Home / بەشی مێژووی كورد / بەیەكگەیشتنی كورد و چیكینگەكان

بەیەكگەیشتنی كورد و چیكینگەكان

* (پەیوەندی كورد سوپدی لە ماوەی ار ساصد )

نووسینی: ژۆهات ئالەكۆم

وەرگپرانی: كاوە ئەمین

 ئەو سـەرچاوە مپژوویانـەی كـە بـاس لـە پەیوەندی ەكانی كـورد سـوپدی دەكـەن، دەستنیشـانی ئـەوەش دەكـەن كـە كـورد سوپدیەكان لەسەردەمی چیكینگەكانیشدا بـە شپوەیەكی ژاسـتەوخۆ یـان ناژاسـتەوخۆ پەیوەنــدی ان هــەبووە. ئــەوەی كــە پمــە دەیزانین ئەوەیە كە ئەو پەیوەندیانـە لـە سەرچاو كە باس لە چیكینگەكان دەكەن،لەسەریان نەنووسراوە. تەا لـە بـۆ سـەر 1 گپرانەوەیەكدا باسی كوردەكان كراوە ئەویش هپرشـی چـیكینگەكانە شاری a‌Berda ساصی 943 هەروەها لـەو لپكۆصـینەوانەی كـە لەسـەر دراو (سكە) تە ژۆژهە تیەكان كراوە كە لە سەردەمی چیكینگەكاندا لە پر ئـاخی سوپدا 4 . یوهـان لارشـۆن 3 شاردراونەتەوە. بۆ جاری یەكەم ماریا ئاۆصم 2 هپصپكی تەریبیان لە بەینی جۆری ژیانی كورد چیكینگەكاندا كپشاوە. 1 بەشپك لەو وانەی كە لە سوپد دۆزراونەتەوە هی سەردەمی چـیكینگەكانن، ژاستەوخۆ گرپدراوییان بە كوردەكانەوە هەیە. كاتپك ئـەو جـۆرە كەرەسـتانە بەراورد دەكەین لەگـەص ئـەو سـەرچاوانەی كەباسـی چـیكینگەكان دەكـەن لـە ژۆژەهە تدا، دەبینین كە چیكینگەكان پپشتریش پەیوەند یان لەگەص میرنشـینی كوردەكان ئەو ناوچانەی كە بەشپوەیەكی سەرەكی دەكەونە سـەر دەریاچـەی خەزەر دوەروبەری ژوبارەكانی فورات دیجلە، هەبووە. سوپد بۆ خۆی هیچ تپكی كۆصۆنی نەكردووە لە ژۆژهەصاتدا بەڵا سـەرەژای ئەوەش،لە لپكۆصینەوە ئاركیۆلۆگی تنۆگرافی فیلۆلۆگیەكانـدا دەبـین بەشپوەی جۆراو ۆر پەیوەندی لە نپـوان سـوپد وڵاتـانی ژۆژهەڵاتـدا لـە سەردەمی چیكینگەكاندا، هەبووە. ئەم پژوو پەیوەندییە لـە بـەینی سـوپد وڵاتانی ژۆژهەڵاتیدا دەگە پتەوە بۆ سەردەمی چـیكینگەكان (800- 1050 .(لـەم ماوەیەدا چیكینگەكان سپ تا چوار جار بـەرەو ژۆژهـەڵا سـەفەریان كـردووە. ئەوان چەندین جار سەفەریان بەرەو ناوچەكانی دەریای خەزەر كە بە سپركلاند نـاو دەبرپـت، 5 ناو دەبرا كردوو . گۆتلاند كە بە ” مروار دەریای بالتیـك” جپگایەكی گرنگی ین فرۆشتن بـوو لەسـەردەمی چـیكینگەكاندا و، لـەوپوە پەیووەندای لەگـەص ژۆژهە تـدا دەبەسـت بـە نـاو ژوبارەكـانی ( Volga Dnepr (ژو سیادا. لە سەردەمی چیكینگەكاندا میقدارپكی زۆر ئاوریشم جـەواهیرات داودەرمـان 6) بـەهارات) شــەراب شووشـە دراوی ژۆژهــە هپنـراون بــۆ ســوپد. 3 Maria Anholm, Det dödsdomda folkets saga, Stockholm, 1906, rûp. 20. 4 E. Johan Larsson, Kurderna och deras land: I Orienten, rûp. 232 (Manuskript. Svenska Missonsförbundets arkiv). 5 Tore Gannholm, Gotland: Östersjöns pärla: Centrum för handel och kultur i Östersjöområdet under 2000 år, 1994. 6 R. Nordebstren, Vikingafärderna, Stockholm, 1926. Holmger Abraham, Svear i österviking, Stockholm, 1955. Mats G. Larsoon, Vikingar i österled, Stockholm, 1977. Catharina Ingelman-Sundberg, Boken om vikingarna, 1998 2 پەیوەندی نزیك لەگەص ژۆژهە تدا بەستران كە گەلپك خەصـك ناوچەیـەكی بەرفراوانی لە خۆی دەگرت. بەشپك لە لپكۆصەر وان پپیـان وایـە كـە چـیكینگەكان، بەتایبـەتی سـوپد یە ژو سیەكان، ئەو سوپدیانەی كە پپیان دەوترا ژو دەورپكی گرنگیان گپـ اوە بە 7 لە ژووداوە مپژوویەكانی كە بە بنیاتنەر لەدایكبوونی ژوسیا دەژمپردرپن. ئیحتیمالپكی زۆر ئەو چیكینگانە لەناو خپصـە سلاچـیكەكانی ژو سـیای مەزنـدا ژوس ەكان بوون بە ژووسەكانی ئپستا. لـە مـاوەی 250 ساصـدا 8 تواونەتەوە. مپژوونوسانی سوپدی وس لە پەیوەندی سوپدی- ژووسیان لەسـەردەمی چیكینگەكاندا، كۆلیوەتەو و، هەوصی ئەوەیان داوە كە گفتوگۆیەك سـاز بكـەن 9 لە مەژ بنج وبناوانی وشەی س، كە لە چەندین سەرچاوەدا بەكارهپنراوە. وشەی لە چەند سـەرچاوەیەكدا بـەمانای خەصـكانی باكوورنشـین لـە ژۆژهەڵات بەكارهپنراوە. یەكپك لەو سە چاوانە “Nesorskroniken “یە كە بـە زمانی ژووسی لەساصی 1100 دا نووسراوە، لەلایـەن ژەبەندپكـەوە بـەناوی ” Noster لە Kiev .”ئەم سەرچاوەیە ئەوە دەستنیشان دەكات كـە هەرسـپ بـرا، (ژوریك، سینیوس تروچـور) لەلایـەن سلاچـەكانەوە لـە ساصـی 862 بانـگ 10 كران،تاوەكو حوكومژان ژووسیا بكەن. بەرە و سپركلاند چیكینگەكان بەناو ژووسـیادا بـەرەو سـپ لاند كەوتنـە پگـا، كـە دەكەوتـە دەوروبەری دەریا خەزەر لە سەر پگای ژۆژهـە . گفتوگـۆ لەسـەر گرنگـی ناوی سپركلاند بە درپژایی هەموو ساصی 900 بەردەوام بـوو. نـاوی سـپركلاند 7 Vilhelm Thomsen, The relations between Russia and Scandinavia and the origin of the Russian state, Oxford, 1877. V. Thomsen, Ryska rikets grundläggning genom skandinaverna, Stockholm, 1882. 8 Helga Ljungberg, Österländskt ljus över svenskt 900-tal, Svenska Dagbladet 10/5.1979. 9 Helga Ljungberg, Österländskt ljus över svenskt 900-tal, Svenska Dagbladet 10/5.1979. 10Nestorskrönikan, överrûp. av A. Norrback, Stockholm, 1919, rûp.171.(senaste upplagan: Nestorskrönikan, Stockholm, 1998, övers. av Gabriella Oxenstierna). 3 وشەیەكی كۆنی باكووری (سكەندەناچیاییە) بۆ ئـەو شـوپنانەی كـە زۆرینـەی دانیشتووانی عەرەب یاخود موسصمان بوون لە ژۆژئاوای ئاسیا. ئـەم ناوچەیـە لەكاتی “خاچهەصگرەكاندا” پپـی دەوتـرا (eras Saracen ( واتـە تـا موسصمانان بە زمانی بپزەنتینی. هەندپك لە لپكۆصەرەوان پپیان وایە كە ئەو ناوە كۆنە باكووریە واتە سپركلاند لــە وشــەی (Saracen (وە هــاتووە كــە بــە ئیحتیمــالپكی زۆر لــە ســەردەمی چیكینگەكاندا مەبەستیان لـە خەصـكانی تـانی عـەرەبی بـووە، بەتایبـەتی ـانی ـەر بــە خەلاف ـەتی ــ (749-1258 .(بــەگوپرەی قس ـەی پرۆفیسـۆر(Arne J. T (دەتوان پـت ئـەم وشـەیە لـ وشـەی لاتـین Sericumهاتبپت واتە ئاوریشم. كەواتە سپركلاند مانای ئاوریشـم. ئـەو ئەوەشی بۆ زیاد دەكات دەصپت سپر لاند ئەو ناوچەیە بـووە كـە ئاوریشـمی لپوە هپندراوە، بەتایبەتی تانی ناوچەی كـەنارەكانی خـوارو دەریـایی خەزەر. (Arne J. T (پپشنیارپكی تر لە دوای خۆی بەجپ دەهپصپت ساصـی 1911 كە دەصپت: سپركلاند لە نـاوی شـاری وەك پـەناگای Serkel كـە دەكەوپتـە سەرووی دەریای خەزەرەوە لە (كازپرین) بەهاوكاری بپزەنتینیەكان قایم كرا 11 بۆ بەهپزكردنی بەرگر یان لە دژی چیكینگە ژۆژهە تیەكان لە ساصی 800. . بەپپی هەنـدپك سـەرچاوەی تـر (سـپركلاند) كـە تبووە ژۆژئـاوای دەریـا (Arne J. T (كە لە چەند گۆشەنیگایەكی جیاوازەوە لپكۆلینـەوەی 12 خەزرەوە. لەسەر وشەی سپركلاند كردووە، ئەوە نیشان دەدات كە پەیوەنـدی بازارگـا ئەگـەر ئپمـە 13 سوپد لەگەص ئوریەنت (ژۆژهە ) لە زۆر دەمپكەوە هـەبووە. هەموو ئـەم ئەگـەر تپگەیشـتنانە كـورت بكەینـەوە، ئـەتوانین بصـپین كـە چیكینگەكان بە گشتی بە هەموو ناوچەی دەریا خەزەریان وتووە (سپركلاند). 11T.J. Arne, Sveriges förbindelser med östern under vikingatiden, Fornvännen, 1911. 12 Mats G. Larsson, Rusernas rike, rûp.89. 13 T.J Arne,”Austr i Karusm” och Särklandsnamnet, Förnvännen, 1947, rûp. 920-305. 4 ئەو لپكۆلینەوانەی كە لەسـەر چـیكینگەكان كـراون، ئـەوە نیشـان دەدەن كـە چیكینگەكان چەند جارپك سەردانی (سپركلاندیان) كـردووە لـەو ماوەیـەدا بـە جۆرەهـا شـپوە پەیوەنـدیان لەگـەص دانیشــتوانەكەی كـردووە. ئـەو بـەردە نەخشپنراوانەی كە لە سوپ دۆزراونەتەوە ئەوە نیشان دەدەن كە هەنـدپك لـە چیكینگەكان لەو خۆرهە تە مردو : یەكپك لە ژۆژهە مردووە، ئەوی یـەكپك لـەو نووسـینانەی كـە لەسـەر ئـەو بەردانـە 14 تریش لـە ژۆژئـاوا. هەصكۆصراون بە چاكی باسی سەفەری یكینگەكان دەكات، ئەو بەردەیـە كـەوا لەسەر هەندپك لـەو 15 لە نزیك (گریبسهۆلم) لە نزیك ماریافرید دۆزراوەتە. بەردانە بۆ نموونە نووسراوە : ” ئەو لە ژۆژهە گیانی دەست داوە” یاخود نووسراوی 16 ” ئەو بەرە خۆرهە سەفەری كرد بۆ باخچە گرانبەهاكە”. سەر ئەم بەردانە سەرچاوەی رنگن چونكە باس لـە پەیوەنـدی سـوپ دەكـەن ئـەم بەردانـە كـە بـۆ 17 لەگەص انی ژۆژهەڵا لە سـەردەمی چـیكینگەكاندا. یادكردنەوەی ئەوانەی كە لـە سـپكرلاند گیانیـان لـە دەسـتداوە، دانـراون بەص ـگەیەكی زین ـدوو لەس ـەر پەیوەنــدی چــیكینگەكان ـەص می لەتــە جۆراوجۆرەكانی ژۆژهە ناوەراست لەوانەش كوردەكان. گۆتلاند: گەورەترین جپگایە كە سكەی كوردی لپ دۆزراوەتەوە ئەو زانیاریانەی كە لـەلای 18 بەگوپرەی ئەو زانیاریانەی كە لە زۆر كەتەلۆگ هـەن، گۆتلانـد 19 دەستەی لپكۆلینـەوە سكەناسـی لـە زانكـۆی سـتۆكهۆلم 14 Magnus Magnuson, Vikingarna i Öst och Väst, rûp. 104. 15 Mats G. Larsson, Ett ödesdigert vikingatåg. Ingvar den vittfarens resa 1036-1041, Stockholm, 1990, rûp. 17. 16 Cathrina Ingelman-Sundberg, Boken om vikingarna, 1998, rûp. 95. 17 R.B.F. Jansson, Svenska utlandfärder i runinskrifternas ljus, Stockholm, 1956. R.B.F. Jansson, Runinskrifter i Sverige, Stockholm, 1948. 18 Corpus Nummorum saeculorum IX-XI gui in Suecia reperti sunt –Catalogue of Coins from the 9th-11th centuries found in Sweden. Goltland 1-4, 1975-1982. (Katalog över mynt från tiden ca 800-1000 funna i Sverige). 19 Kenneth Jonsson från Numismatiska forskiningsgruppen, Stockholms Universtitet 5 گەورەترین جپگایە كە (سـكە دراوی) كـوردی لـپ دۆزراوەتـەوە لـە سـوپد. لەبەینی سا (1815-1990 (لـە سەرانسـەری سـوپد دا،90 دانـە (سـكەی مەروانی) ژمارەیەكی كـەمتر لـە هـی میرنیشـینەكانی تـر، دۆزراونەتـەوە. زۆربەی ئەوانە واتە 83 دانەیان لـە شـوپنە جۆراوجۆرەكـانی (گەرەكـەكان) گۆتلانددا، وبوونەتەوە، 7 دانەش لە ناوچە جۆراوجۆرەكـانی تـری سـوپد دۆزاراونەتەوە. دراوی (سكە ) مەروانی لە سەردەمی جۆراوجۆر شوپنی جیاواز لە گۆتلانـددا دۆزراونەتەوە. ئەمەش گەلپك ناوچەی گۆتلاند دەگرپتەوە.هەروەك پپشـتریش ئاماژەمان بۆ كرد هەندپك سكەی كوردی كە لە ئازەربایجانـەوە هپنـراون بـۆ سوپد دۆزراونەتەوە. ئەگەر هەموو ئەم سكە دۆزراوانە كۆبكەینەوە واتە بـە(90 ( دانەكەی مەروانیەكانیشەوە، ژمارەی سكەكان (ئەوانەی لە گۆتلاند ناو پد خۆشی دۆزراونەتەوە) تەخمین دەكرپت بە 100 انە. لپكۆلینـەوەی زەویناسـی (ئەركیۆلۆگی) بە بەردەوامی لە سوپد دەكرپت، بۆیە زەحمەتە مارەیەكی 20 دروست لە ژمارەی (سكەكان) بدرپت. نزیكەی هەموو ئەم (سكانە) لە سەردەمی دەستە دارپتی (ئەبو عەلی الحەسەن ئبن مەروان) (ئەبو مەنسور سـەعید بـن مـەروان) لـپ دراون لـە شـارەكانی (مایفارقین جزیرە نسپبین). ناسراوترین ناوچە مایفارقین بـووە. لـەناو ئەو سكە كوردیانەی كە لە سوپد دۆزارونەتەوە دانەیەكیان لە شـاری ئامیـدا ( دیاربەكری ئپستا) در ستكراوە. لەناو سكەكاندا سـكەی دوولـەتكراو سـكەی كونتپكراو دەبینرپن. ئەم جۆرە شپوانە ئەوە دەگەیەنپت كە ئـەم سـكانە وەكـو خشصیش بە كار هاتوون. یەكەمین سكە كوردی كە لە سوپد دۆزرایەوە لەساصی 1815 بوو، ئەویش لـە (برۆبی) سەر بـە ناوچـەی (ئۆسـتیرهانینگە) بـوو كـە دەكەوپتـە پارپزگـای سۆدیرمانلاند. ئەو سكە مەروانیانەی كە لە سوپد دۆزراونەتەوە بەم شـپوەی خوارەوەیە: 20 Gotlands största silverskatt funnen vid Burge i Lummelunda, Gotländskt arkiv, 1969, rûp.48-50. 6 83—————————— Gotland 3—————————-Medelpad 1 ——————————–Skåne 1————-Södermanland 1 —————————- Uppland 1———————Västergötland گۆتلاند پەیوەندیەكی زیندووی بە جیهانەوە هەبوو لە سەردەمی چـیكینگەكاندا. لە سوپد نزیكەی هەشتا (80 (هەزار سكەی ژۆژهـە دۆزراونەتـەوە لەوانـە پەنجا (50 (هەزاریان لە گۆتلاند. لەسەردەمی چیكینگەكاندا، ەصكی گۆتلاند زیاتر خەریكی بازرگـانی كـردن بـە ژەنگە هەر ئـەوەش بپـت وای كربپـت كـە ئـەو 21 شپوەیەكی ئاشتیانە، بوون. هەموو سكانە لەوپ دۆزراونەتەوە. لەم خشتەی خوارەوەدا نموونەی ئەو سـكە مەروانیانە دەبینین كە لە كاتی جیاوازدا لە گۆتلانـد دۆزراونەتـەوە ئەمـەش ئەوە دەگەیەنپت كە بە هەموو جزیرەكەدا بوونەتەوە. فیندئارچە (رۆنپ، 1848———— ( 2 ئۆسترە بیرومینت (چیسپی، 1869—– (9 ئۆسترە ریفتیس ( فولا، 1871—– (14 مانپگۆردا (لپپ،1900———– ( 4 ستورە سۆیدەبی (فولا، 1910—– ( 6 ئپسكۆپس (هایدە، 1961——— (2 بۆتە (ئالسكۆگ، 1990———– (2 ئەگەرچی ئەوەی كە سـكە كوردیـەكان زۆریـش نـەبوون، بـ لـە هـەموو سكندەناچیادا دۆزراونەتـەوە. ئـەو سـكە كوردیانـەی كـە لەلایـەن لپكۆلـەرە جۆراوجۆرەكان وە دۆزراونەتەوە لە نەرویج دانمارك لەو سكانەن كـە لـە 21 Roger Öhrman, Vägen till Gotlands historia, 1994, rûp. 58- 60. 7 یـەك دانـەش لـە 23 دوو سكەی مەروانی لـە نـەرویج 22 هەموویان تازەترن. دۆزراونەتەوە. ئەوەی كە بۆچی هپندە كەمن دەگە پتەوە بـۆ ئـەوەی 24 دانمارك كە پەیوەندیەكی كەمیان لەگەص ژۆژهە تدا هەبووە. مپژووی ژەچەصەك تەمەنی سكە سەرەتاییەكان كە دۆزراونەتـەوە لـە سـوپد 1843-1928, ) ( 1807 – 1877,C. J Tornberg ) تناس ژۆژهـە لەلایـەن دیاری كراون. پرۆفیسۆر تۆرنبیری یەكپكـە لـەو ەكـەمین 25) Tegnér Esaias كەسانەی كە وەك شـارەزایەك لپكۆلینـەوە لەسـەر سـكەی ژۆژەهـە كوردی سەردەمی بنەماصەی مەروانیەكان كردووە كە لـە نـاو زەویـ سـوپددا دۆزراونەتەوە. بۆ یەكەمین جار لە وتارپكدا،لـە ساصـی 1847 دا سـپ سـكەی ساصپك دوای ئەوە پپناسـە جۆرەهـا 26 كوردی زەمانی مەروانیەكانی ناساند. ساصـی 27 سكەی كوردی كرد 12 وپنەی سكەی سەردەمی مەروانیەكانی كپشـا. 1857 تۆر بپری باسی ئەوە دەكات كە لە سوپد 13 سكەی سەردەمی بنەماصـەی سەربەخۆی كوردی مەروانی دۆزراونەتەوە: … لە هەمان سـەردەمی پپشـوودا، بنەماصەی مەروانی كەبە ژەچەصەك كورد بوون، هەبوونی ەبووە كە دەكەوتە ناوچەی دیاربەكر، ئەوان دەس تیان گرتە ەست پاشئەوەی ناوچەكەیان داگیر 22 Ulla S. Linder-Welin, Arabiska mynt, Kulturhistoriskt lexikon för nordisk medeltid, Malmö, 1956, rûp.188. 23 Kolbjorn Skaare, Coins and Coinage in Viking-Age Norway, 1976, rûp.150. 24 J.Ostrup, Catalogue des Monnaies arabes et turques, Copenhague, 1938, rûp. 113. (nr 1277). 25 Bror Schnittger, Silverskatten från Stora Sojdeby, Stockholm, 1915, rûp. 9. 26 C.J Tornberg, Symbolae ad rem Numariam Muhammedanorum ex Museo Regio Holmiensi. Nova Acta Regiae Societatis Scientiarium Uppsaliensis, vol.XIII, 1947 (Marwanidici: rûp. 140-14). 27 C.J Tornberg, Numi Cufici. Regii Nomphylacii Holmiensis gues emnes in tera Sueciae repertos digessit et interpretatus est. Uppsaliae, 1848. rûp. 269/274 8 لە ساصی (990 .( . لەناو زەوی سـوپددا 13 سـكەی سـەردەمی یەكـەمین .( 1009\ 1008 ) ( 994\993) دۆزراونەتەوە پاشایان 28 لە ژوانگەیەكی كولتوریەو دۆزینەوەی ئەم سكە كوردیانە لەناو خـاكی سـوپد بایەخپكی گرنگیان هەیە. زانیاری لەسەر ئەم سكانە كۆمەكپكە بـۆ ەر پپـدانی (سكەناسی) كوردی لە داهتوودا. ئـەم دۆزینـەوە ئاركۆلۆگیانـە، بایـەخپكی گرنگیان هەیە بەوەی كە نیشاندەری جۆرەها پەیوەندین، بۆ كۆنترۆصكردنی كە تا ئەندازەیەك ئەم زانیاریە مپژوویانەی لەسەر پەیوەندی كورد سوپدی كە لە سەرچاوە نووسراەكاندا هەن، لەژاست وە نزیكن. چۆن ئەم سكە كوردیانە گەیشتوونەتە باكوور ؟ دوو ژپگای سەرەكی هەبوون بۆ هپنانی كا بۆ باكوور. یەكپكیان ژپگای دنپپـر ئەوی تریشیان ژپگای چۆصگا بوو. ژپگای دنپپر ئەو ژپگایە بو كە دەچـووەوە سەر دەریای ژەش بیسانس. بە ئیحتیمالپكی زۆر ئەو سكانەی كە هپنراون بۆ گۆتلاند هی سەردەمی مەروانیەكانن،ئەو گەنجانە (ئەوانەی كـە دەبـوون بـە پاسـەوانی ەیسـەر،بەكوردی ئپسـتا جـاش) لەگـەص خۆیـان هپنابوونیـان بۆكۆ ستەنتینپ پاشان بەم ژپگایەدا هپنراون بۆ گۆتلاند. ئەو گەنجانەی كە بە ئارەزووی خۆیان هاتبوون بۆ كۆ ستەنتینپۆ وەكو پاسەوان(بـەكرپگیراو) قەیسەر كاریان دەكرد. ئەوان چۆن ئەم سـكانەیەن بـە دەسـت كـەوتبوو ئـەم بەكرپگیراوانە لە كاتی شەریشـدا شـوپن قەیسـەر دەكـەوتن، لەوانـەش بـۆ كوردستان ئەو ناوچانەی دەوروبەر . ژەنگە ئەوان ئەم سكانەیان ژاستەوخۆ لەكاتی شەرەكاندا لە كوردستان بە دەست خستبپت. ئیحتمالپكی تر ئەوەیە كـە ژەنگە ئەوان هەر لە كۆستەنتینۆپل ئەو سكانەیان بـە دەسـت خسـتبپت. لـەو ســەردەم دا كۆ ســتەنتینپۆ شــارپكی نــاوداری جیهــانی بازارگــانی بــوو. بازرگانانی ژۆژهە ۆژئاوا لەوپ كۆدەبوونەوە ئاصوگۆ بازرگانییـان ئـەم 29 دەكرد. گەلپك ژپگای بازرگانی لە كۆستەنتینپۆل بەیەك دەگەیشـتنەوە. پەیوەدنیانە دەبوونە هۆی زیاتر دەستاو دەستكردنی سكەكان. 28 C.J Tornberg, Om de i svensk jord funna österländska mynt, Stockholm, 1857, rûp.17. 29 Abraham Cronholm, Wäringarna, Lund, 1832, rûp. 257. 9 بەگوپرەی تیۆریەكی تر، ژپگایەكی تر كە سكەی مەروانیەكانی پپدا هاتبپت بـۆ گۆتلاند،لە ژپگای دەریای خەزەرەوە بەناو ژو بـاری چـۆلگادا. ئـەم ناوچانـە چەندجارپكی تریش پپشتر لەلایەن چیكینگەكانەوە سەردانیان كرابـوو. ژپگـای چۆلگا كە دەچووەوە سەر دەریای خەزەر ژۆژهـە موسصـمان (ئـەوەی كـە پپیـان دەوت سـپكرلاند) ژپگایـەكی سـەرەكی هـاتوچۆ بـوو لـە سـەردەمی چیكینگەكاند . ئـەی ئـەو سـكانەی ناوچـەی دیاربـەكر كـە دەكەوپتە لای خوارەوە، چـۆن گەیشـتوونەتە كەنارەكانی دەریای خەزەر لە باكوور؟ دەبپت چــی بووبپتــە ـۆی درووســتكردنی ـەو پەیوەندیانە من پپم وایە ئەمە دەگە پتەوە بۆ دەوری گرنگـی بازارگـان شـاری مایفـارقین لەگەص جیهان. مایفارقین ایتەختی دیناسـتی مەروانیەكان بوو كە خۆیان كـورد بـوون. لـە سەردەم پژ دەسـە بنەماصـەكەیاندا، لـە گـەلپك ناوچـەی جیـاوازەوە، بازرگان ژوویان دەكردە ئەو دەچەرە. ئەو ناوچەیەی كە مەروانیەكان حكومیـان لە ژووی بازرگانیەوە گەلپك گرنگ بوون، ونكـە زۆر كـاروانی 30 لپ دەكرد بازارگانی لەوپ یەكیان دەگرتەوە، هەم نكات كوردستان زۆر دەوصەمەند بوو بە تۆرنبیری ئەم زانیاریانەی لەسـەر شـاری نسـپبین لـە 31 سەر ەتی سروشتی. دوای خۆی بۆ بەجپهپشتووین: 30 Ibnul-Ezrak, Historien om marwanidiska kurder, över. Från arabiskan till turkiska, av M.E. Bozarslan, Istanbul, 1976. rûp. 157. 31 Carole Hillenbrand, Marwanids, The Encyclopaedia of Islam, new edition, rûp. 626-627. H.F Amedroz, The Marwanid dynasty at Mayyafariqin in the tenth and eleventh centuries: Journal of the royal Anthropological Society, 1903. rûp.123-124. 10 … بە هەمان ژپگادا بە سپ ژۆژان دەگەیشتیتە نوسـپبین، كـە پایتەختـە بەنو- ژابیس بوو، نا چەیەك بو كە لە هەموو جزیرەدا زیـاتر ژیـانی تپـدا دەكرا. ئەم ژپگایانە گەلپگ بـەناودەنگ بـوون، بەتایبـەتی ژپگـا ئاویـەكانی گرنگیەكی تریان دابوو بە بازارگـانی. لـە چیـای جـودی كـە دەكەوپتـە ئـەو نزیكانــە كریستاصــیان دادەتاشــی. ئپمــە چــوار دانــە لــەو ســكانەمان لــە بەردەستدایە، یەكپكیان هی ساصی (920،( سپ دانەكەی تریـان هـی سـەردەمی 32 كۆتایی سەدەی چوارەمە، كە لەلا میری مەروانیەكانەوە لپدراون. مایفـارقینی پایتەخت،یـەكپك بـووە لـە ناوەنـدە بازرگانیـەكانی دیناسـتی مەروانیەكان كە بازرگانی قوماش ئەوكەرەستانەی كە لـە پـەموو دروسـت یەكپك لە بازاژەكـانی شـ رەكە نـاوی ” 33 دەكران اش بەرەو پپش چووبوون. بوو. بە گوپرەی قسەی تۆرنبپری بەشپك لە سكەكان 34 بازاری قوماشی پەموو” لە شاری یاربەكر لەلایەن مەروانیەكان مدانیەكانەوە لپدرابوون: … لەلای سەرووی نوسپبینەوە، بە چوار ژۆژ دەتوانی بگەیتـە شـاری مایفارقین، كە دەكەو تە لای وباری دیجلەوە جوانترین شوپنە لە ناوچـەی دیاربـەكر، گـەلپك دەوصــەمەندە بـە میـو دارخورمــا بـە هـەتا بصــپی ئاو هەوایەكی خراپی هەبوو. شەش دانە لەو سـكانە لەلایـەن ەمدانیـەكان مەروانیــەكان دروســتكراون لــە بــەینی ســا (965 – 1009 ( لــە شــاری 35 مایفارقین، هەمو ەم سكانە ناوازەن (شازن) بە چاكی پارپزراون. هەروەك تۆرنبپری باسی كـردووە هەمدانیـەكان (905 – 10004 (دیناسـتیەكی عەرەبی بـوون كـە پـپش دامەزرانـدنی مەروانیـەكان حوكومـژانی سـو ریا پارپزگای دیاربەكریشیان كردووە. هەندپك لەو سكانەی كـە هـی (دیاربـەكر) لەلایەن میرەكانەوە دروستكراون لە كـاتی جیـاوازدا هپنـراون بـۆ سـوپد، 32 C.J Tornberg, Om de i svensk jord funna österländska mynt, rûp.23. 33 Ibnul-Ezrak, Historien om marwanidiska kurder, rûp.82. 34 Ibid. rûp.84, 157. 35 C.J Tornberg, Om de i svensk jord funna österländska mynt, Stockholm, 1857,rûp.23. 11 لەلایـەن لپكۆصـەرەوە ( Welin-Linder. S Ulla (وە لپكۆلینـەوەیان لەسـەر 36 كراوە. لە لایەكی ترەوە سپهەمین ئەمیری مەروانی (نەسر ئەلدەولە) كە لە پارپزگـای دیاربەكر حوكومژان كردووە ساصی 1011-1061، كچی ئـەمیرپكی پارپزگـای ئەم دوو ناوچە كوردیە بـە 37 ئاژان ژنی بووە، كە دەكەوپتە لای دەریای خەزەر. شپوەیەك جۆرە پەیوەندیـەكیان هـەبوو لەسـەردەمی چـیكینگەكاندا. ئەمـەش بەنۆرەی خـۆی كاریگـەری هـەبووە لەسـەر ئاصـوگۆ پپكـردنی ئـەو سـكانە لەناوچەیەكی گەورەتردا. هەروەك لەسەرە باسمان كرد، بەشپك لە ەصـمەتی چـیكینگەكان بـۆ ئـاران لەساصـی (1030- 1033 2 1041 ( كـراون. ئەمـەش یارمەتیدەرپكی باش بووە بۆ چیكینگەكان تا دەستیان لـە سـكەی مەروانیـەكان گیرببپت، بەو شپوەیەش تەا لە ژپگای كۆستەنتینیپۆص نا، بەصكو لە ژپگـای تریشەوە بۆ نموونە لە ژپگای دەریا خەزەر ناوچە زیكەكانی دەروبـەری، سكەكانیان بەدەست خستووە. هەنــدپك پەیوەنــدی ناژاســتەوخۆ لــە بەشــە جۆراوجۆرەكــانی ژو ســیاوە رپدراون، بەو شپوەیە ئاصـوگۆژی بازرگـانی كـراون. كـازار بولگاریـەكان دە رپكی گەورەیان گپراوە بۆ بازارگانەكان، بەهۆی ئەوەی كە خۆیانیا لە قـەراخ ژوبارەكـا (دۆن چۆصـگا) دروسـت كردبـوو. پاشـان چـیكینگە ژۆژهەڵاتیەكان بەناو دەریای بالتیكدا ئەو سكانەیان لەگەص خۆیان هپناوە بـۆ سوپد باقی سكندەناچیا. كازارەكـان لەشـارەكانی وەكـو (سـەركەل ئیتـل) كازارەكان كە دیـنی جۆراوجۆرایـان 38 گەلپك پەیوەندی بازرگانیان گرپدابوو. دەپەرست (ئیسلام، مەسیحی جوولەكە) كۆنترۆلی ئەو ژپگ گرنگانەیان دەكرد كە دەچوون بۆ سـەر دەریـای خـەزەر. كازارەكـان كۆنترۆلیـان بەسـەر ژپگـا بازرگانیەكاندا هەبوو، هە ربۆیە لە سەدا دەی كەلوپەلی چیكینگەكانیان وەكـو 36 Ulla RÛP. Linder-Welin, Sayf ad-dawlahs Reign in Syria and Diarbekr, in the Light of the Numismatic Evidence, Antikvariska serien 9, Stockholm, 1961, rûp.17-104. 37 Mats G Larsson, Väringar, rûp.126. 38 Arthur Koestler, Den trettonde stammen, Översätning av Margretta Eklöf, Stockhom, 1992. 12 گومرگ بۆ خۆیان دەبرد، كاتپك بە تەكەیاندا تپپەژ دەبوون. لە پەیوەنـدی لەگەص ناوهپنانی(havet Kaspiska ( واتە ەریای خەزەر، كوردەكان ئپسـتاش پپ دەصپن ( بەحری خەزەر). نووسـەرپكی عـەرەب (Athir-Al Ibn (دەصـپت كـە نزیكـەی 39 10000 كورد لەلایەن سوپای كازاریەوە كوژراون. بــە ئیحتمــالپكی زۆرلــە ســەردەمی گەشــەكردنی مەروانیەكانــدا بازرگانــە موسصمانەكان، ژاستەوخۆ ئەو سكانەیان لەگەص خۆیان بردووە بۆ بازاژەكـانی كازارین مەملەكەتی چۆلگای بولگاریەكان لە ژوسیا. بولگاریەكانی چۆلگای كە پپشیان دەوتن (ژەشە بولگارە)كان لە قەراخ ژو باری چـۆلگای بارەگایـان لـپ خستبوو. خەصكی باكوور هەم لەگەص ژەشە بولگارەكان هەمیش لەگـەص كازارەكان، لە سەردەمی چیكینەكاندا بە یەكتری ئاشنا بوون. سەرەژای هـەموو مەترسی سـەختیەك كـە تووشـیان دەهـات، چـیكینگەكان لـەلای مۆصـگەی بولگاریەكانی-چۆلگای یاخود كازارەكان نەدەمانەوە، بەصـكو بـەرەو خـواروی ناوچەكانی دەریای خەزەر درپژەیان بە گەشتەكەیان دەدا: بەشپكی گەورە لە بازرگان نپـوان تـانی ئیسـلامی ئـەوروپای بـاكوور ژاستەوخۆ نەبوو. بەصـكو لەناوچـەكانی ژوسـیادا ئـالوگۆر دەكـرا گـەلپك جاریش لە ژپگای دەستی دووەمەوە دەكرا. بە لە ژاستیدا هەمانكات مرۆچ لە ژپگای نووسراوی سەربەردەكان سەرچاو فارسی عەرەبیەكان ئـەوەی بـۆ دەردەكەوپت كە چیكینگەكان چوونەتە ئەو ناوچانەی كە ئیسلام ئاینی سـەرەكی 40 بووە تیایاندا پاشان گەراونەتەوە بۆ باكوور. ئەو هەموو سكانەی كە لە سەردەمی چیكینگەكاندا هپنراون بۆ سوپد نەتیجـەی پەیوەندیەكانی نپوان باكوور سپركلاند بووە. ئەو زانیاریـە ئەركۆلۆگیانـەی سەرەوە گـەواهی دەدەن بـۆ سـەرچاوە نووسـراوەكان. كـات شـوپنیش بـە شپوەیەكی گشتی لەگەص یەكتری یەكدەگرنەوە. لە دەوروبـەری ساصـی (1000 ( 39 Arthur Koestler, Den trettonde stammen, Stockholm, rûp.151 40 Karin Ådahl, Orientalismen i svensk konst, Stockholm, 1990, rûp.27. 13 دا، كۆتای بە هپنانی سكەی كوردی عەرەبیەكان بۆ گۆتلاند باقی بـاكوور، گۆرانكاریە سیاسی ابووریەكان بوونەتە هۆی چرانی پەیوەندیە 41 هپنراوە. ازرگانیەكان لەگەص تانی ژۆژهەڵاتدا. داگیركاریەكانی تورك لە ناوچەكـە دۆزینەوەی ژپگای تازە بوونەتە هۆی كەمكردنەوەی بەرژەوەندی چیكینگەكان لە قەفقاسیا ناوچەكانی دەریای خەزەر. یەكەمین پەیوەندی كورد و سوپدی لە سەردەمی چیكینگەكاندا بە ئیحتیمالپكی زۆر،یەكەمین بەیەك گەیشتنی كورد چیكینگەكان لـە هپرشی چیكینگەكان لە ساصی 943 بۆ سەر شاری (بەردەعـە) داگیركردنی،كـە دەكەوتـە ئازرباجـانی ئپســتاوە لـەلای خـوار وی ژۆژئــاوای شـاری بــاكۆ وە،ژویدابپت. چیكینگەكان بە دوای ژووباری چۆلگا دەكەوتن كە هپص پەیوەنـدی شاری بەردەعە ناوچەیەكی گرنگ شـارپكی 42 نپوان ژۆژهە باكوور بوو. بازرگانی بوو لە پارپزگای ئاران لە دەكەوتـە نپـوان هـەردوو ژوبـاری (كـورا ئەم ناوچانە هەرەوە پپشتریش ئاماژەی پپكرا 43 وئاراكیس) لە ئازەربایجان. پپی دەوترا سپ لاند لە سەردەمی چـیكینگەكاندا. شـاری (a‌Berda ( بەردەعـە دەكەوتە نزیك ژوباری (تپرتپر)وە كە ژوبارپكی لاوەكی (كورا) بوو. لە زەمـانی 44 زو دا بە ژو باری تپتتپریان دەوت (ئاوی-كورد ئەل – Elem-Kurd Ava.( بە گوپرەی قسەی مپژوو نووسی عەرەب (موقەدەس ) بە یـەكپك لـەدەرگاكانی ـەم 45 شــاری (a‌Berda ( یــان دەوت (دەرگــای كــوردان – akrad-al Bab.( ناوچانەدا كـوردیش دەژیـان. شـاری (a‌Berda ( دارای سـەروەت وسـامانپكی سروشتی زۆر بوو كە چـیكینگەكانی بـۆ لای خـۆی ژادەكپشـا. Tornberg J. C دەگپرپتەوە: 41 P.H. Sawyer, Kungar och vikingar, Stockholm, 1985,rûp.95. 42 Catharina Ingelman-Sundberg, Boken om vikingarna, 1985, rûp.156. 43 D.M. Dunlop, Berda‌a, the Encyclopaedia of Islam, new edition, rûp. 1040-1041. 44 Samîlê Selim Esker, Kurder i Azerbajdzjan, historien av Laçin och…,Çira 9/1997. 45 V. Minorsky, Kurds, The Encyclopaedia of Islam, new edition, vol. V, Leiden, 1986, rûp.45. 14 … هەروەك وتمـان (a‌Berda (شـارپكی بـەناوبانگ بـوو. دەكە تـە ناوچەیە بەپیت بەرەكەتەوە و، ناوچەیەكی پان بەرینی لە خۆی دەگرت. 46 لە تەنیشتیەوە كانی زیو ئاصتونی لپ بووە. بنەماصـەیەكی بـەناوبانگی كـورد بـە نـاوی شـەدادیەكان لـە ئـاران هـەبوو. پایتەختەكەیان (گەنجە) بوو كـە دەكە تـە سـەر ژپگـای نپـوان (a‌Berda ( (Tbilisi (وە. ژووی ەم شارە دەگەرپتەوە بۆ ساصی 859 . بناغەدانـەری ئـەم دیناستیە موحەمـەد شـەدادی كـوری كـارتو بـوو، سـەر بـە خپصـی ژەوادی. سەلاحەدینی گەورەی كورد كە ورشەلیمی (قودسی) داگیر كرد لـە ساصـی 1187 لەكاتی هپرشی خاچپەرستەكاندا باب باپیرانی سەر بە هەمان خـپص بـوون. بە گوپرەی قسە ژۆژهەصاتناس مینۆرسكی، باپیرەگـەورەی سـەلاحەدین لـە گوندپكی نزیكی شاری دچین لە دایك بووە، كە دەرگایەكی سەرەكی شاری ئاران 47 بـووە. دچـین وگـەنجیا دوو شـاری مپـژووی سـەردەمی شـەدادەكان بـوون. شەدادەكان یەكپك لە گەورەترین دیناستیەكانی كـورد بـوون لـە ئـاران لـە بەینی سا 952-1174 دا حوكومژانیان كردووە. چیكینگەكان كە پپشیان دەوترا ژو (ناوی ژوس نابپـت لەگـەص ژو سـەكانی ئپستا تپكە بكرپت) بە چەند هەزار كەسپكەوە چوونە ناو شـاری (a‌Berda ( وە ساصی 943 شارەكەیان تاڵان كـر خەصكەكەشـیان بـە دیـل گـرت. ئـەم داگیركردنە چەند مانگپكی خایاند. (Bosworth. E. C (ئەو ژو سانە بە “ژووسی مپـژوو نووسـی عـەرەب 48 سكندەناچیایی Rus Scandinavian (ناوزەد دەكات. (Niskawaih Ibn (دەصپت كە لەكاتی گرتنی شارەكە لەلایـەن چـیكینگەكانەوە، مەرزوبان ئـیبن 49 فەرمانداری شاری (a‌Berda (هەندپك كوردیشی لەگەص بوو. موحەمەد نوپنەر فەرمانداری شارەكە خەصكی بە دژی چیكینگەكان كۆدەكردەوە C.J Tornberg, Om de i svensk jord funna österländska mynt, Stockholm, 1857, rûp. 31. 46 47 C.E. Bosworth, Shaddadids, The Encyclopedia of Islam, new edition, rûp. 169. 48 C.E. Bosworth, Arran, Encyclopedia Iranica, vol. II, 1986- 87. 49 T.J. Arne, Rus erövning av Berda‌a år 943. Ibn Miskaweichs berättelse om ett vikingatåg, Fornvännen, 1932, rûp.213. 15 سوپایەكی چەند هەزار كەسی پپكەوە نـا. بـە ئـەوان نـەیانتوانی خۆیـان لەبەر چیكینگەكاندا ژابگرن شكان. چیكینگەكان دوچـاری نەخۆشـیەكی سـاری بوون ژمارەیان تا دەهات لەكەم بوونەوەدا بوو. لە كۆتای دا ئەوانەی كـە بـە ساخی دەرچوون بەرەو ژوباری (كورا) بە ژپ كەوتن، لـەوپ بەلـەم چـاوەرپی دەكردن. شاری (a‌Berda(یان بەجپ هپشـت. لەگـەص خۆیـان چەنـدین زیـو سكەی ئاصتون شتی گرانبەهایان برد. چەندین ژنیان ژفانـد لەگـەص خۆیـان بردنیان كردنیان بە عەبد لە بازاری كۆیلەفرۆشەكانی بـاكووردا فرۆشـران. لپكۆلەرەوەی سوپدی (Arne J. T (ئەم چەند دپرە دەربارەی شـاری (a‌Berda( دەوروبەری دەنووسپت: مەرزوبان ناچار بوو كە لەگەص بەشپكی گەورە لە پیاوەكانی شار بەجپ پصپ، بۆ ئەوەی بچپت سەركوتی ژاپەرینپك بكات لە ئازەربایجان، ەگەص بەشپك لە فەرماندەكانی خۆی بەتایبەتی 500 دیلیمیتر، 1500 سوارچاكی كـورد 2000 50 یش بە خواستی خۆیان. ئایا چی بەسەر ئەو 1500 كوردەدا هات كە بەشداریان لە شەری بـەرگریكردنی شاری (a‌Berda( دا كـرد ساصـی 943 هـیچ زانیاریـەكی دروسـت دەربـارەی چارەنووسیان لە بەر دەستدانیە. (Niskawaih Ibn (بەردەوام دەبپـت دەصـپت كە هەموو دانیشتوانی شارەكە جگە لەوانە ئەسـپیان هـەبوو، تپكشـكپنران. ئەمە بەو مانەیە دپت لەبەر ئەوەی كوردەكان سوارە بوون، بۆیە بەئیحتمالپكی زۆر ئەوان زۆر زەرەریان نەدیبپت. مپژوونـوس ئـاركیۆلۆگی سـوپدی ( J. T Arne (ئەو شەرە بە هپرشپكی چیكینگەكان ناو دەبات. دۆزینـەوە ئەركۆلۆگیـەكان پشـتیوانی ئـەو بیرۆكەیـە دەكـەن كـە یەكـەمین بەیەكگەیشتنی كورد چیكینگەكان لە سەردەمی چیكینگەكاندا، 1000 ساص پپش ئپستا، ژویداوە. لە ساصی 1929 دا لە ناوچەی (گوستاف فرۆیل) لـە گۆتلانـد، ســكەیەكی كــوردی دۆزر وەتــەوە كــە لــە شــاری (a‌Berda ( لــە ســەردەمی حوكومژانی شازەدە (دایسن ئیبن ئیبراهیمی كوردی)،لپدراوە. ئەو سكە كوردیـە 50 Ibid. rûp.216. 16 ئەم سكەیە 51 ساصی 936/937 لپدراوە، چەند ساصپك پپش داگیركردنی شارەكە. ئپستا لەگەص سكە ژۆژهە تیەكاندا پارپزراوە لـە ( Myntkabinettet Kungliga ( ستۆكهۆصم. سكەیەكی تر كە هەر بە ناوی (دایسـام) وە لپـدراوە لـە شـاری .گیرساوەتەوە ژوسیا لە 937/936 ساصی) Berda‌a) 52 باشە دایسام كوری ئیبن ئیبراهیمی كوردی كپیـە؟ بنەماصـەی دایسـام خەصـكی مو سصن. كاتپك كە ناكۆكی نپوان گروپە موسصمانەكان سەرهەصدەدات لە شـاری موسص، باوك دایسام شار بەجپ دەهپصـپ دەچپـت بـۆ ئازەربایجـان ساصـی 896/897 لەوپ كچی میری كوردەكان مـارە دەكـات پاشـان دایسـام دپتـە دنیاوە. لە تەمـەنپكی گەورەیـدا دەسەصـاتی خـۆی بـەهپز دەكـات هەوصـی ئەوەدەدات كە هەموو ئازەربایجان داگیربكات، هـەموو پیاوەكـانی سـوپاكەی ئەو سكەیە كە لە ساصی 952/953 پدراوە، ئـەو نیشـان دەدات 53 كورد بوون. كە دایسا خـاوەنی دەسەصـاتپكی بـەهپز پیـاوپكی بـەناوبانگ بـووە لـەو ئەو لەلایەن دوژمنەكانیەوە لە ساصی 957/958 كوژراوە. 54 ساصەن دا. سكەیەكی تری كوردی كە لـە گۆتلانـد دۆزراوەتـەوە ساصـی 1915 لەشـاری ئەردەبیل لپدراوە، ئەردەبیل شاری (a‌Berda (كەوتوونەتە ئـەو ناوچەیـەوە كە شازادەی كورد دایسـام حوكومـژانی تپـدا كـردووە. ئەمـەش ئـەوەمان بـۆ دەردەخات كە دایسام دەسەصاتپكی تەواوی كاتی بەسەر هەردوو شاری ئەردەبیل هەردوو شارەكە كەوتبوونـە لای خۆرهـە كـەناری 55) a‌Berda (هەبووە. دەریای خەزەرەوە. ئەم سكانە وەكو سكەی كوردی تۆماركراوون لەو كەتەلۆگـە 51 Corpus Nummorum saeculrum IX-XI gue in Suecia reperti sunt-Catalogue of Coins from the 9th.11th Centuries found in Sweden.1. Gotland. 4. Fardhem-Fröjel, 1982, rûp. 205. 52 A.A. Bikov, Daysam Ibn Ibrahim al-Kurdis två nya mynt (på ryska), Epigrafika Vastoka XX, 1971, rûp. 74-76. 53 Arsak Poladyan, Kurder på VII-X-talet (på turkiska), Ankara, 1991, rûp. 57-70. C. Edmund Bosworth, Daysam bin Ebrahim kordi, Encyclopedia Iranica, 1994, vol. VII, rûp.172. 54 55 Corpus Nummorum saeculrum IX-XI gue in Suecia reperti sunt 1. Gotland. 2. Bäl-Buttle, 1977, rûp.59, 62. 17 سویدیانەی بۆ سكەی ژۆژەهـە دروسـتكراون كـە لـەناو خـاكی سـوپدیدا دۆزارونەتەوە. تپیدا ساصی دروستكردن شوپنی دروستكردن بـەناوی كـپ وە درستكراون دەستنیشان كراون بۆ نموونە : 952/953, Erdebil, Daysam ibn Ibrahim56 Kurdish, 341: . ئەو سكانە دە ساص دوا داگیركردنی شاری (a‌Berda (لپدراون واتە لـە ساصـی 952/953 .ژەنگە لەلایەن ئەو چیكینگانەوە هپنرابپت كە لە هپرشـەكانی دوایـدا بەشداریان كردبپت سەد ساص دوای داگیركردنی شارەكە چیكینگەكان دوو هپرشی تریشیان كردووە واتە ساصی 1030-1033 1041 بۆ سەر ئەو ناوچایەیی كە پپی وتراوە سپ لاند، هەندپك لە چیكینگەكان لەلای ئـەمیر دەربەنـد كاریـان پپدرا ساصی 987 .ئەو سكە كوردیـەی كـە لـە گۆتلانـد لـە ناوچـەی (ئپگـنس بارلینگبرو) لەساصی 1915 دۆزر وەتەوە پەیوەندیان هەیە لەگەص هپرشەكانی دواتری چیكینگەكان. یەكپك لەو هپرشە بەناوبانگانەی كە چیكینگەكان كردیانـە سەر سپر لاند بە سەرۆكایەتی سـەرۆك عەشـیرە ( Ingvar vittefarne den ( بوو كە بە موسیبەت كۆتایهات بۆیان ساصـی 1041) .Arne J. T (دەگپرپتـەوە: نزیكەی سەد ساص دوای داگیركردنی شاری (a‌Berda (جارپكی تر چـیكینگەكان سەردانی ناوچەكە دەكەنەوە،ئەم جارەیان وەكو دزیی دەریایی،كە لە سـەر 20 بــەرد زانیــاری لەســەر ســەركردەكەیان نووســراوە، ئینگچــار كــە كەســپكی بەرجەستەی سۆرملپنینگی بوو. بەداخەوە لەسـەر هپرشـەكانی پپشـوو هـیچ 57 زانی ریەكمان لە بەردەستدا نیە. هەموو المەكان لەسەر ئەوە كۆكن كە هەموو ئەو سكانەی كە لـە ژۆژهـەلاتی ناوین وە لەلایەن چیكینگەكانەوە نراون بۆ سوپد بە ژپگای ژو سای گـەورەدا 58 هاتوون ماوەیەكی كەم دوای هپنانیان خراونەتە ژپر گصەوە. چپرینگەكان لە كوردستان 56 Ibid.rûp.62. 57 T.C. Arne, Rus erövning av Berda‌a år 943. Ibn Miskaweichs berättelse om ett vikingatåg, Fornvännen, 1932, 218. 58 Bengt E. Hoven, Islamiska mynt: Islam. Konst och kultur, Stockholm, 1985, rûp.76. Statens historiska museum. 18 لە سەرچاوە مپژوویەكاندا هاتووە كە ئەو چیكینگانەی كە لە بیزەنـت (پپشـیان ووتون چپرینگەر) خزمەتیان كردووە، لە ناو كوردسـتان خۆشـیدا پەیوەنـدیان لەگەص كورد دامەزراندووە. ئەو كەسانە ئەوانە بوون كە سـەفەریان دەكـرد بـۆ كۆ ستەنتینپۆل وەك پاسە ان خزمەتیان دەكرد. لەو كارانەی كە ئەوان پپیان دەسپپردرا پارپزگار قەیسەر بوو، گەلپك جاریش لە شەرەكاندا بەشـداریان ئەو سكانەی كـە لـە 59 دەكرد بەدژی موسصمانەكان لە كاتی شەرلە كوردستاندا. ســـەردەمی مەروانیەكانـــدا لپـــدرابوون لـــە ژپـــر زەویــ ســـوپددا دۆزراونەتەوە واهی ئەوەمان بۆ دەدەن كە ئەو كەسـانەی كـە لـە خزمـەتی بپزەنتینەكاندا بوون، هەندپك پەیوەنـدیان لەگـەص مەروانیەكانـدا كـە كـورد بوون، پەیداكردبوو. بنكەكەی دیناستیەكە لە باكووری كوردستاندا بوو. قەیسەری بپزەنتینی (II Basileios (گاردپكی پاسەوانی دامەزرانـد لـە كۆتـای ساصــی 900 دا كــە تــەا لــە چــپرینگەكان پپكــدەهات كــە خەصــكی ڵاتــە جۆراووجۆرەكـانی سكەندەناچـیا بـوو. ئـەم گـاردە هـەتا سـەرەتای ساصـی دامەزرپنـەری ئـەم گـاردە واتـە (II Basileios (60) 1200(یـش هـەر مـابوو. ئیمپراتـۆری بپزەنتیـەكان 61 ئارەزوویەكی زۆری بـۆ شـە سیاسـەت بـوو. پەلوپۆی تا قەفقاسیا دەروبەری دیجلە فورات هاویشتبوو. دەسـە تدارپتی (II Basileios (درپژترین دەسەڵا بوو لە مپژووی بپزەنتینیەكانـدا كەلـە 976 62 تا 1025 خایاند. لەبەینی ساصـی 900 تـا 1000 بپـزەن ینی خەلافـ تیش بەسـەر پارپزگـای بچووك بچووكدا دابەشكرابوو . یەكپك لە دیناستیە كوردەكـان مەروانیـەكان 59 Abraham Cronholm, Wäringarna, Lund, 1832. Mats G. Larsson, Väringar, rûp. 82. 60 Ingmar Jansson, Gotland och omvärlden under vikingatiden – en översikt: Gutar och vikingar, 1983, rûp.231. 61 Alf Henrikson, Byzantinsk historia. År 326 till 1453, Stockholm, 1988, rûp.233. 62 Brita Malmer, Mynt och människor, Stockholm, 1968, rûp.39. 19 بوون كە كەوتبوونە بەینی بپزەنتینی خەلافەتەوە. لە سـنووری ژۆژهـە بپزەنت شە بە بەردەوامی لە ئارادا بوو. یەكپك لەو شارانەی كە زیانی زۆری لپ كەوتبوو لەو سا نەدا، پایتەختی مەروانیەكان، ایافارقین بوو. بە یۆنانی بە مایفارقینیان دەو ماتیریۆپۆلیس، پپناسیەكە بۆ ژابردووی ترژیدایای ئەو شارە. هەمانكات لەلایەن ئیمپراتۆریای ژۆمەكانیشەوە شاری مایافـارقین وەك جبەخانەیەك بەكاردەهپنرا بۆ ئەوەی بەرگری لە سنووری ژۆژهە خۆیـانی پپ بكەن. جبەخانەیەكی زۆرلەو شـارەدا هەیـە. لەسـەردەمی بپزەنتینیەكانـدا گـەلپك كـاری وەحشـیانەیان لـەدژ كوردەكـان كـردووە. پزەنتینیـەكان سیاسەتە داگیركاریەكانیان ژووە ژۆژەهە بووە هۆی لەناوبردنی گـەلپك مژۆچ. پپش ئەوەی باسـی سـكە كوردییـەكان بكـەین كـە لەسـەردەمی چـیكینگەكاندا هپنراوون بۆ سوپد، چاك وایە لپرەدا پشـوویەك بـدەین بـە كـورتی باسـی پەیوەندیــە جۆراوجۆرەك ـانی كــورد پپزەنتینی ـەكان بكــەین. دەوص ـەتی مەروانیەكان كە لە سەردەمی چیكینگەكاندا دامـەزار (990-1096 (شـارەكانی مایفارقین جزیر نسپبین ئامـەدی دەگرتـەخۆی. پایتەختەكـەیان شـاری مایفار (مارتلۆپۆلیس،فـاركین، سیلچـان). دەوصـەتی مەروانیـەكان بـەرەو باكو تا پارپزگاكانی بتلیس مانزكیرت پەلی هاویشتبوو. لەمەژ پەیوەنـدی پوان كورد بپزەنتینیەكان لە سـەردەمی (II Basileios (دا گـەلپك زانیـاری بەنرخمان لە كتپبەكەی ئیبنول-ئەزر دەستدەكەوپت كـە لەسـەر دەوصـەتی 63 مەروانیەكان نووسیویەتی. لەو سەردەمانەدا هەندپك ناوچە كوردستان كرابـووە ناوچـەی دیـاریكراوی نپــوان خەلافــەت بپزەنتینیــەكان. سـ وپای بپزەنتینیــەكان گــەلپك جــار سنوورەكانی دەوصەتی مەروانیەكانی دەبەزاند، ساصی 993 شەرپكی بەرجەستە قەوما. دوای شەرپكی قورس كوردەكـان بـە سـەركردایەتی ئـەمیر ئەبوعـەلی 63 Ibnul-Ezrak, Historien om marwanidiska kurder, övers. Från arabiskan till turkiska, av M.E. Bozarslan, Istanbul, 1976. 20 سـەركەوتنیان بەدەسـت هپنـا و، دوای تپكشـكانی 64 ئەلحەسەنی بن مـەروان بپزەنتینیەكان، هەردوو لایەنی شەژكەر پەیمانپكی ئاشتییان مۆركرد. لەگەلپك لاوە، ئیمپراتۆریای ژۆژهـە ژۆم هپرشـی كرایەسـەر، لـەماوەی سا 1000 دا. ساصی 999) II Basileios (بە خۆی سـوپاكەی وە هپرشـی كردە سەر خەلیفەی میسر كە خەریك بوو شاری حەلەبی داگیردەكرد. دواتر بـە سوپاكەی وە بەرەو جۆرجیا كشـان تـا بەرژەوەندیـەكانی خـۆی لـەو لە ماوەی سەفەرەكەیدا ساصی 1000 سـەردانی ناوچـەی 65 ناوچەیەدا بپارپزپ. مەروانەی كانی كرد لەلایـەن ئـەمیری كـورد ئـەبو مەنسـور سـەعید ئـیبن 66 مەروانەوە پپشوازیەكی شایستەی لپ كراو گەلپك دیاریشـی پـپ بەخشـی. لەماوەی ساصـی 1001 دا لـە ناوچـەكانی ئـارارات مایـەوە پـاش دووسـاص دوربوون لە كۆستەنتینپۆل بە خۆ پاسەوانە سكەندەناچیكانیەوە گە ایـەوە Davidson Ellis. R.Hكـە لپكۆلینـەوەی لەسـەر پەیوەنـدی 67 بـۆ ئـەوپ. بپزەنتینی پاسەوانە سكەندەناچیەكان كـردووە دەگپرپتـەوە كـە چـپرینگەكان (پاسەوانەكان) واتە (varangin, varjager (لەگەص (II Basileios (دا بوون،لـە كاتی حەرەكەت كردنیان لە دیاربەكرەوە بەرەو جۆرجیا ساصی1000 ) this All .(time Vagrangians were with him 68 هپرشـەكانی لەهـەموو پاسـەوانانە ئەم (II Basileios (بــۆ ـەر ژۆژهــە ناوەراســت بەش ـداری ان كــردووە. بەئیحتیمالپكی زۆر ئەم پاسەوانە سكەندەناچیانە كە پارپزگاریان لە قەیسـەر كردووە یاخود وەكو بەكرپگیراو (جاش) لە سوپای بپزەنتینیەكاندا خزمـەتیان كردووە، لەو ناوچانەدا بە كورد گەیشتوون. زۆربــەی زۆری ســكە كوردیــەكانی ســەردەمی مەروانیــەكان كەلەســەردەمی چیكینگەكاندا هپنراون بۆ گۆتلاند لەو سا نەدا لەشـاری مایفـاركین لپـدراون، كاتپك كە (II Basileios (سەردانی كوردستانی كردووە درووسـت 1000 سـاص 64 Ibnul-Ezrak, Historien om marwanidiska kurder, rûp.77. 65 Mats G. Larsson, Väringar, rûp.31. 66 Ibid. rûp.96. 67 H.R. Ellis Davidson, The Viking Road to Byzantium, London, 1976, rûp.241-243. 68 Ibid.rûp. 241. 21 لەمەوپپش. ئەم ژۆژە مپژووییـە گرنگیـەكی زۆری هەیـە لەپەیوەنـدی لەگـەص پەیوەندی ـەكانی كــورد بپــزەنتی كــورد بــاكوور (سكەندەن ـیا) دا. بپزەنتینیەكان گەلپ پەیوەندی جۆراوجـۆری دیپلۆماتیـان لەگـەص دیناسـتی ئـەم پەیوەندیانـە كـە ماوەیـەكی زۆر درپژەیـان 69 مەروانیەكاندا بەسـتووە. هەبووە، لـە شـپوەی دانووسـاندن پـەیمانی ئاشـتی نـاردنی نوپنـەر نامەگۆریەنەوە ناردنی دیاری، كراوون. كاتپك ئەمیری كورد (نەسروددەولە) دەسەڵا گرتەدەست ساصی 1011 قەیسەری بپزەنتی نوپنەری خۆی نـارد بۆ پیرۆزبایی كردن لپی. هەمانكات ئەمیری كورد گەلپك دیاریی وەكو ئەسـپ حوشــتر دیــار گرانبــەها تــری پپگەیشــت كــە لەلایـ قەیســەرەوە 70 نپردرابوو . كاتپك ساصی 1021) II Basileios (شەری خۆی لەگەص جۆرجیا دا دەسـتپپكرد لە نزیك شاری ئەرز ۆم (Theodosioupolis (بازووی دەسە خۆی نیشاندا لە ناوچەكەدا، دانووساندنەكان لەگەص نوپنەری بپزەنتەكان بەردەوام بـوو لـە ژمارەیەكی زۆر (جـۆرجی) 71 شاری ئەرزرۆم كە دەكەوپتە كوردستانی ئپستاوە. كە بەهۆی نائارامی وصـاتی خۆیانـەوە ژایانـدەكرد، پـەنایان هپنـابووە بـەر بەكورتی دەتوانین ئەوە بصپین كە دەبپت ئەو پاسەوانانەی 72 دەوصەتی مەروانی. (چیكینگەكانی كەندەناچیا) كە لە سـوپای بپزەنتـدا خزمـەتیان دەكـرد وەكـو بەكرپگیراو، بەگەصپك شپوە پەیوەندیان لەگەص كـورد دا گرتبپـت، لـە كـاتی هپرشەكانیان بۆ سەر ژۆژهە . دوای پەیوەندی لەگەص چیكینگەكاندا هەروەها دەبپـت كـورد چـیكینگەكان ساصـی 1071 لـە شـاری (Manzikert ( یەكتریان بینیبپ، لەكاتی شەژی نپوان بیزەنت سەلجوقیەكاندا. یـەكپك لـە تپكشكانە هەرە بەرچاوەكانی بیزەنتیەكان لە ساصی 1071 دا ژو دا لە نزیك 69 Ibnul-Ezrak, Historien om marwanidiska kurder, rûp. 110,119. 70 Ibid. rûp. 119. 71 Mats G. Larsson, Väringar, rûp.35. 72 Ibnul-Ezrak, Historien om marwanidiska kurder, rûp.111. 22 شاری (Manzikert (كە دەكەوپتە كوردستانەوە. ئەم شارە لەلایەن كوردەكانەوە پپی دەوترپـت مـالازگرد. لـەم شـە ەدا كـە Diogenes IV Romanos خـۆی سەرپەرشتی دەكرد بەدژی سەلجوقیەكان، تپكشكانپكی گەورە بوو هەم بۆ خۆی كوردەكان كە كەوتبوونە 73 بـەینی هەمیش بۆ بەكرپگیراوەكانی، چپرینگەكان. شەرەكەوە اچاربوون لەگەص هەردوولادا هاوپـەیمانی ببەسـتن. مپژوونوسـی میسری Rüvadari دەصپت بەتەنیا لە جەەی سلجوقیەكاندا دەیان هەزار كورد ئەمەش مانای ئەوە دەگەیەنپت كـە چـپرینگەكان 74 بەشداری شەرەكەیان كرد. بەكرپگیراوە كوردەكان لەم شەرەدا لەدژ یەكتر جەنگاون لە شاری مانزیكپرت ساصی 1071 لەم شەرەدا نزیكـەی هـەموو چـپرینگەكان كـە شـوپن قەیسـەر كەتبوون كوژران: لەم شەرەدا كە دوای چوارمانگ لـە تپكشـكاندنەكەی خـوار وی ئیتالیـا، كـە دەبپت كۆمەصپك چپرینگەر دا كـوژرابن، لپـرەدا پرسـیار ئەوەیـە كـە ئـاخۆ بەكرپگیراوە باكووریەكانی ناو پپزەنتینیەكان هیچ كاتپك توانیبپتیان خۆیـان 75 بگەییەننە ناو سوپا كۆنەكەیان لەدوای شەرەكەی Manzikert. هەندپك لپ ۆصەرەوە بەشپك لەو بەردانەی كە هەصكۆصراون بـەو شـە دژوار تراژدییایەوە كە بەسەر هەردوو لادا هات،گرپدەدەن كە لە شـاری Manzikert ژووی دا لەساصی 1071 دا. ئەو بەردانەی كە لە سـوپد دۆزراونەتـەوە تـەعبیر لەوانە دەكەن كە لەشەرەكانی ژۆژهەڵاتدا گیانیان لەدەست داوە بـۆ نموونـە 76 نووسراوە ” ئەو لە شە یۆنانیەكاندا مرد” یان ” لە یۆنان سەری نایـەوە”. لەنووسینی سەر بەردەكاندا،ئیمپراتۆریایی بپزەنتی بە یۆنان نـاوزەد كـراوە. ماتس . لارشۆن دەصپت: 73 Alfred Friendly, The Dreadful day: The battle of Manzikert,1071, London, 1981. 74 Muhsin Muhamed Huseyin, Kurdernas roll i Saladins arme: Det internationella symposiet om Saladin Eyyubi (på turkiska), Diyarbakir, 1997 rûp. 236 75 Mats G. Larsson, Väringar, rûp. 82. 76 Alf Åberg, Svenskarna i Turkiet, Jorden rund, nr 2, 173. 23 … كە ئیحتیمالەن تەا ناو ئەو سوپدیانەی كـە تپكشـكان بـوون، لەسـەر ئەوبەردانە هەصكۆصرابن، كە هی ساصی (1000(ن، تەا ئەوەندە دەصپن كە لـە یۆنان سەری تیاچووە یان مردوون، هەروەك بۆ نموونـە كوژەكـانی ئینگـە 77 كەخەصكی هانستای نزیك ستۆكهۆصم بووە. Arne. J. T لەیەكپك لە وتارەكانی خۆیدا باسی ئەوە دەكات، كە ئی تیمالەن تورك سوپدیەكانیش بۆ یەكەم جار لە شاری (Manziker (بەیە 78 گەیشتبن. دوای تپكشــكانەكەی Manziker ژمــارەی پاســەوانە چــپرینگەكان لــە كۆ سـتەنتینپۆص بـە شـپوەیەكی بـەرچاو لەكـەم بوونـەوەدابوو. سـەردەمی چیكینگەكان كە نزیكەی 300 ساصی خایاند، لەو سا نەدا دوا ساتەكانی تەمەنی خۆی دەژمارد.

* تپبینی: فۆرمپكی درپژتری ئەم وتارە لە كتپبی “پەیوەندی كورد و سوپدی لە ماوەی هـەزار ساصـدا” بـە سـوپدی

kontakter kurdiska-Svensk” “år tusen under هەیە كە لە ساصی 2000 لەلایەن چاپخانەی APEC وە بڵاوكراوەتەوە. 77 Mats G. Larsson, Väringar, 1991, rûp. 82. 78 T.J. Arne, De äldre förbindelserna mellan Sverige och Turkiet, Hävd och Hembygd 2, 1927. 24

About دیدار عثمان

Check Also

شۆڕشی دوەمی بارزان ١٩٤٣_١٩٤٥

بێگەرد عەلیبەشی مێژوو-زانكۆی سۆران شۆڕشی دووەمی بارزان بەسەرۆکایەتی مەلا مستەفای بارزان یەکێکە لەو شۆڕشە نیشتیمانیانەی …