Home / مێژووى ئاینەکان / ئاینى ئیسلام / ئەدەبیاتی تەسەوف

ئەدەبیاتی تەسەوف

ئەدەبیاتی تەسەوف

1459147311621


گفتوگۆ: ژینۆعەبدولڵا 

جیهانبینی ئەدەبیاتی تەسەوف چیە؟ مەبەست و مانا شاراوەكان و پەنهانی تێكست و دەقە تەسەوفیەكان چۆنە؟ دەستەواژەكانی مەی و خەڵوەت و عشق لەلای تەسەوف چۆنە؟ئایا تاچەند شاعیرانی كورد گاریگەربوون بە ئەدەبیاتی تەسەوفی عەرەبی و فارسی؟ بایەخ و گرنگی تەسەوف چیە بۆكایەی ڕۆشنبیری كوردی؟ تاچەند نالی و سالم و مەولەوی، توانیویانە نوێنەرایەتی  ئەدەبی تەسەوف بكەن؟بۆ وەڵامدانەوەی ئەم تەوەرانە، ئەم گفتوگۆیەمان لەگەڵ نووسەرو ڕۆشنبیر عەبدولڵا قەرەداغی ئەنجامدا:

مەبەستمان لە ئەدەبی تەسەوف چیە ؟
-مەبەستەكە زۆر ڕوونە. صۆفیگەری خۆی بریتییە لە ئەزموونێكی ڕۆحیی قووڵ و جیاواز لە هەر ئەزموونێكی دیكە كە دەبێتە مایەی ئەوەی بە شێوازی تایبەت دەرببڕێ‌. ئەدەبی صۆفیگەریش ئەو دەربڕینە تایبەتەیە، چ شیعر بێت یا چیرۆك یا هەر قاڵبێكی ئەدەبیی دیكە. هەڵبەتە بە هەمان شێوە هونەری صۆفیگەریش هەیە. لێرەدا بەشێوەیەكی تایبەت دەكرێ‌ ئاماژە بۆ داهێنانی دڵگیر و سەركەوتووی گرووهی عارف ( كامكاران ) بكرێت لەوەی بە شێوەیەكی داهێنەرانە ئامێری ” دەف ” یان خستەگەڕ بۆ دەربڕینی سۆز و حاڵی صۆفیانە و سەركەوتنی گەورەشیان وەدەست هێنا. هەمان مەسەلە لە حەفتاكانی سەدەی ڕابوردوودا لە بواری شێوەكاری، لەلایەن چەند هونەرمەندێكی عێراق، وەكو ( قتیبە الشیخ نوری ) یەوە ورووژێنرا.

تاچەند نالی و سالم و مەولەوی، توانیویانە نوێنەرایەتی  ئەدەبی تەسەوف بكەن؟
-نالی و سالم شاعیری صۆفی نەبوون، بۆیە نەیانتوانیوە نوێنەرایەتیی ئەو ئەدەبە بكەن، بەڵام دەتوانرێ‌ زۆر بە ڕوونی هەست بە كاریگەریی ئێجگار گەورەی فەرهەنگی صۆفیگەری بەسەر شیعری نالی / یەوە بكرێت لە چەندین غەزەلدا، لەوانەش ئەو غەزەلە گەورەیەی ئەمانە دوو بەیتی یەكەمین: 

ســــاقی وەرە مەیخانەیی دڵ، كۆنـــــــــە ڕەحیقی
گــــــەر گالیبی گــەوفی حەرەم و بەیتی عەتیقـــی 
 یەك ڕەنگــم و بێ‌ ڕەنگم و ڕەنگین بە هەموو ڕەنگ 
بەم ڕەنگــــە دەبێ‌ ڕەنگــڕژیی عیشــــقی حەقیقی

لێرەدا، وێڕای بەكارهێنانی زاراوەی ( عیشقی حەقیقی )، كە لەو ئەزموونەدا تەنها بۆ خۆشەویستیی خوا بەكار دەهێنرێ‌، لەگەڵ چەندین زاراوەی تایبەتی دیكەی هەمان بوار، وەكو: ساقی، مەیخانە ، دڵ ، رەحیق ، تەوف – تەواف، حەرەم، بەیتی عەتیق، یەكڕەنگ، بێ‌ ڕەنگ و ڕەنگین بە هەموو ڕەنگ، دەكرێ‌ وەستایەتیی ئێجگار هونەرمەندانە و وردی ( نالی ) لە خستنە گەڕی چەمكی (ڕنگ) بە ڕەهەندە صۆفییانەكەی، بەرپاكردنی سێینەیەكی جوان لەو چەمكە، بە مەعناكانی ” تمكین ” و ” تلوین ” و ” توانەوە لەڕەنگاو ڕەنگیی ئایەت – بەڵگە – كانی خوادا ” بێنێتە ئاراوە و، بە مەعنای وشە داهێنەر بێت تێیاندا. 

بایەخ و گرنگی ئەدەبی تەسەوف چیە بۆكایەی ڕۆشنبیری كوردی؟
•نەك تەنها لە ڕۆژهەڵاتدا، كە تێكڕای بەڵگەكان ئەو ڕاستییە دووپات دەكەنەوە كە زادگای ڕامان و داڕشتنی ئەزموونی صۆفیگەرییە، بەڵكو لە ڕۆژژئاواشدا گرنگیی ئێجگار گەورە بە صۆفیگەری دەدرێت بەو پێیەی ئەزموونێكی ڕۆحیی زۆر قووڵە و بەو هۆیەشەوە بۆتە مایەی هێنانە كایەی نەك تەنها فەرهەنگ – كە ئێوە وشەی ڕۆشنبیریی بۆ بەكار دێنن – ، بەڵكو جیهانبینییەكی بەرین و بوارێكی ئەپستمۆڵۆژی – مەعریفی – ی دەگمەن.

هێندەی پەیوەندیی بە فەرهەنگی گەلەكەمانەوە، پێش ئێمەش بە فەرهەنگی گەلانی ڕۆژهەڵاتەوە هەیە، دەتوانرێ‌ زۆر بە ڕوونی ئەو ڕاستییە بەدی بكرێ‌ كە بواری صۆفیگەری، ئەگەر تێكڕای فەرهەنگی نووسراو و بیستراوی گەلانی ئاماژە بۆ كراو پیكنەهێنێ‌، ئەوا بەلای كەمەوە بزوێنەری دەمارە هەرە زیندوو و كاریگەرەكانی هەستی جوانیگەرانەیە لە تێكڕای ئەو فەرهەنگەدا .

ئەو وێنەی هونەری و خەیاڵ و ئیدیۆمانەی بەكاری ئەهێنن لە ئەدەبی تەسەوفدا، تایبەتمەندیەكانی چین؟
•تايبەتمەندییەكانی خودە ئەزموونەكەن. بۆ نموونە ئەو ئەزموونە چونكە  قووڵایی جیهانی ناوەوە – ناخی صۆفی –  گۆڕەپانی سەرجەم مەنزڵ و شیو و حاڵ و مەقامەكانی صۆفییەكەیە و ئەو جیهانەش شاراوە و ڕۆحییە، واتە ماددی نیە، جەوهەری دەربڕین– تعبیر – ەكەش هەر هی ئەو جیهانەیە، بەڵام بۆ دەربڕین، شاعیری صۆفی ناچار دەبێت زمانی جیهانی فیزیكی، یا جیهانی ماددی، بەكار بێنێت، بۆیە ئەو دەقەی دەرەنجامی ئەو دوو جیهانییە لەدایك دەبێت، دەتوانرێ‌ لانی كەم، بە دوو شێوەی جیاواز لێكبدرێتەوە. ئەم تایبەتمەندییە هەمیشە دوو ئاراستەی خوێندنەوەی دەقی صۆفییانەی هێناوەتە ئاراوە. ئەمەش، وێڕای ئەوەی مشتومڕی بەردەوامی نێوان ڕەمزی دیاری هەردوو ئاراستەكەی لێ‌ كەوتۆتەوە. بەڵكو لە سایەی نەبوونی میتۆدی خوێندنەوەشدا، بۆچوونێكی ئێجگار سەیریش لە كۆششی گونجاندنی ئەو دوو جیهانەدا هاتۆتە ئاراوە.  

تاچەند شاعیرانی كورد گاریگەربوون بە ئەدەبیاتی تە سەوفی عەرەبی و فارسی؟ 
•ئەدەبییاتی فارسی تا ئەو ڕادەیە كاریگەریی بەسەر شیعری صۆفییانەوە هەیە كە دەتوانرێ‌ بگوترێ‌ ، بێ‌ ڕكابەر ، یەكەمین سەرچاوەی مەعریفی و سروشی شاعیرانی كوردە. هەڵبەتە دەقە بە عەرەبی نووسراوەكانی ناساندنی بنەماكان لەو بوارەدا، سەرچاوەی گەورەی مەعریفین ، بەڵام هێندەی بەرهەمە فارسییە تایبەتەكانی سەعدی ، حافز ، مەولانای ڕۆمی و شەبیستەری ، هەرگیز كاریگەر نەبوون. 

لە ئەدەبیاتی سۆفیەكاندا هەندێ ڕەمز و مانا هەیە خۆیان تەفسیرێكی جیای بۆ دەكەن، بەڵام خەڵكی بەشێوەیەكی تر لێكیان دەداتەوە، سەنگی مەحەك بۆ ئەو لێكدانەوانە چیە؟
•پرسیارێكی زۆر جوانە. ڕەگی قووڵی ئەو هێما و ڕەمز و مانا و ئیشارەتانەی باستان كردن لە سەرچاوەكانی خودی ئەو ئەزموونەدایە. شیعری صۆفییانەی كلاسیكی كوردی، بە گشتی، لە خودی سەرچاوەكانی ئایینی ئیسلامەوە هەڵقوڵاون. ئەو سەرچاوەیانەش بریتین لە قورئانی پیرۆز و فەرموودە. ناكرێ‌ ئاماژە بۆ قۆناغە هەرە گرنگەكانی ڕنگڕێژیی ئەو ئەزموونە لە دووەمین و سێیەمین سەدەی كۆچییەوە نەكرێ. 

خاڵی هەرە گرنگ، كە بۆتە مایەی جیاوازیی ڕەمز و مانا و زاراوەكانی ئەم ئەزموونە بریتییە لەو تێگەیشتنە تایبەتەی صۆفییان لە قورئانی پیرۆز. خاڵە هەرە گرنگەكانی ئەم تێگەیشتنە بریتین لەو قەناعەتەی ئایەتەكانی قورئانی پیرۆز ڕواڵەت و دیوی ناوەوەشیان هەیە. واتە لێكدانەوەیەكی سادەیان لێوە دەكرێ‌، بەپێی ڕواڵەتی ماناكەی. هەروەها لێكدانەوەیەكی قووڵیش هەیە كە هەموو كەسێك پەی پێ‌ نابات. بەپێی دووەمین بۆچوون، لە قورئانی پیرۆزدا چەندین هێما هەن ناكرێ‌ ئاوەها بە سانایی و ساكاری گوزەریان بەسەردا بكرێ‌، بەڵكو دەبێ‌ بە وردی شوێنپێی مانا شاردراوەكە – كە مانا ڕاستەقینە و قووڵەكەیە – هەڵبگیرێت و هەوڵ بدرێت بدۆزرێتەوە. ئەم كۆششە تایبەت و جیاوازەی لێكدانەوەی قورئانی پیرۆز لە هزری ئیسلامیدا بە لێكدانەوەی ئیشاری – التفسیر الاشاری – ناسراوە. نموونەی هەرە بەرجەستەی كاریگەری ئەم جۆرە لێكدانەوەیە لە شیعری كوردیدا ئێجگار زۆرن، بەڵام تەنها بۆ نموونە ئاماژە بۆ چەند بەیتێكی ( مەحوی ) دەكەم، لەگەڵ ڕوونكردنەوەی ئاراستەی گشتیی لێكدانەوەی هێندێك چەمك تێیاندا : 

خوداگرتوو ســەرم چۆتن بەگژ شــــۆڕ و شــــەڕی عیشــقا
بە نەصصــی ئایــــــە ئەفلاك و زەمین ئەم بارە ناكێشــێ‌

تێ‌ دەگـــا هـــەركەس بكا فەهمــی ڕمـــووزی مەعنـــەوی
هیجــر و وەصلــە نار و جەننـەی ئایــەتی ( لا یســتوی )
 
یەكەمین بەیت ئاماژەیە بۆ ئایەتی ( ئێمە ئەمانەت – سپاردە – مان پێشنیاز كرد بۆ ئاسمانەكان و زەوی و چیاكان تا بیگرنە ئەستۆ، نەچوونە ژێر باریەوە و لێی ترسان، مرۆڤـ خۆی خستە ژێر باریەوە، ئای كە ستەمی لە خۆی كرد و نەزان بووئەلئەحزاب 72 ). لەو بەیتەی مەحوییەوە ئاشكرایە كە ئەو وشەی ( اڵامانە ) یە بە عیشق – خۆشەویستیی خوا – لێكدراوەتەوە. بەڵگەی ئەو ئاماژەیەش خودی جەخت كردنی شاعیری لەسەر ” بە نەصصی ئایە – بەپێی دەقی ئایەت ” ە ، كە لە دووەمین بەشی بەیتەكەدا هاتووە.

دووەمین نموونەش ، دەڵێ‌ : ” نار و جەننەی ئایەتی لا یستوی “، ڕوونە كە ئاماژەیە بۆ ئایەتی ” دۆزەخییەكان و بەهەشتییەكان یەكسان نین، بەهەشتییەكان براوەن و ڕووسوورن ئەلحەشر20″. بەڵام لە بەرانبەری (أصحابُ النّار) دا ” هیجر – جودایی و دووری – دانراوە و لە بەرانبەر ( أصْحابُ الجَنَّە ) شدا ” وصل – بەیەك گەیشتن و ژوان – دانراوە. جگە لەمانەش، بڕیاری ئەوە دراوە كە ” تێ‌ دەگا هەركەس بكا فەهمی ڕمووزی مەعنەوی – ئەو كەسەی لە هێما مەعنەوییەكان دەگات”، واتە ” ئەو كەسەی لە هێما – رەمز – ە مەعنەوییەكان دەگات، تێدەگا لەوەی مەبەست لە ” نار ” ی ئایەتی ” الحشر 20 ” ” دووری و جودایی ” یە و، مەبەست لە ” جنە ” ی هەمان ئایەت ” پێكگەیشتن – ژوان ” ە. بەڵام ” ڕمووزی مەعنەوی ” چین ؟ 
بێگومان وشەی ” رموز ” ی عەرەبی كۆی وشەی ” رمز ” ی هەمان زمانە. واتە ئەوەی خۆتان بەكارتان هێنا. ” مەعنەوی – مَعْنَوی ” ش واتە پاڵدراو بەلای ” مَعْنی – مانا “، كە دیسانەوە لە پرسیارەكەتاندا هاتووە، ئاماژەیە بۆ دیوی ناوەوەی تێگەیشتنی ئایەتەكانی قورئانی پیرۆز. بەم شێوەیەش تێكڕای مانای بەیتەكە ئاوەها دەبێ‌ : ” ئەو كەسەی لە هێما تایبەتەكانی ئایەتەكانی قورئانی پیرۆز – بەپێی لێكدانەوەی ئیشاری – بگات ، تێدەگا لەوەی مەبەست لە وشەی ” نار ” ی ئایەتی ئاماژە بۆ كراو ” جودایی – دووری ” یە و، مەبەست لە وشەی ” جنە ” ی هەمان ئایەتیش ” دیدار ، ژوان، پێكگەیشتن “. ئەو بەیتە ئاماژەیەكیشی تێدایە بۆ ئەو فەرموودەیەی كە بەهەشتییان لە بەهەشتدا خوای خویان دەبینن. هەڵبەتە لە قورئانی پیرۆزدا لەبارەی ئەوانەی ژەنگی گوناە دڵی داپۆشیون و گومڕا بوون ئەم ئایەتە دەبینین : ” نەخێر ، ئەوان لەو ڕۆژەدا لە خوای خوایان داپۆشراون – خوا نایانبینێ‌ – ئەلموتەتەفین15″، لە شوێنی دیكەشدا ” خوا لە ڕۆژی بەرپابوونەوەدا خوا نایاندوێنێت لێیان ناڕوانێ‌ – تەماشایان ناكات– نایانبینێ‌– ئەلعمران77″.

 

About زريان احمد

Check Also

پەیمان شکێنی جوولەکەکانی مەدینە بەرانبەر پێغەمبەری خواﷺ

{بنی قینقاع، بنی النضير، بنی القریظە} بەنموونە ئامادەکردنی: ئەحمەد سەباح بەشی یەکەم: بنی قینقاع      …