پوختەیەک لە مێژووی هەورامان و سروشتی ژیانی خەڵکەکەی

…………………………………

ئيبراهيم ميكه

وانای وەشەسیا ئی بابەتەو وەرو دەسات پوختێوەن بارەو ویەردەو هەورامانی و جوگرافیاش و سروشتو ژیوای خەڵکەکەیشۆ و پەی ئامادەکەردەیش کەڵکم جە ١٠ سەرچەمە متمانە پەنەکریایا هورگیٛرتەن، بە چنڎ ئەڵقێوە و حەوتانە وزوش خزمەتو هەواداراشۆ و وازوو یاگیٛ کەڵکی بوٙ.

*یوەم بەشە

ئەژناسنای هەورامانی

١- جوگرافیاو هەورامانی:

هەورامان ئیسە پا ناوچە جوگرافیە کەشەڵانەیە وچیوٙ هەکە گنوٙ میانو شارەکا: مەریوان، سنە، کامیاران، جوانڕوٙ، هەڵەبجە ی.

یانی فرەش گنوٙ دلیٛ سنورو ئیسەو دەوڵەتو ئیٛرانی و کەمێوەیچش گنوٙ سنوورو ئیسەو عیٛراقی و هەریٛمو کوردستانی.

ئا بەشەشە هەکە گنوٙ سنورو ئیٛرانی کەوتەن سنوورو ئوستانەکا: کوردستانی و کرماشانی.

ئانەیچش هەکە گنوٙ سنوورو عیٛراقیۆ کەوتەن سنوورو پاریٛزگاو هەڵەبجەی.

هەورامان بە شیٛوێوە گردی جە (سەدان) دەگایا و چنڎ شارەدەگایا و (٦) شارو شارەکڵا پیٛک مێ و شارەکیٛ: مەریوان، سنە، ڕوانسەر، جوانڕو،ٙ سلیٛمانی، هەڵەبجە، خورماڵ، خەڵکەکەشا تیٛکەڵێوەن جە هەورامی و سوٙرانی زوانا.

هەورامان بە شیٛوێوە گردیی بوٙبە دویٛ بەشیٛوە

١- لهوٙن. ٢- تەخت.

ئی دووە بەشە سەرەکیەیچە بەپاو دەسەڵاتو سان و خانەکا دابەشیٛ بییٛنیٛ ملو شش بەشە گولانارە: تەخت، لهوٙن، دزڵیە، ڕەزاو، ژاوەروٙ، گاوەروٙ.

پیٛسە وەڵتەر باسکریا هەورامان ناوچێوە کەشەڵانا و دلیٛڕاسەو سەدەی ویەردەینە یانی نزیکەو ٧٠ ساڵا چێووەڵی ڕاو ترومبیلی ئاچوخە کریێنە پەی دەگایەکاش، وەڵیٛ ئا ویەردەینە چەنی وارای یوەم وەروەو زمسانی ڕابڕان گنیٛرە و ئاموٙشوٙ نەمەنیٛ چەنی نەک بەرو هەورامانی تاخایتێ میانو دەگایەکا ویٛچشانە.

وەڵتەر زمسانو هەورامانی سەخت بیەن و زمسانەنە پلەو گەرمای وەستەنەرە پەی ١٠-٢٠ پلا چیٛرو سفری.

فرەو کەشەکایچش ڕووت و قوتیٛنیٛ و هەر تەوەنی و سەختیٛنیٛ، وەلێم چەنی ئانەیچە کەشەکیٛش دوٙڵەمەنڎیٛنیٛ بە گیواوە وەهاریەکا وهەورامیەکیٛ هەم پیٛسەو پیٛخوٙری و هەم پیٛسەو دەرمانیچ کەڵکشا چا گژوگیوایە هورگیٛرتەن، دەریٛ میانو سەخت و کەش و کوٙکەیش جاران ئاوداریٛ و پەڕ ئاویٛ بیٛنیٛ و دەسدیٛنیٛ پەی باخداریی و کشت و کیاری، وەلێم ئیسە بوٙنەو فاڕیای کەشوهەوایۆ و کەمبیەیۆ ئاویٛوە ئانەیچ کەمش کەردەن.

گیانەوەریٛ و پەلەوەریٛ فریٛچ کەشەکاشۆ ژیوا پیٛسەو وەرگ، پاڵنگ، کەڵ و ئاسکی، ڕواسە، هەوریٛشە، چەقەڵ، کەمتیار، دەڵەک، چالەکە، سموٙرە، ژەرەژی، سوٙسکی، کەڵکەڵەوانی، قوڵتە، کاوەتری، پەپوسڵیٛمانە، قشقیٛڕە هەرپاسە پەلەوەریٛ وردیٛ تەریٛ پیٛسەو: فشە کڵاونیٛ، زەردیوەلی، مریچڵە پاساریە… تاد.

خەڵکەکەش جە ڕوەی مەزەبیۆ فریٛشا ئیسە موسڵمانیٛ سونی مەزەبیٛنیٛ سەرو مەزەبو شافیعی، چنڎ دەگێوەیچەنە سەرو سنورو ئیٛرانی و ئیٛراقینە یارسانیٛ هەنیٛ، مەزارو سوڵتان سەهاکی و فرێوە جە پیرەکا یارسانی و زەردەشتیەتی و شیٛخە نەقشبەندیەکا هەورامانە هەنیٛ.

هەورامانەنە چنڎ سەرچەمێوە ئاویٛ هەنیٛ پیٛسەو: دەرەو زەڵمی، ئاوەو بڵی، دەرەو هانەگەرمڵەی و چەمەو کەیمنەی، ڕوٙخانەو سیروانی، ئی سەرچەمە و ڕوٙخانیٛ ئاوەو فرەو باخ و زەمینە وەراوەکا دابینە کەرا.

وەڵتەر و تا ئیسەتیٛچ دلیٛ باخەکاو هەورامانینە چنڎەها میویٛ و بەروبوومیٛ بەرهەم ئامێنیٛ و مەیا پیٛسەو: وەزی، شیٛڵانیٛ، تفی، هەناری، هەنجیریٛ، بەی، مرویٛ، هەشتاڵوی، هەڵوچیٛ، ساوی و چنڎها جوٙریٛ تەریٛ میوە و چی ساڵە دماینایچەنە تفە فەرەنگییٛ بەرهەم مەیا، هەرپاسە بڕێ یاگیٛنە هەنگیچ نگا دارا و میٛوە دەیمەیچ فرەو دەگایەکانە هەنە.

بڕێ دەگێچەنە هەکە نزیکیٛ بیٛنیٛ دەشتەکاوە ئاژەڵداریی بە شیٛوەی وەرفراوان کریان و گردو دەگایەکایچەنە بزیٛ و مەی و گاویٛ وەیکریێنیٛ و یابو و ماینە و هەر و هەسەریٛچ نگا داریێنیٛ پەی هەرمان و کاری و سواریی و ئەوەفاڕای بەروبومو باخەکاشا، توتەیچشا نگاداران پەی پاسو ئاژەڵەکاشا و تانجیەیچ پەی ڕاو و شکاری.

ئوٙساکارەکیٛ هەورامانیچ: بەرماڵ و چوٙخەوڕانک و گوٙرەویٛ و پوزەوانیٛ و کڵاو و کلیٛتە و بیبین و نمەڎ و فەرەنجی و کەڕەک و جاجم و گاوەسن و داریٛ و تەوەرزین و کاردی و کڵاشیٛ و کەمانیٛ و چنڎەها بەرهەمیٛ تەریٛچشا بەرهەم ئاردیٛنیٛ.

بە وەساسەتو سەختی یاگەکیٛشۆ هەورامان نە هیچ ڕێوە بازرگانیەش سەرۆ بییٛنە و نە بەسیانیچۆ بە دەریای و ڕاڕەوی ئاویۆ، ئی تایبەتمەندییە پاسەشە پەنە کەردەن ناوچێوە وزیارە بوٙنە و دەگێکیٛش هەرچنڎ پەڕ ئاوەڎانییٛ و پەڕ کسمیٛ دەسییٛچ بینیٛ، حەر بە دەگایی مەناوە و نەبا بەشاری زل و خەڵکەکەیچش هەر بە کەمدەسی و فریٛچشا بە هەژاریی مەناوە.

بەنونگەو ئا تایبەتمەندییە جوگرافیۆ هەکە باسما کەرد و هەرپاسە بوٙنەو ئانەیۆ هەکە هەورامان زەمینی بەپیتش کەم بیەن، پەی دەسوستەی پەنەوازە ڕوانەکا ژیوایشا، هەورامیەکیٛ ناچاریٛ بینیٛ سەمەرو باخەکا و کسمە دەسیەکاشا ڕاو کاروانکەردەیۆ بەرا پەی ناوچەکاو تەری هەکە هامسێشا بییٛنیٛ پیٛسەو مایەدەشتیٛ و سنەی و هەمەدانی و شارەزووری و خانەقینی و ئاڵوویٛڵشا کەرا بە گەنمیٛ و یەویٛ و خورماوی و چایی و قەنڎ و پەنەوازەکا تەریشا.

٢- نامیٛ هەورامانی… ئایا ئی ناوچە کەیۆن نامیٛش نریان هەورامان؟

ئی ناوچە هەکە ئیسەتیٛ پەنەش وچیوٙ هەورامان وەڵیٛتەر بەشێوە بیەن جە ناوچەو زاموای سەربە پاشایەتی ئاشوریی، بەڵگەیچ سەرو ئی قسیٛ ئانەنە هەکە ئاشووریەکیٛ دلیٛ بەڵگە مێژوویەکاشانە نامیٛ بڕێ جەدەگایەکا هەورامانیشا ئاردیٛنە پیٛسەو: ئەڵمانە = ئاڵمان و هاڵمان.

پیٛسە فازڵ ئوسوڵیان کتیٛبو ناسنامەی زوانی کوردی/بەرگی یەرەم/ لاپەڕە ٤٥ نە ماچوٙ: (بە دریٛژایی ویەردەی نە سەردەمو ئاشووریەکانە و نە سەردەمو مادەکا و نە سەردەمو هەخامەنشینەکایچەنە هەرگیز نامیٛ هەورامانی و هەورامی نامێنە).

هەرپاسە د. محمەد ئەمین هەورامانی هەکە ویٛش هەورامی و خەڵکو بیاریٛن دمای پەیجوٙریی و شوٙنیرە لوای فرەی، یاوان پا قەناعەتیە هەکە خونچیوٙ نامیٛ هەورامانی سەردەمو ئەشکانیەکانە سەرەش هوردابوٙ و ئامێبوٙنە دلیٛ ناما.

ئینەیچە ئانەما پەنە واچوٙ هەکە: هەتا وەڵیٛ ڕەو و کوٙچ و موغە زەردەشتیەکانە پەی ئی ناوچەیە، ئی ناوچە نامیٛش هەورامان نەبیەن تاخایتێ سەردەمو سلوکیەکایچەنە هەر نامیٛش هەورامان نەبیەن، تەنیا سەردەمو ئەشکانیەکانە خەڵکو ناوچەکەی فرە بیەن و نامیٛ هەورامانی نامبانگش پیٛڎا کەردەن.

لەیەکدایۆ فریٛ کریێنیٛ پەی نامەکیٛ (هەورامان) ئیٛمە چیٛگەنە تەنیا باسو دویٛشا کەرمیٛ:

یوە: گوایا نامەکیٛ جە دویٛ بڕگا خیٛزیێنە: هەورا + مان، بڕگەی یوەم بە ماناو ئاهورا ی و دوەمیچ بە ماناو یاگیٛ. گوایا هەورا + مان = پیٛوە ماناش بوٙبە یاگیٛ ئاهورا ی. (١)

وەلێم چیٛگەنە پیٛسەو ڕەخنێوە سەرو ئی لەیەکدایۆ پەرسێوە مێ وەرۆ و پەرسوٙ: چی سەرزەمین و یاگیٛ ئاهورای؟ چکوٙنە و کام گاتاو ئەویٛستاینە وچیان هەکە ئاهورا مەزدا سەرزەمین و یاگیٛ ئەرەنیشتەیش هەنە و ئا یاگیٛچە هەورامانا؟

ئی لەیەکدایۆ هەرچنڎ ڕوەو واچەسازیۆ ڕاش بوٙوە وەلێم چەنی فامی و ژیریی دەسەویەخە مدروٙوە.

دویٛ: نامیٛ هەورامانی جە واچیٛ: ئاریامەن/ ئاریامان Aryaman یۆ ئامێبوٙ.

ئاریامەن، واچێ مادییەنە و هەرپاسە ئەویٛستاییەیچەنە و ماناو دەسێوە خەڵکی دینداری و ڕابەرە دینیا مڎوٙ (٢) واڕای دەنگو (ئا) ی پەی (ها) ی ئاسایین پیٛسەو: ئەور/ هەور، ئاسان/ هاسان، ئەرد/ هەرد، ئورمز/هورمز، سەرێوە تەریچەرە ئا موغیٛ هەکە ئامێنیٛ ئاگە کەسانێ دینداریٛ بییٛنیٛ چیٛوێوە عاڎەتین هەکە پیٛسەو ئاریامەن/ ئاریامان نامیٛشا بەرکەردیٛبوٙ و دمایی واچەکیٛ فاڕیێبوٙ پەی هەورامانی.

ئانە هەکە جە ڕاسیۆ نزیکا و لاو منیچوٙ پەسینیوٙ لەیەکدایۆ دووەما.

پەی پەشت قایم کەردەی ئی لەیەکدایۆ دوەمەیچە، واچیٛ ئاریامەنی بە ماناو کەس یام کەسە ئایین پەرەوەرا یوٙ جە هونیایەکاو بابا سەرهەنگی دەوانیچەنە ئامێنە (بە پاو زانشتو دلیٛ کتیٛبو مێژووی ئەدەبی کوردی بەشەی یەرەمە لاپەڕە ٢٣٥ / د. مارف خەزنەدار، بابا سەرهەنگ میانو ساڵەکا ٩٣٥ -١٠٠٧ عیسایینە ژیوان) هەکە واتەنش:

سەرهەنگی دەوان سەرهەنگی دەوان

ئەز کە ناممەن سەرهەنگی دەوان

چنی ئێرمانان مەگیٛڵم نەهەردان

مکوٙشم پەریٛ ئایین کوردان (٣)

پی جوٙرە جوگرافیاو هەورامانی و سروشتو ژیوای خەڵکەکەیش و نامەکیٛش ڕوٙشنیٛما کەردیٛوە و هیوادارنا یاگیٛ سوودی بوٙ پەی توٙی بوانی ئازیزی.

…………………………………

(١) د.محەمەد ئەمین هەورامانی/ مێژووی هەورامان/ بەرگی دووەم/ لاپەڕە ١٥.

(٢) مێژووی ماد. دیاکۆنۆف وەرگێڕانی کەریم کەشاوەرز ١٣٤٥ هەتاوی لاپەڕە ٢٣٤.

(٣) ناسنامەی زمانی کوردی/ بەرگی سێیەم/ لاپەڕە ٤٥- ٤٦.