجی ، دەشتەكانی خوارووی عێراق كە لە مێژووی كۆندا بە دەشتەكانی میزۆپۆتامیا(Mesopotamia ) ناسراون . بە درێژایی ئەم پێنج هەزار ساڵەی دوایی ، بەرهەمهێنانی كشتوكاڵ لە ناویاندا تەنها لەڕێگەی بەكارهێنانی پڕۆژەی گەورەی ئاودێرییەوە لە سەر دوو ڕووباری دیجلە و فورات ئەنجامدراوە ، ئەویش ئەگەڕێتەوە بۆ كۆمەڵێك هەلومەرجی ئاو و هەوا و تایبەتمەندیی سیستمی لافاوی ئەو دوو ڕووبارە ، لێرەدا جێگەی باسكردنیان نییە ، هەر لەبەر ئەوە هەموو بەرهەمێكی كشتوكاڵی لە ناوەڕاست و خوارووی میزۆپۆتامیادا پشتی بە پڕۆژەی ئاودێری بەستووە ، بە پێچەوانەی كوردستانەوە ، بەتایبەتی ئەو دوو هەرێمەی كە ئەم چەند دێڕەباسی لێوە ئەكات ، واتە (شارەزوور وهەورامان )كە بەرهەمهێنانی كشتوكاڵ تیایاندا پشتی بە باران بەستووە بۆ بەرهەمی زستانە (گەنم ، جۆ, نیسك ، نۆك ….) و بە ئاوی كانیاو و كارێز بەستووە بۆ بەرهەمەكانی هاوین، بەتایبەتی درەختی میوە ، زەڕات ، گەنمەشامی ، لۆكە ، برنج ، تووتن ….هتد ، بەكورتی لە كوردستاندا بە گشتی و هەردوو هەرێمی شارەزوور و هەورامان ، بەتایبەتی بە هیچ شێوەیەك پشتیان بە پڕۆژەی ئاودێری نەبەستووە ، مەگەر لە حاڵەتی زۆر دەگمەندا ، لەبەر ئەوە بۆ هۆكاری دابەزینی بەرهەمی كشتوكاڵ و پەنابردنی دانیشتووان بە شێوەیەكی بەربــــڵاو بۆ شوانكارەیی و كۆچەری تردا بگەڕێین ، نەوەك فەرامۆشكردنی پڕۆژەكانی ئاودێری ، ئەو هۆكارەش زیاتر لە سروشتی خودی ڕژێمی دواكەوتووی عوسمانیدا دەرئەكەوێت ، كەتا ئەهات بۆ دابینكردنی خەرجی جەنگە یەك لە دوای یەكەكانیدا لە ئەوروپا و ئاسیا و باكووری ئەفەریقادا و بە مەبەستی داپۆشینی خۆشگوزەرانییەكانی دەرباری عوسمانی تا ئەهات بەردەوام گوشاریان لە سەر جووتیارانی هەرێمەكە زۆر ترو زۆر تر ئەبوو ، باجەكانیش بەردەوام زۆر تر و جۆراو جۆرتر ئەبوون ، لەوەش سەختتر ، ئەبوایە خودی جووتیاران ببنە سووتەمەنیی جەنگەكانی عوسمانی و لەشكر كێشییەكانی ، لەسەرووی ئەمانەشەوە جەنگی ناوخۆیی بابان – بابان , بابان -ئەردەڵان ، بابان – سۆران ، هەموو ئەم فاكتەرانە هۆكارێكن كە لەم سیچوار سەدەی دواییدا پاڵیان بە جووتیارانی هەرێمی شارەزووری ئەو سەردەمەوە ناوە ، كە وردە وردە پەنا بەرنە بەر ژیانی كۆچەری و ئاژەڵداری و لە ژیانی جێنشینی وازبهێنن و ببنە دەوارنشین و گەرمیان و كوێستان بكەن ، بە پەنابردنە بەر ئەم شێوە بژێوییە ، تا ئەندازەیەكی زۆر دانیشتووان خۆیان لە بەشێكی زۆری باج و خەراج و سەربازگیری و لەشكر كێشی ڕزگار ئەكرد ، هەر بەمەبەستی زیاتر بەرجەستەكردنی ڕوو لەوێرانە بوونی كشتوكاڵ و دابەزینی بەرهەمە كشتوكاڵییەكان وپەنابردنی جووتیاران بۆ شێوە ژیانی كۆچەری و دەوارنشینی ، ئاماژە ئەكەین بۆ گفتوگۆكەی (ڕیچ) لەگەڵ كەسێك بەناوی مەحموود ئاغادا ، سەبارەت بە بارو دۆخی ڕوو لە وێرانەی كشتوكاڵی میرنشینیی بابان لە سەرەتای سەدەی نۆزدەیەمدا (1820 )، بەو شێوەیەی كە محەممەد ئەمین زەكی بەگ باسی لێوە ئەكات ، مەحموود ئاغا لە وەڵامی پرسیارێكی (ڕیچ)دا سەبارەت بە دابەزینی بەرهەمی كشتوكاڵ زۆر واقعبینانە ئەڵێت:( نەبوونی ئەمنیەتی موڵك وماڵە بۆئێمە ئێمەمانان تا لە خسووس موڵكەكانمانەوە ئەمیننەبین قەتمەیلی زراعە ناكەین) دواتر مەحموود ئاغا ئەڵێت : ( من تانەزانم كە ئاغاكەم لە حیكمەتدا ئەمێنێت ، چۆن جەسارەتئەكەم كە تەغارێك تۆو بچێنم و تاوەختی درەو ڕاوەستم ، لەبەر ئەمە ئیزن ئەدەم بە لادێیە مسكێنەكان كە بەقەدەر حاڵی خۆیان و هەر چۆنی ئەتوانن بچێنن و لەوەختی حاسڵاتدا بە ناوی ویركی دەیەكی و یاهەرچەندی زیاتر كە بتوانم لێیان ئەسێنم )(14) لەم دەقەدا دەرئەكەوێت كە نەبوونی ئاسایش و نەبوونی بارو دۆخی سیاسی سەقامگرتوو كاریگەرییەكی زۆری هەبووە لە سەر كشتوكاڵ ، بەئەندازەیەك كە بەكارهێنانی تەغارێك گەنم (نزیكەی 100 كیلۆگرام) موجازەفە بووە نەك بۆ جووتیارێك ، بەڵكو بۆ ئاغایەك كە وەك لە ناوەڕۆكی گفتوگۆكەدا دەرئەكەوێت , ئەو مەحموود ئاغایە ژمارەیەك زۆر جووتیار لە زەوییەكانیدا كاریان بۆ كردووە . محەممەد ئەمین زەكی لە بەشێكی تری ئەم باسەدا ئاماژە بۆ گوزارشەكەی (فرایزەر) ئەكات لە سەر گەشتەكەی لە ورمێوە بۆ سەردەشت و لەوێشەوە بۆ سلێمانی كە لە (1834 )دا دەستیپێكردووە ، واتە چواردە ساڵێك پاش ئەو بارو دۆخەی كە (ڕیچ) باسی لێوە كردووە ، 17 ساڵێكیش بەر لە كۆتایهێنان بە دەسەڵاتی میرنشینیی بابان ، واتە كاتێك كە میرنشینیی بابان بەشێكبووە لە ولایەتی ئازەربەیجان ، لەسەردەمی دەسەڵاتی (محەممەد عەلی میرزا)ی وەلی عەهدی ئێراندا ، فرایزەر ئەڵێت . (كە گەیشتینە سلێمانی ، زیاتر سەرمان سوڕما ، لە عومری خۆمدا قەت وێرانەی وا پەرێشانم نەدیبووبە ناووێرانەیەكی زۆردا ڕۆیشتین تا گەیشتینە ماڵی پاشا ، یاخود سەراكە ، كە ئەویش لە حاڵی وێرانیدا بوو ، غەیری لایەكی كە حەرەمبوو ، غەیری قابل سوكنا نەبوو ، پاشا نەفسی خۆی لە دەری شار و لە ناو خێوەتا ئەژیا )(15) لە بەشێكی تری گوزارشەكەدا فرایزەر باس لە ناهەمواریی بارو دۆخی دانیشتووانی شاری سلێمانی ئەكات ، كە ئەبوایە لەلایەكەوە باجیان بە حكومەتی بابان بدایە و لەلایەكی تریشەوە ئەبوایە لەشكرێكی ئێرانی بەخێو بكەن ، دوا بە دوای ئەمەش تاعوون بەشێكی زۆری دانیشتووانی لە ناوبردوون ، سەرئەنجام زۆربەی عەشایریش ناوچەكەیان بەرەو ڕەواندوز ، كەركووك ،هەولێر و حەمرین ، بەجێهێشتووە (16) لەسەر ڕووناكیی ئەم ڕاستییانەی سەرەوە بەڕەچاوكردنی ئەو ڕاستییە مێژووییەی كە دەسەڵاتی میرنشینیی بابان لە ساڵی (1851 )دا كۆتایهاتوە ، ئەتوانین بەبێزیادەڕەوی بڵێین كە لە نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەیەمدا شارنشینان و گوند نشینانی سنووری میرنشینیی بابان ، بەتایبەتی شاری سلێمانی و هەموو ناوچەكانی دەوروبەری ، لە بارو دۆخێكی سیاسیی زۆر سەختدا ژیاون ، بەشێكی زۆر لە دانیشتووانی شارۆچكەو گوندەكان ژیانی جێنشینی بەجێئەهێڵن و پەنا ئەبەنە بەر ئاژەڵداری و شوانكارەیی چونكە هیچ نەبێت بەم شێوە بژێوییە توانیویانە لە زۆر لە باجەكانی دەوڵەت ڕزگاریانبێت و بە ئاسانی نەبنە سووتەمەنیی جەنگەكانی دەوڵەتی عوسمانی . سەختیی بارودۆخی سیاسی تەنها دامێنگیری توێژە زەحمەتكێشەكانی شار و گوندەكان نەبووەتەوە ، بەڵكو لەوانەش زیاتر توێژی ڕۆشنبیرانیش هەستیان بەگوشاری دەسەڵاتی ڕاستەوخۆی بێگانە كردووە ، هەربۆیە (سالم)ی شاعیر لە وەڵامی نامەكەیدا بۆ (نالی) داوای لێدەكات كە بیر لە گەڕانەوە بۆ سلێمانی نەكات (17) شێخ ڕەزای تاڵەبانیش لە شیعرە بەناوبانگەكەیدا (لە بیرم دی سولەیمانی …) هەست بە سۆزێكی زۆر كاریگەر و سەیر ئەكات بۆ سەردەمی دەسەڵاتی بابانەكان ، هەر لەئەنجامی ئەم بارو دۆخە سەختەدایە كە ئەبینین والییەكانی بەغداو و سوڵتانەكانی عوسمانی هەر لە نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەیەمەوە . نیشتەجێكردنی هۆزەكان لە هەرێمی شارەزووردا – شانبەشانی هۆزەكانی ناوەڕاست و خوواری عێراق – ئەبێتە كێشەی سەرەكییان و لە سەردەمی دەسەڵاتی مەدحەت پاشادا كە والیی بەغداد بووە (1869-1871 )، لە چوار چێوەی بەرنامەیەكی ریفۆرمی نوێدا بەناوی (تاپۆ) هەوڵێكی زۆر درا بۆ نیشتەجێكردنی هۆزە كۆچەرەكان لە ناوچەكەدا ، كار گەیشتە ئەوەی كە بۆ یەكەم جار لە مێژووی عێراقدا ، یەكەم رۆژنامە لە سەردەمی مەدحەت پاشادا بە ناوی (زەورا ْ) دەرچی كە ڕۆژنامەی ڕەسمیی حكوومەتی ولایەتی بەغداد بوو ، لیستێك بە ناوی چەند ئاغایەكەوە بڵاوكاتەوە،كەتیایدا بۆ یەكەم جار پارچەیەك زەویی كشتوكاڵی(40 -70 ) فەددانی بە ناوی ئەو ئاغایانەوە تاپۆبكرێت ،بەرانبەر بە بڕێك پارەی كەم.هەر لەو سەردەمەشدا 60 گوند و چەند باخ وبێستانێك تاپۆ ئەكرێت لە سەر شێخانی بەرزنجە (بنەماڵەی كاك ئەحمەدی شێخ). بەشێكی زۆری ناوچەی بازیانیش ئەبەخشرێت بە سەرانی هۆزی هەمەوەند ، وەكو پاداشتێك بۆ بەشداریكردنیان لە جەنگی( عوسمانی –ڕووسی) دا لە نێوان ساڵانی(1877-1878)دا (18) ئەمانە هەموو بەڵگەن بۆ ئەوە كە ڕێژەی دانیشتووانی گوندنشین لە نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەیەم و سەرەتای سەدەی بیستەمدا زۆر كەمتر بووە لە ڕێژەی ئاژەڵداران و كۆچەران, ئەو دیاردەیەش كاریگەرییەكی زۆری هەبووە لە سەر دابەزینی بڕی ئەو داهاتەی كە دەوڵەت لە ڕێگەی جۆرەها باجەوە كۆیكردووەتەوە ، لە هەمان كاتیشدا دەوڵەتیعوسمانی نەیتوانیوە بەپێی پێویست پرۆسەی سەربازگییری خۆی ئەنجامبدات لە سەرووی ئەمانەشەوە رێگەكانی هاتوچۆ و ئاڵوگۆڕیی كاڵاو بازرگانی، هەمیشە لە مەترسیدا بوون . عەشیرەتێكی وەكو هەمەوەند لە دەربەندی بازیاندا هەمیشە كۆسپی هاتوچۆ و ئاڵوگۆریی بازرگانی ناوچەكە بووە لە گەڵ كەركووك و بەغدا و هەندی ناوچەی بازرگانیی تردا. لێرەدا پرسیاری سەرەكی كە ڕووبەڕوومان ئەبێتەوە ئەوەیە : ئایادانیشتووانی ناوچەی هەورامانیش بە هەمان ئەندازە وازیان لەشێوە ژیانی نیشتەجێبوون هێناوە و پەنایانبردوەتە بـــــەر شێوە ژیانی كـۆچەری و هۆزایەتی وئاژەڵداری ؟ لە وەڵامدا ئەڵێین نەخێر ، ئەویش لە بەر دوو هۆی سەرەكی : یەكەم : ناوچەی هەورامان دوور بووە لە زۆربەی ئەو كێشمە كێشە سیاسییانەی دووچاری بەشەكانی تری میرنیشینیی بابان بوو بوون ، ڕەنگە هەورامان ناو بە ناو روِوبەروِوی هەندی گوشاری سیاسی ، یان هێرشی سەربازیی بچووك بووبێتەوە لەلایەن هەندی لە والییە قاجارەكانەوە ، یان بابانەكان هێرشێكی تەمێكردنیان كردبێتە سەر ، وەك ئەو هێرشەی كە حسێن نازم بەگ ئاماژەی پێكردووەو (19)، محەممەد ئەمین زەكی بەگیش پشت بە هەمان سەرچاوە دووبارەیكرووەتەوە ، (20) بەڵام هیچ لەم رووداوانە كاریگەرییەكی ئەو تۆیان نەبووە لەسەر گۆڕینی ڕێژەیەكی بەرچاو لە دانیشتووانی گوند و شارۆچكەكانی هەورامان لە نێشتەجێبوونەوە بۆ كۆچەری و هۆزایەتی ئاژەڵداری . هۆی دوەمیش : لەبارنەبوونی بارودۆخی جوگرافی ناوچەی هەورامانە بۆ شێوەی كۆچەری و هۆزایەتی و ئاژەڵداری ، لێرەدا ئەبێت بەر لە هەموو شتێك ئەو راستییە دەستنیشان بكەین كە لە ڕوانگەی زانستی، كۆمەڵناسی، ئابووری و جوگرافییەوە ئاژەڵداری جیاوازە لە گەڵ ئاژەڵبەخێوكردندا , ئاژەڵداری زۆر جیاوازە لە بەخێو كردنی ئاژەڵ ، لە كۆمەڵی كوردەواریدا نەك تەنها گوندنشین ، بەڵكو دانیشتووانی شارۆچكەكانیش مەڕوماڵات بەخێوئەكەن ، وەكو بەشێك لەچالاكییە ئابوورییەكانیان ، بگرە شارێكی وەكو سلێمانیش تا سەرەتای بیستەكانی سەدەی بیستەم بەشێك لە دانیشتووانی مەڕ و ماڵاتیان بەخێوو كردووە و تەنانەت ئەم شارە سی ڕانی گەورەی هەبووە كەهەندێك لە دانیشتووان بۆ سەرگەرمیی ئێواران چوونەتە تەماشای گەڕانەوەی ئەو ڕانانە بۆ ناو شار(21) ، بەڵام ئەم چالاكییە ئەوەناگەێنێت كە ئەوانەی بەم شێوەیە مەڕوماڵات بەخێو ئەكەن شوانكارەو كۆچەرن. بۆ هەرچی زیاتر ڕوونكردنەوەی ئەم ڕاستییانەی سەرەوە بە پێویستی ئەزانین بە كورتی باس لە هەلومەرجی شێوە ژیانی كۆچەری (شوانكارەیی)بكەین و لە دواییشدا تایبەتمەندییە سروشتییەكانی ناوچەی هەورامان شیبكەینەوە ، كە بوونەتە كۆسپێك لە بەردەم شێوە ژیانی ئاژەڵداری و هۆزایەتی لە ناوچەكەدا ، بە پێچەوانەی بارو دۆخی سروشتی گونجاوی هەرێمە دەشتەكانی دەورو بەری هەورامان ، لە هەردوو دیوی كوردستانی باشووردا .

هەلو مەرجە سەرەكییەكانی شێوازی ئاژەڵداری و هۆزایەتی:

شێوازی ئاژەڵداری بەر لە هەموو شتێك پێویستی بە پاوەن و لە وەڕگەی گشتی هەیە كە ئەندامەكانی هۆز هەموو بە یەكسانی وەكو یەك تیایدا بتوانن ئاژەڵەكانیان بلەوەڕێنن ، بەڵام رێگە بە ئەندامانی تری هۆزەكانی تر نادرێت كە لەوەرگە دیاریكراوەكانی تر بەكاربهێنن بۆلەوەڕاندنی ئاژەڵەكانیان ، زۆرجاریش جەنگ و دوژمنایەتی درێژخایەن لە نێوان دوو هۆزی جیاوازدا لە سەر لەوەرگەكان ڕوویداوە . هەندی جاریش سەرۆك هۆز ، یان میری یەكێك لە میرنشینەكان ناچار بووە ساڵانە بڕێك پارە بدات بە دەوڵەتی مەركەزیبەرانبەر بە سوود وەرگرتنی هۆزەكەی لەو لەوەرگەیە،لەو بارەیەوە محەممەد ئەمین زەكی بەگ ئاماژە بۆ مەحممود پاشای بابان ئەكات (1228 كۆچی-1267كۆچی)كە ساڵانە (1800 )تمەنی داوە بە محەممەد عەلی میرزای قاجاری وەلی عەهدی (ناسرەدینی شایقاجار) والی كرماشان ، وەكو باجێك بەرانبەر بە لەوەرگەكانی هۆزی جاف لە ناو خاكی ئێراندا(22)، لەوەڕگەكانی كوردستان لە بەر گونجاویی بڕی باران زۆر لەمێژە بە یەكێك لە لەوەڕگە باشەكانی ناوچەكە ناسراون ، كۆچكرنی هۆزە ئاژەڵدارەكانیش زیاتر شێوەی ستوونی وەرگرتووە،بە هاران لە پێدەشتەكانەوە دەستی پێكردوە تا پاییز بەرە و قەدپاڵی چیاكانی زاگرۆس ، پاییزانیش بە پێچەوانەوە.بواری ئەم كۆچكردنانەش زۆر بەربڵاو بووە لە هەندی حاڵەتی وەكو كۆچكردنەكانی هۆزەكانی جاف نزیكەی (500-600) كیاۆمەتر بووە ، واتە هەر لەدەوروبەری قزرابات –كفری –كەلارەوە تا ئێڵاخەكانی دەور و بەری سنە(23) ، نیشتەجێبوونی ئەم جۆرە هۆزانە زیاتر لە ناوچەی گەرمیاندا بووە .ئەبێت ئەوەش بڵێین هەروەك چۆن جووتیارەكان لە پاڵ چالاكیی سەرەكییاندا كە كشتوكاڵ بووە ، مەڕو ماڵاتیشیان بەخێوكردووە،هۆزە كۆچەرەكانیش لە پاڵ چالاكیی سەرەكییاندا ، كە ئاژەڵدارییە . هەندی چالاكیی بەرهەمهێنانی كشتوكاڵیشیان ئەنجامداوە.ئەم شێوە ژیانی كۆمەڵایەتییەش وەكو هەر شێوە ژیانێكی تری ئابووریكۆمەڵایەتی،فەرهەنگ و داب و نەریتی جیاوازی خۆی هەیە،لە كۆمەڵگە نیشتەجێبووەكاندا ، كە هەموو ئەو تایبەتمەندییە كۆمەڵایەتی و فەرهەنگییانە لە هەلومەرج و بارو دۆخە ئابورییەكانی ئەم شێوازەوە سەرچاوەیان گرتووە .

فاكتەری جوگرافیای سروشتی هەورامان چۆن بۆتە كۆسپ لە بەردەم شێوە ژیانی ئاژەڵداری و هۆزایەتیی لە ناوچەكەدا:

مەبەستی سەرەكیی لەم چەند دێرەدا ، وەكو لە سەریشەوە باسكرا ، لەلایەكەوە كاریگەریی فاكتەری سروشتییە لە سەر سیستمی كاڵ و كرچی دەرەبەگی لە ناوچەكەدا ، لەلایەكی تریشەوە لێكدانەوە و شیكردنەوەی كاریگەریی هەمان فاكتەرە لە سەر نەگونجاویی ناوچەكە بۆ ئاژەڵداری و هۆزایەتی وەكو شێوازێكی بژێوی ، بە پێچەوانەی زۆربەی كۆمەڵی كوردەوارییەوە كە لە زۆربەی بەشەكانی كوردستانی گەورەدا بە شێوەیەك لە شێوەكان بۆ سەردەمێكی كورت ، یان درێژ پەنای بردووەتە بەر ئەو شێوازە لە قۆناغێك لە قۆناغەكانی گەشەكردنی ئەم كۆمەڵەدا ، كە بە كورتی ئەم گریمانەیەش لەم چەند دێڕەی خوارەوەدا زیاتر شیئەكرێتەوە.بەرلە هەموو شتێك ئاو و هەوای ناوچەی هەورامان كاریگەرییەكی زۆری هەیە لە سەر نەگونجاویی ناوچەكە بۆ شێوە ژیانی كۆچەری و هۆزایەتی ، پلەی گەرما لە بەشێكی زۆری ناوچەی هەوراماندا بە درێژایی وەرزی زستان نزیك پلەی سفر ئەبێتەوە لە ڕۆژداو ، شەوانیش پلەی گەرما ئەگاتە (5 تا-20 )ی سەدی ژێر سفرەوە ، بەشێكی زۆری ناوچەكەش لەو وەرزەدا بە بەفر داپۆشراوە ، واتە پلەی گەرما لەم وەرزەدا لە ژێر پلەی گەشەكردنی گژوگیاوەیە ، لەم وەرزەدا لە هیچ شیو ودۆڵ و قەدپاڵی كەژێكی هەوراماندا –هاوكات لە گەڵ لوتكەی چیاكاندا-لەوەڕگەیەك بەدەستناكەوی , لەبەر ئەوە لەم وەرزە سەختەدا ئەبێت ئاژەڵ لەگەوڕەكاندا دەرنەچێت ، واتە گوندنشینەكانی هەورامان ئەبێت ساڵانە چوار مانگ پتر خۆیان ئالیك بدەن بە ئاژەڵەكانیان بەدەستهێنانی, ئەم بڕە ئالیكەش لە لەوەڕگە وپاوەنە بچووكەكانی هەوراماندا كارێكی زۆر سەختە ، بەڵكو شتێكی لە توانا بەدەرە ، گریمان بەدەستهێنانی بڕی ئالیكیپێویست لە توانادا بێت ، ئەوكاتە هەڵگرتنی ئەو بڕە ئالیكە و ئەنباركردنی زۆر سەختترە . لێرەدا فاكتەری ڕواڵەتی ڕووی زەویی ئەكەوێتەكار . سەختیی ناوچە شاخاوییەكانی هەورامان هەمیشە ڕێگەیان لەوەگرتوە كە گوندنشینانی هەورامان بتوانن گەوڕ و ئەنباری گەورە دروستبكەن و بتوانن ژمارەیەكی زۆر ئاژەڵ بەخێو بكەن ، هەر لەبەر كاریگەریی ئەم دوو فاكتەرەش بووە كە لە هەندی حاڵەتی نائاساییدا،هەندی خێزان لە گوندێك ، یان لە شارۆچكەیەكی هەوراماندا ئەگەر ویستبێتیان ئاژەڵداری بكەن ، ناچار بوون كە ناوجەرگەی هەورامان بەجێبهێڵن و ڕوو بكەنە ناوچە پێدەشتەكانی شــــارەزوور . هەردوو گوندی خارگێڵان و خەرپانیش باشترین نموونەی ئەم ڕاستییەن .ئەم دوو گوندە ، بە تایبەتی خارگێڵان لە ڕیشەدا دانیشتووی شارۆچكەی تەوێڵە بوون ، بەڵام نەگونجاویی ئەم شارۆچكەیە بۆ ئاژەڵداری بە ئاستێكی فراوانتر ، پاڵی بە چەند خێزانێكەوە ناوە كە لە هێڵی بەیەكگەیشتنی نێوان شارەزوور و قەدپاڵی چیاكانی هەورامان جێگیر بن و ببنە گوندێكی پەراوێز هەروەكو پێشتر باسكرا چالاكیی سەرەكیی گوندنشینانی هەورامان باخداری بووە, لە هەمان كاتدا وەكو چالاكییەكی لاوەكی مەڕوماڵاتیان بەخێوكردووە ، بەڵام بە پێوەرێكی زۆر كەمتر، توانای بەخێوكردنی ئاژەڵ لەلای گوندنشینێكی هەورامان ، لەژێر كاریگەریی ئاو و هەواو ڕواڵەتە سروشتییەكانی ڕووی زەویدا (10-20 ) سەر ئاژەڵ تێپەڕینەكردووە ، ئەگەر ئەم ئەندازەیەش بەراوردبكرێت بە توانای بەخێوكردنی ئاژەڵ لەلای خێزانێكی جاف،كەڕەنگە تێكڕا لە نێوان (50-150 سەر ئاژەڵ بووبێت ، بەئەندازەو ئاستێكی زۆركەم دائەنرێت جیاوازییەكانی نێوان ناوچەیەكی نموونەیی بۆ شێوە ژیانی كۆچەری ، وەكو شارەزوور لە هەلو مەرجی نەگونجاوی ناوچەی هەورامان بۆ ئاژەڵداری ، لە خاڵێكی تردا بەرجەستە ئەبن ، ئەویش نەبوونی ئەو پاوەن و لەوەڕگە گشتییانەی لە هەموو شێوە ژیانێكی كۆچەریدا بەدیئەكرێن بەڵام لە ناوچەی هەوراماندا ، لەبەر تایبەتمەندیی سروشتی ناوچەكە، لەوەڕگە و پاوەنەكانیش موڵكی تایبەتین،لەوەڕگە تایبەتییەكانی هەورامان كە پێیان ئەوتری (لاس) هەروەكو باخەكانی هەورامان موڵكی تایبەتین،گژوگیای سەرەكیی هەر لاسێكیش گیای(لۆ)یە ، ئەویش دروێنە ئەكرێت و پاش وشكبوونەوەی هەڵئەگیرێت بۆ زستان-ئەبێت ئەوەش بوترێت زۆربەی لەوەڕگەكان لە هەوراماندا چەند كیلۆمەترێك لەگوندەكانەوە دوورن ، كەمتر گوندێكیش هەیە كە لەوەڕگەی دوری هەبێت ، لەم حاڵەتە نائاساییانەدا گوندنشینەكان بۆ ماوەیەكی كورت گوند بەجێئەهێڵن و هەوارگەیەكی هاوینە لە نزیك لەوەڕگەكەیانەوە دروستئەكەن تا كۆتایی وەرزی هاوین و سەرەتای پاییز ، ئەوكاتەش هەوار وەكو گوندێكی هاوینەی لێدێت،واتە شوانكارەی هەورامان بە پێچەوانەی شوانكارەی نموونەیی دەشتەكانەوە ، كە گوندی بەجێهێشت ، تەنها لەو هەوارگەیەدا نیشتەجی ئەبێت ، لە كاتێكدا شوانكارە نموونەییەكانی وەكو جاف ، بەردەوام بەدرێژایی هاوین و زیاتر لە دوو مانگی بەهارو دوو مانگی پاییز هەرڕۆژەی كۆچێكیان كردووە بەم شێوەیە دەرئەكەوێت كە شوانكارەیی نموونەیی وەرزی كۆچكردنەكەی زیاتر لە نیوەی سـاڵەكە ئەبێت (نزیكـەی حەوت مانگ) ، لە كاتێكدا كەوەرزی كۆچكردن لە هەوراماندا سیمانگێكە،بواری كۆچكردنی شوانكارەیی نموونەییش زیاتر لە( 500 )كیلو مەتر ئەبێت ، لە كاتێكدا كە بواری كۆچكردنی بەخێوكەرانی ئاژەڵ لە هەوراماندا لە (10) كیلۆ مەترێك تێپەڕ ناكات .

ڕەنگدانەوەی فاكتەرەكە لە سەر هەندی لایەنی كۆمەڵایەتیی دانیشتووانی ناوچەكە:

بەم شێوەیە ئەگەینە ئەو ئەنجامە سەرەكییەی كە مەبەستمانە ئەویش ئەوەیە كە پڕۆسەی بەخێو كردنی ئاژەڵ لە هەوراماندا و لە ژێر كاریگەریی تایبەتمەندییەكانی ئاو و هەوا و جوگرافیای سروشتی ناوچەكە جیاوازییەكی گەورەی هەیە لەگەڵ شێوە ژیانی كۆچەری و هۆزایەتیی ناوچە دەشتاییەكانی دەور و بەریدا لە هەردوو دیوی كوردستانی باشووردا،لەروِوی چەندیەتی و چۆنیەتیدا ،كە ئەویش بە دەوری خۆی ڕەنگدانەوەیەكی گەورەی هەبووە لە سەر پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان و،فەرهەنگ و بەهاو ئەرزش و(Values) داب ونەریتی كۆمەڵی نیشتەجێیی هەورامان ، هەر لە بەر ئەوەش ئەتوانین بڵێین ئەو خۆرهەڵاتناسانەی باوەڕیان وایە وشەی –گۆران-كە زیاتر بۆ كۆمەڵی ناوچەی هەورامان بەكارهاتووە-زیاتر واتای نیشتەجێبوون ئەبەخشی ، بە هەڵەدا نەچوون.بەواتایەكی تر پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی كۆمەڵی هەورامان و فەرهەنگ و بەهاكانی ، زیاتر لە پەیوەندی و فەرهەنگ و بەهاكانی كۆمەڵی شارنشینانی تێكڕای كوردەوە نزیكە تا بەهاكانی كۆمەڵێكی سیستمی دەرەبەگی ، یان كۆچەری و وابەستە بە بەهاكانی هۆزایەتییەوە،چونكە وەك لەو دێڕانەی سەرەوەدا باسكرا ، ناوچەی هەورامان نە بە شێوەیەكی ڕێكوپێك و نموونەیی سیستمی دەرەبەگی بە خۆیەوە دیوە ، نەگونجاویش بووە بۆ شێوە ژیانی كۆچەری و ئاژەڵداری . لێرەدا ئەو پرسیارە روِوبەڕوومان ئەبێتەوە كە ئەگەر دان بەوەدابنێین كە شێوە ژیانی كۆچەری لە كوردستاندا وا بۆ سەدەیەك ئەڕوا كە بە شێوە نمونەییەكەی بەلایەنی كەمەوە لە ناوچەی هەرێمی شارەزوردا(ولایەتی شارەزوری كۆن)كۆتایی پێهاتووە و سیستمی دەرەبەگیش، هیچ نەبێت بە ڕەسمی لە ئەنجامی شۆڕشی(14)ی تەمووزی (1958 )دا كۆتایی پێهاتووە و هەموو دانیشتووانی ناوچەكە ، بە هەورامانیشەوە ، لە بەشی عێراقدا و لە ئێرانیشدا لە گەڵ ڕاگەیاندنی (انقلاب سفید،اسلاحات ارچی = شۆڕشی سپی ، چاككردنی زەوی ) ، سەرەتای حەفتاكانی سەدەی بیستەوە كۆتایی پێهاتووە ، ئایا ئەم ماوەیە بەس نییە بۆ ئەوەی بڵێین بەهاو پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی ئەو دوو سیستمە كۆتاییان پێهاتووە و جیاوازییەكی ئەوتۆ لە نێوان

پەیوەندییەكۆمەڵایەتیەكان و بەهاكانی كۆمەڵە جیاوازەكانی سەر بە سەردەمی هۆزایەتی و دەرەبەگی لە گەڵ كۆمەڵی ناوچەی هەورامان و تێكڕای شارنشینانی هەرێمەكەدا نەماوە ؟ لە وەڵامدا ئەڵێین ، نەخێر ئەو ماوەیە بەس نییە بۆ سڕینەوەی ئەو پەیوەندییە كۆمەڵایەتی و بەهاو فەرهەنگی ئەو دوو سیستمە ، چونكە گۆڕانكاری لە كۆمەڵدا بە دوو خێرایی جیاواز ڕوئەدات ، زۆر جار بە بڕیارێك ، یان بە شۆڕشێك وەكو شۆڕشی(14 ) تەمووزی (1789 ) فەڕەنسا، یان (17 )یئۆكتۆبەری (1917 )لە روِوسیا ئەتوانرێت هەموو ژێرخانی (Infrastrueture) سیستمێك بڕووخێنرێت بەڵام باڵاخانەی ئەو سیستمە (Ultrastructure)كە پێكهاتووە لە پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان و بەهاو فەرهەنگ و جۆری بیركردنەوە…ماوەیەكی درێژتری پێویستە تا وردە وردە لە سەر خۆ بڕووخێت و لەناو بچێت.لە بەر ئەم ڕاستییانەی سەرەوە ئەگەر ئەمڕۆ كۆمەڵناسێك بیەوێت باس و لێكۆڵینەوەیەكی كۆمەڵناسی لە سەر دیاردەیەكی كۆمەڵایەتیی ناوچەی هەورامان ئەنجامبدات ، پێویستی بەوەیە كە ئەو ڕاستییە جوگرافی و ئابوری و مێژووییانەی ناوچەی هەورامان بخاتە ژێر باس و شیكردنەوە ، تا بگاتە ئەنجامگیرییەكی زانستیانە و دوور لە بۆچوونیسەرپێیی و كاڵوكرچ . كۆمەڵناس لە ئەنجامگییریەكانی خۆیدا بەهەڵەدا ئەچێت ، ئەگەر هەندی دیاردەی كۆمەڵایەتی و فەرهەنگ و پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی كۆمەڵی هەورامان لە ڕوانگەی كۆمەڵێكی گەشەكردوو لە كۆمەڵێكی دەرەبەگی ، یان شوانكارەوە سەیر بكات و لەو ڕوانگەیەوە ئەرزش و بەهاكانی ئەو كۆمەڵە شیبكاتەوە .بەڵكو ئەبێت لە دیدی كۆمەڵێكی نیشتەجێی كوردەوارییەوە ئەرزش و بەهاو دیاردە كۆمەڵایەتییەكانی هەورامان تەماشا بكات .

بەشی سێیەم : نەبوونی شاری گەورە لە هەوراماندا،لە گەڵ ئەوەشدا بەشێكی بەر چاو لە دانیشتووانی سەر گەرمی چالاكی جۆراو جۆری شارنشینان بوون:

وەك لە هەردوو بەشی ڕابوردودا باسكرا،جوگرافیای سروشتی ناوچەكە بووەتە هۆی ئەوەی كە هەورامان هەمیشە ناوچەیەكی دانیشتووان دەركەر بێت،ناوچەی شاخاوی و ناهەمواریش لە سەرانسەری جیهاندا هەمیشە زەمینەیەكی لە بار نەبووە بۆ دروستبوون و سەرهەڵدانی شاری گەورە،لە بەر ئەوەی بە درێژایی مێژووی هەورامان هەلو مەرجی لە باری نەبووە بۆ سەرهەڵدانی شاری گەورە،بگرە تا حەفتاكانی سەدەی بیستەمیش شارێكی زیاتر لە (50000) هەزار كەسی لە ناوچەكەدا نەبووە ، لەبەرئەوە دانیشتووانی ناوچەكە زیاتر گوندنشین بوون . سان و بەگ و خانەكانی هەورامانیش ناوەندی فەرمانڕەواییەكان زیاتر لە شێوەی گوند ، یان شارۆچكەدا بووە ، وەكو ، نۆدشە ، نەوسود ، دزڵی ، پاوە… هتد .

بەڵام ئەوەی تێبینی ئەكرێت ئەوەیە كە دانیشتووانی ناوچەكە لە گەڵ ئەوەشدا تائێستاش زۆربەیان هەر گوندنشینن بەڵام بە پێچەوانەی گوندنشینانی ناوچەكانی دەورو بەری هەورامانەوە،گوندنشینانی ناوچەی هەورامان بە چەند چالاكییەكی ئابوورییەوە خەریكبوون ، كە زیاتر چالاكیی شارنشینان بووە لە بەشەكانی تری كوردستانی باشووردا ، لەوانەش چالاكیی بازرگانی،چالاكی پیشەدەستییەكان ، یەكلابوونەوە بۆ خوێندنی زانستە ئاینییەكان وەك ێشتریش باسكرا . هۆی ئەم دیاردەیەش ئەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی ، چالاكیی سەرەكیی دانیشتووانی ناوچەكە باخدارییە ، دروستكردنی باخی میوەش لە ناوچە شاخاوییەكاندابەستراوە بە بوونی كانیاو و چەمەوە،لە بەر ئەوەش ئاوی كانیاوەكان بە ئەندازەیەكی سنووردار لە ناوچەكەدا هەیە،سەر ئەنجام بوونی باخی میوەش بوونێكی سنووردارە،زیادبوون و گەشەكردنی باخی میوە لە ناوچەیەكی وەكو هەوراماندا ناتوانێت بە هەمان ڕێژەی زۆر بوونی دانیشتووانەكەی بێت ، لە بەر ئەوە ئەو ڕێژە لە دانیشتووانەكەی كە ناتوانێت بەپێی ویست و ئارەزووی خۆی باخ دروستكات و بە باخدارییەوە بژێویی خۆی دابینبكات ، ناچارە ، یان ناوچەكە بەجێبهێڵێت و شوێنێكی تر هەڵبژێرێت بۆ نیشتەجێبوونی خۆی،یان ئەبێت سەرگەرمی یەكێك لەو چەند چالاكیانەی سەرەوە بێت كە ئاماژەیان پێدرا.بەر لەوەی بێینە سەر باسی دیاردەی كۆچكردنی بەشێك لە دانیشتووانی ناوچەكە بە شێوەیەكی بەردەوام بەرەو هەموو ئاڕاستەكان و بەرلەوەیش باس لە چالاكیی پیشە دەستییەكان بكەین،بەكورتی باس لە دوو چالاكیی بازرگانی و یەكلابوونە وە بۆ خوێندنی ئاینیی ئەكەین،كە هەردووكیان لەو جۆرە چالاكییانەن زیاتر شارنشینان لە بەشەكانی تری كوردستاندا سەرقاڵیان بوون ، نەك گوندنشینان . سەبارەت بە چالاكیی بازرگانی كە زۆر لە مێژە بەشێك لە دانیشتووانی ناوچەكە كاروپیشەیانە ، ئەبێت ئەو ڕاستییە دەستنیشان بكرێت كە شوێنی جوگرافیی ناوچەی هەورامان وەكو ناوچەیەكی سنووری ، لە نێوان دوو دەوڵەتی عوسمانی و سەفەویدا و پێشتریش لە نێوان هەرێمی شارەزوور و بەشەكانی ڕۆژئاوای بانی ئێرانا زەمینەیەكی گونجاویان ڕەخساندووە بۆ ئەو بەشە لە دانیشتووانی ناوچەكە ، كە ئەو چالاكییە ئەنجامبدەن . سەبارەت بە یەكلابوونەوەی هەندێك لە دانیشتووانی ناوچەكە بۆ خوێندنی ئایینی ئەڵیێن هەرچەندە ژمارە و ئاماری باوەڕپێكراومان نییە كە ڕێژەی ئەوانەی لە هەوراماندا سەرگەرمی خوێندنی ئایینی بوون لە گەڵ ڕێژەی ئەو بەشە لە دانیشتووانی گوند و شارۆچكەكانی تری كوردستان دەستنیشان بكات كە سەرگەرمی خوێندن بوون تا بە شێوەیەكی زانستییانە بگەینە چەند ئەنجامێك سەبارەت بە بەراورد كردنی ئەو دوو ڕێژەیە،بەڵام بە گشتی ئەتوانین بڵێین ڕێژەی ئەو بەشە لە دانیشتووانی گوندەكانی هەورامان لەم سیچوار سەدەی دواییدا سەر گەرمی خوێندنی ئایینی بوون و زۆریشیان وەكو زاناو و نووسەرو و شاعیر ناوبانگیان هەبووە ، زۆرتر بووە لە ڕێژەی هەمان بەش لە گوندنشینانی ناوچەكانی تری دەورو بەری هەورامان،ئەمیش هەر وەكو ئاماژەی پێدرا ئەگەڕێتەوە بۆ گوشاری سەختی سروشتی جوگرافیی ناوچەی هەورامان لەسەر دانیشتووانەكەی ، كە ئەو گوشارە هەرچۆنێك هەڵیسەنگێنیت زۆر تر بووە لەگوشاری ژینگەی دەشت و پێدەشتەكانی دەوروبەری هەورامان لەسەر دانیشتووانەكەی . بێگومان هەروەك لە سەرەوە باسكرا ئەم دوو چالاكییە تەنها هەڵبژاردنێك (Option ) نەبووە لەبەردەم ئەو بەشە لە گوندنشینانی هەورامان كە بە باخداری توانای مسۆگەركردنی بژێویی خۆیان نەبووە ،بەڵكو هەڵبژاردنی تریش لەبەردەم ئەم بەشە لە دانیشتوواندا هەبووە ، وەكو پیشە دەستییەكان ، لەلایەك و لەلایەكی تریشەوە هەمیشە بەشێك لە دانیشتووان ناچار بوون كە لە ژێر ئەو گوشارە سەختەدا ناوچەكە بۆ هەمیشە بەجێبهێڵن و كۆچبكەن بۆ ژینگەیەكی گونجاوتر بۆ بژێوییان . كۆچكردن و بەجێهێشتنی ناوچەكە وەكو دیاردەیەكی جوگرافی،ئابووری وكۆمەڵایەتی ،دیاردەیەكی نوینییە،بەڵكو زۆر لە مێژە هەیە ، هەروەكو پێشتریش ئاماژەی پێدرا ، ناوچەی هەورامان ناوچەیەكی دانیشتواندەركەر بووە، ڕەنگە ئەم ڕاستییەش بتوانێت ڕازی دوو دیاردەی ترمان بۆ ئاشكرا بكات ، یەكەم : بوونی ژمارەیەك لەو گوندانەی كەبە زاری هەورامی (گۆرانی)گفتوگۆ ئەكەن ، بەڵام دەیەها كیلۆمەتر لە خودی هەرێمی هەورامانەوە دوورن ، وەكو هەردوو دێی(تای) و (دۆڵاب) لە (40-50 ) كیلۆمەتری باكووری خۆرهەڵاتی شارۆچكەی كامیاران لە ئوستانی كوردستان (سنە) و دێی (كەندۆڵە) لە نێوان (بێستون) و (سەنقور)دا لە نزیكەی (70 ) كیلۆمەتری باكووری خۆرهەڵاتی كرماشان و (40 ) كیلۆمەتری خۆرهەڵاتی ڕوانسەردا ، و زۆریش لەوە ئەچێت كە دێی (تەكیەی) ناوچەی قەرەداخیش هەر بەو شێوەیەی كە مامۆستامەحموود عەبدولسەمەد باسی لێوەئەكات ، لە ڕابوردوودا بە هەورامی قسەی كردبێت(24)، لە كاتێكدا ئەم گوندە زیاتر لە (80 )كیلۆمەتر لە ناوەندی ناوچەی هەورامانەوە دوورە،لەم گوندانەشدا دابڕاوتر كۆمەڵە گوندێكی ناوچەی زنجیرە چیاكانی ئەلبورزە لە باكووری ئێراندا ، بەڕێز(میهردادی ئیزدی) وەكو گیرفان (Pockrt) باسیان لێئەكات و بە شێوە زمانی گۆرانی گفتوگۆ ئەكەن (25) . هەر بە هەمان شێوە چەند كەمایەتییەكی (ئەهلی هەق)یش كەبۆی هەیە لە پاڵ هۆكاری جوگرافیی و ئابووری و كۆمەڵایەتیدا هۆكاری ئاینییش زیاتر پاڵی پێوەنابن كە سەدەها كیلۆمەتر لە ناوەندی ناوچەی هەورامان دووركەونەوە و لە شوێنێكی گونجاوتردا جێگیربن ، وەكو (شەبەك) لە مووسڵ ، كاكاییەكانی ناوچەی تاوغ (داقووق-دقوقا ْ) و زەنگەنە لە كەركووك كە هەموویان تا نیوەی دووەمی سەدەی بیستەمیش هەر بە زاری هەورامی گفتوگۆیان كردووە.

دیاردەی دووەمیش:- بەكارهێنانی شێوەزاری هەورامییە وەكو زمانی سەرەكیی ئەدەبی كوردی، بەتایبەتی شیعر لە كوردستانی باشووردا ، تا نیوەی یەكەمی سەدەی نۆزدەیەم ، بۆی هەیە لە ژێر كاریگەریی ئەو كۆچە بەردەوامانەی دانیشتووانی هەوراماندا روِویدابێت وەكو پێشتریش باسكرا،هەمیشە ئەو كۆچانە كە بەرە و هەموو لایەك كراون یارمەتیی ئەوەیان داوە كە بەشێك لە دانیشتووانی ناوچەی هەورامان لە گوندو ناوچەی دوور لە هەورامان نیشتەجێبن و دواتریش شێوە زارەكەیان لە ژێر كاریگەریی هۆكاری تردا ، لەلایەن ڕۆشنبیرانی ناوچەكانەوە پەسەند كرابێت و وەكو شێوەزارێكی شیاوترو گونجاوتر بۆ شیعر بەكارهاتبێت،لێرەدا نابێت ئەوەش بە دوور بزانین كە ڕۆڵی ئایینی لەم دیاردەیەدا ڕۆڵێكی سەرەكی بووبێت ، چونكە وەك ئەزانین بەشی هەرە سەرەكیی دەقە ئاینییەكانی (ئەهلی هەق) لە شێوەی ڕێنوێنی ئاییندا بووبێت ، یان لە شێوەی سروودی ئایینیدا ، هەمووی بە شێوەزاری هەورامی بووە ، زۆر لەوەش ئەچێت كە ئایینی ئەهلی هەق لە سەدەكانی ڕابوردوودا زۆر لە ئێستا بەربڵاوتر بوو بێت ، لەبەر ئەوە لە ژێر كاریگەریی هەست و باوەڕی ئایینەوە ، شێوە زاری هەورامی پیرۆزییەكی وەرگرتووە .

چارەسەرێكی تر لە بەر دەم ئەو بەشە لە دانیشتووانی ناوچەی هەوراماندا ، كە سروشتی جوگرافیای سەختی هەورامان دەرەتانی وەهای بۆ نەهێشتوونەتەوە بتوانن لە ڕێگەی باخدارییەوە بژێویی خۆیان و خێزانەكەیان دابینبكەن،پەنا بردنە بەر پیشە دەستییەكان بووە ، لە بەشەكانی تری كوردستاندا ، پیشە دەستییەكان وەكو جۆڵایی ، ئاسنگەری ، دارتاشی ، پێڵاو دروستكردن زیاتر تایبەتبوون بە دانیشتووانی شارەوە ، بەڵام لە هەوراماندا لەئەنجامی ئەو تایبەتمەندییە سروشتی و جوگرافیانەی باسكران ، دانیشتووانی گوندەكان ، نەك هەر بەو پیشە دەستیانەوە سەرگەرمبوون بەڵكو هەندی بەرهەمی تری كاری دەستیان هەبووە كە لە شارەكانی تری كوردستانیشدا كەمتر هاتوونەتە بەرهەم وەكو : كڵاش ، جاجم ، مەوج ، كوڵەباڵا ، لباد و زۆر شتی تریش ، لەوەش زیاتر تاوەكو نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم هەندێك لە پیشەوەرانی ناوچەی هەورامان ، بە تایبەتی جۆڵاكان ، بە شێوەی كۆچی كاتی هاتوونەتە شارو شارۆچكەكانی وەكو بەرزنجە ، مەریوان ، پێنجوێن ،… هتد بۆماوەی چەند مانگێك سەرقاڵی پیشەكەی خۆیان بوون ، بەم شێوەیە دەرئەكەوێت كە لە ژێركاریگەریی فاكتەری سروشتیدا بەشێك لە دانیشتووانی گوند و شارۆچكەكانی هەورامان ، بە پێچەوانەی گوندنشینانی زۆربەی ناوچە دەشتییەكانی دەورو بەرەوە چالاكیی پیشەی دەستییان هەبووە ، لە كاتێكدا كە گوندنشینانی ئەو ناوچانە تەنها سەرگەرمی كشتوكاڵ و ئاژەڵ بەخێوكردن بوون و هیچ چالاكییەكی پیشەی دەستییان نەبووە.

سەرچاوەكان :

1- Mehrdad R.Izady, Acocise Handbook : The Kurds , Taylor and Fraucis , Washington Dc.1992. p.174.

2- مستەفا , شوان عوسمان :(كوردستان و پڕۆسەی بە ئیسلامكردنی)-لێكۆڵینەوەیەكی مێژوویی سیاسییە-نامەی ماجستێر-2002 لاپەڕە197.

3-الجواهری،د.عماد أحمد:ملاحڤات عن الاقگاع و حیازە الاراچی فی كردستان فی العسور الاسلامیە الاخیرە.مجلە كاروان-العدد-32-سنە 1985 س143 .

4-((مژكرات ماْمون بك بن بیكە بك))نقلها الی العربیە:محمد جمیل الروژ بیانی و شكور مسگفی.مگبعە المجمع العلمی العراقی –بغداد(1980-س8 ) .

5-القرداغی ، محمد علی ،(الشیخ عبداللە الخرپانی من خلال مخگوگات مكتبتە) گۆڤاری كۆڕی زانیارییكورد-بەرگی دووەم-بەشی دووەم-1974 .لاپەڕە ( 265 ).

6-القرداعی/محمد علی –هەمان سەرچاوەی پێشو لاپەرە(265 ).

7-هەورامانی،محەممەد ئەمین((مێژووی هەورامان))چاپی یەكەم-ساڵی2000 .انتشارات بلخ-تهران-لاپەڕە(144 ).

8-هەورامانی،محەممەد ئەمین.هەمان سەرچاوەی پێشوولاپەڕە ( 171 ).

*پاژنەیئەخیل=Achille,sNeel :ئەخیەل یان اّخیل یەكێكە لە گەورەترین پاڵەوانە ئەفسانەییەكانی (ئەلیاژە) . هیچ پاڵەوانێك لە گەمارۆی تەڕوادەدا نەیئەتوانی ڕووبەڕووی بوەستێت ، تەنها خاڵی لاواز لە لەشیدا پاژنەی پێیبوو ، پاڵەوانێك بەناوی پاریس توانی بە نیشانە گرتنی پاژنەی پێیبە تیرێك لەوبیپێكی و بیكوژێت .

9-زەكی بەگ ، محەممەد ئەمین،((تاریخ سلیمانی و وڵاتی))لە دەوری زۆر قەدیمەوە تا ئەوەڵ ئیحتلالی بەغداد-چاپخانەی (النجاح)1939،لاپەرە(282).

10-زەكی بەگ،محەممد ئەمین.هەمان سەرچاوەی پێشوو لاپەڕە224.

11-هەورامانی ،محەممد ئەمین. سەرچاوەی ژمارە(7)،لاپەڕە(123).

12-زەكی بەگ،محەممد ئەمین . سەرچاوەی پێشوو، لاپەڕە(177-200).

13-زەكی بەگ،محەممد ئەمین. سەرچاوەی پێشوو، لاپەڕە (201 ).

14-زەكی بەگ،محەممد ئەمین. سەرچاوەی پێشوو، لاپەڕە (164).

15-زەكی بەگ ،محەممد ئەمین. سەرچاوەی پێشوو، لاپەڕە (166).

16-زەكی بەگ،محەممد ئەمین . سەرچاوەی پێشوو، لاپەڕە (168) .

17-مەلا عەبدلكەریمی مودەڕڕیس و فاتح عەبدلكەریم(دیوانی نالی)چاپخانەی كۆڕی زانیاری –بەغداد،(1976) لاپەڕە (197-201).

18-الجواهری،د.عماد ئەحمەد. سەرچاوەی ژمارە(2)،لاپەڕە(147) .

19-حسین ناڤم بیگ((تاریخ الاْمارە البابانیە))ترجمە شكور مسگفی ،محمد الملا عبد الكریم المدرس.الگبعە االالی-هەولێر-2001 لاپەڕە(340 ) .

20-زەكی بەگ،محەممد ئەمین. سەرچاوەی ژمارە(9)لاپەڕە(159 ) .شایانی باسە محەممد ئەمین زەكی هەواڵی ئەم هێرشەی ئەحمەد پاشای بابانی لە حسێن نازم بەگەوە وەرگرتووە، بەڵام هەوڵی نەداوە ڕاستی و دروستیی هەواڵەكە هەڵسەنگێنێت ، بەڵكو بە هەمان دەقی حسێن نازم بەگ باس لە چەند هەزار جەنگاوەرێكی تەور هەڵگر ئەكات كە هەموو باخەكانیان لە ناوچەی هەوراماندا بڕیون،ئەو كارەش بەو شێوەیەی كە باسكراوە زیادەرەوییەكی زۆری تیایە ، بۆ بڕینی باخەكانی هەورامانیش كاتێكی زۆر پێویستە،باوەڕیش ناكرێت كە ئەو هەموو خاوەن باخانە هیچ جۆرە بەرگرییەكیان نەكردبی.

21-ئەحمەد ، د.كەمال مڤهر، گۆڤاری پەیڤی ؟

22-زەكی بەگ،محەممد ئەمین . سەرچاوەی پێشوو ژمارە(9)،لاپەرە(136) .

23-زەكی بەگ،محەممد ئەمین. سەرچاوەی پێشوو، لاپەڕە(178 ).

24-عەبدلسەمەد،مەحمود.(كورتەیەك لە بەسەرهاتی شێوەی ئاخافتنی هەورامی لە مێژوودا)گۆڤاری هەزار مێرد-ژمارە-19-2002-لاپەڕە(56-57 ).

25-Mehrded R.Izady. Ibid.P,

About دیدار عثمان

Check Also

شۆڕشی دوەمی بارزان ١٩٤٣_١٩٤٥

بێگەرد عەلیبەشی مێژوو-زانكۆی سۆران شۆڕشی دووەمی بارزان بەسەرۆکایەتی مەلا مستەفای بارزان یەکێکە لەو شۆڕشە نیشتیمانیانەی …