مێژووی سلێمانی1784

سلێمانی ، وەكو شار ئەوەی زانراوە مێژوویەكی زۆر كۆنی نییەو دوادواییەكانی سەدەی هەدەیەم دامەزراوە، ئەگەرچی هەڵكەوتی جوگرافی ناوچەكەی زیاتر بۆ ئەوەمان دەبات كە بڵین: دەشێ‌ لە سەردەمێكی كۆنتردا هەر شار بووبێت، لەو رووەوە هەر زانیارییەكی “لەین” هەیە، كە لە كتێبی مەسەلەكانی بابلیدا نووسیومە: دەبێ‌ شاری سیلۆنای دێرین لە جێی (سلێمانی ) ئەمرۆدا بووبێ. ئەم خاڵە پێویستی بە بەدواداچوون و ساغكردنەوەی پترە
كۆنتیرین مێژووی زانراوی ئەم ناوچەیە ئەوەیە كە بە وڵاتی (زامو) ناسراوەو میللەتی لۆللۆ) تێدا ژیاوەو حوكمی كردووە، ئەمانە هاو زەمانی  ئەكەدییەكان بوون، كە سەدەری 27 هەمی پ.ز (نرام سین)ی پاشایان پەلاماری  لۆللۆی داوەو مەلیك “ساتۆنی”ی پاشایانی شكاندووەو بەسەریدا سەركەوتووە، میلێكی سەركەوتنی بەو بۆنەیەوە لە دەربەند گاوری ناوچەی قەرەداغ بەجی هێشتووە
ناوكە لە دەورانی حوكمی ئاشوریدا كەوتووتە ژێر دەستی دەوڵەتی ئاشوری و سەدەیەكی بە شەروشۆر و داگیركاری تێ‌ پەراندووە. كە ئیمپراتۆریەتی ماد لە سەردەمی “كەیاخسار”ی سێیەمی پاشادی ماددا حوكمی ئاشوری پێچایەوە، ئیتر بوو بە بەشێك لە قەڵەمڕەوی ماد. دوای ئەوانیش بەرودا حوكمی  دەوڵەتی هەخامەنشینی و ئەشكانی و ئەمجا ساسانیی  بەسەردا سەپێنراوە.
ئەسكەندەری مەكدۆنی لە سەدەی 4هەمی پ.ز دا دەستی بەسەردا گرت”هێراكلیس” كە سەدەی  حەوتەم هێرشی بردە  سەر وڵاتی فارس ، بەسەر ئەو ناوەدا تَێ‌ پەڕی و  وێرانی كرد. بەو پێیە، حوكمی ساسانیی بەسەرەوە مایەوە تا فەتحی ئیسلام دەستی پێكرد.
ناوی  جوگرافیی هەرە كۆن و دیاری ئەم ناوچەیە پێش دامەزراندنی سلێمانی، شارەزوورە كە لەسەردەمی ئاشورییەوە ناوی هەیە و ناوەندی وڵاتی (زاموا)بووە. لێكدانەوەی جیاواز بۆ ریشەی ناوی شارەزوور كراوە لەوانە: زووری كوڕی زوحاك دروستی كردووە، یان شاری زۆر و ستەم، یا شاری  ژووروو یان بەپێی شیكردنەوەی رەحمەتی تۆفیق وەهبی بەگ- شاری قوڵی نێوان زنجیرە چیاكانە
هەرچی سەرچاوەی ئیسلامیشن، بە ناوچەیەكی فراوانی هەرێمی چیاكان(اقلیم الجبال)یان داناوە، وا كە كەتووەتەوە نێوان هەردوو شاری (ئەربیل) و (هەمەدان) ئەوسا شارەزوور پانتاییەكی بەرینی هەبوو، سنورەكانی دەوراندەوری بەم شێوەیە بوون: لە باشورەوە خانەقین و كەرخ جودان(قەرەغان) لە باكورەوە ئازەرباینجان، لە رۆژئاواشەوە(باجەرمێ‌) و تووزخورما توو و داقووقا، بەڵام ئێستا بچوك بووتەوە و بەشێكی ئەو پانتاییەی پێشوو دەگرێتەوە
شوێنەوارەكانی (یاسین تەپە) و( بەكراوا) و (نەوێ‌) و(قورتاس) و هی تر، بەڵگەی ئەوەن كە مرۆڤ هەر لە زووەوە لەم هەرێمەدا ژیاوەو لە هەزارەی چوارەمی پێش زاینیدا وڵاتی میللەتی- بە تایبەت- لۆللۆ بووە.
شارەزوور لە كۆندا شەش شاری گەورەی بە ناوەكانی (نیم ئەز رای یا نیم ئەز راه، دوزدان، دەیلەمستان، پیر، ترانشاه، قیسنان،یا قینا) وە تێدا بووە( نیم ئەز رای) لە نیوەی رێی نێوان (مەدائین یا تەیسەفون) ی پایتەختی دەوڵەتی ساسانی و ئاتەشگەدەی  (شیز یا تەختی سلێمان) باشوری ڕۆژهەڵاتی ورمێ‌ و نزیكی سەقزدا بووە، پاشاكانی ساسانی لە تەیسەفوونەوە چونەتە شیزو بەوێدا ڕەت بوو.
ئەو شوێنە بە پێی بەڵگەی مێژووی و جوگرافی، زیاتر رێی تێ‌ دەچێ‌( خورماڵ) بوبێت.
وڵاتی شارەزوور بەر لە هاتنی ئیسلام خەڵكەكەی كەم و زۆر زەردەشتی بوون، دینی مەسیحی بە كەمی لەو ناوەدا بڵاو بۆوە. كاتێك فەتحی ئیسلام دەستی پێكرد و لەشكری  ئیسلام (جەلەولاو حولوان و خانەقین و قەسری شیرین و كرماشان) داگیركرد، لە شارەزوور نزیك بوونەوە.
ئەمە لە سەردەمی خەلیفە عومەری كوڕی خەتاب دابوو ساڵی 22ی كۆچی (642ز) هێزێكی ئیسلام بە فەرماندەی عوتبە كوڕی فەرقەد پەلاماری شارەزووری داو فەتحی كرد.
لە سەردەمی حوكمی عەباسی، بوو بە بەشێكی ئەو دەوڵەتە سەدەی 13 هەم، مەغۆل ئەم وڵاتەی تێك و پێك دا، ئەمجا كەوتە دەست حكومەتی جەلایری”تەیموری لەنگ”یش لە سەدەی 14هەمدا وێرانی كرد، پاشان لە سەرەتای سەدەی پانزەهەمدا كەوتە بەر قەڵەمڕەوی حكوومەتی كوردی حەسنەویە، حوكمی سەلجوقیەكانیشی بە خۆوە دی، دوایی خرایە بەر دەوڵەتی ئەیووبی.
وامایەوە تا ئەردەڵانەكان لە سەرەتای سەدەی هەشتەمی كۆچی (14هەمی زاینی)دا حوكمی ئەو ناوچەیان كرد و میرنشینیان تێدا دامەزراندوو (زەڵمیان) كردە یەكەم پایتەختی میراتی خۆیان.
دەوڵەتی عوسمانی لە ساڵی 1561 دا دەستی بەسەر ئەم هەرێمەدا گرتوو كۆتاییی بە حوكمی ئەردەڵان لە سنوری عوسمانیدا هێنا، ویلایەتی شارەزووری لە جێ‌ ی دامەزراندوو (خورماڵی كردە ناوەندی ویلایەت، لە ساڵی 1568 بەدواوە والیی شارەزوور پەیوەندی ئیداری ڕاستەوخۆ بەسترایەوە بە ئەستەمبوڵ. لە ساڵی 1776 ئیدارەی ویلایەتەكە خرایە جنگی والیی ویلایەتی بەغداد كە موستللیم یا یاریدەدەرێكی خۆی بۆ دانا بەڕێوەی بەرێ‌، لە ساڵی  1832جارێكی تر لێی جیاكرایەوەو بووەوە بە ویلایەتێكی سەربەخۆ، ساڵی 1837 دیسان خرایە سەر ویلایەتی بەغداد، سەرەتای سەدەی 17 هەم شاری كەركوك بووە بە ناوەندی ویلایەتی شارەزوور لە بری خورماڵ.
لە 1878 دا ویلایەتەكە بۆ دواین جار هەڵوەشێنرایەوەو خرایە سەر ویلایەتی موسڵ كە (كوردستانی جنوبی)ی ئێستا دەگرێتەوەسەرەتای سەدەی 16هەم بابان وەك بنەماڵەیەكی دەستڕۆ سەری هەڵدا،یەكەم بەرەبابیان لە (میرعەبدال)ناوێكە پەیدا بووە، حوكمی ناوچەكانی شارباژێڕو كەركوك و موكریان و بانە و سوڵدوزو لاجانی كردووە . دوایی بوداق خانی كوڕی پاشان بوداقی كوڕی ڕۆستەم جێی یەكتریان گرتەوە . دووەم بەرەبابی ئەو بنەماڵەیە لە پیر مەزەری كوڕی بەیرامەوە دەستی پێكردووە
لە دووەم سەدەی 16 هەمدا هاتۆتە سەركار . ئەمانیش حوكمی ناوچەكانی پێشوو كفری یان كردووە . بەڵام دووبەرەركی ناوخۆ ململانێی دەوڵەتانی سەفەوی – عوسمانی بوونە مایەی نەمانی . بەرەبابی سێەم و چوارەم لە مەرگە و پشدەر سەریان هەڵدا , ئەمانە لە بنچینەدا دەچنەوە سەر شێخ حەیدەری موكری . كاكە میر و كاكە شێخ لەو بەرەبابەن. فەقێ‌ ئەحمەدی كوڕی دارەشمانەی كوڕی كاكە شێخ بە بناغەدانەری پێنجەم بەرەبابی میرانی بابان لە قەڵەم دەدرێ‌ كە دێی ( دارەشمانەی ) ناوچەی پشدەر ناوەندی دەسەڵاتەكەی بووە , بابا سلێمان یان سڵێمان بەبەی كوڕی فەقێ‌ ئەحمەد , دوای گرتنی ماوەت پایتەختی میرنشینی بابانی هێنایە قەڵاچوالان .
پاش خۆی هەشت میر بە ناوەكانی ( بكر بەگ , خانە پاشا , سلیم پاشا , سڵێمان پاشا , ئەحمەد پاشا , محمد پاشا , محمود پاشا ) وە بەروودواو لە ماوەی جیاجیادا سەد ساڵ زیاتر حوكمی ئەو میرنشینەیان كرد .
(قەڵاچوالان ) ی ئەو سەر وەختە بە پێی زانیاری هەم (خاڵە عەبدوڵڵا  فرج ) ی پیرە مێردێكی دێیەكە وەك مامۆستا عەبدوڕڕەقیب یوسف لێی وەرگرتووە , هەم عەبدولعەزیز یامولكی كە ساڵی 1916 بۆ بەسەكردنەوەی شوێنەوارەكانی بابانەوە بنەماڵەی خەندان دوو ڕۆژی لێ‌ ماوەتەوە , گەورە بووەو لە چەند گەڕەكێك بە ناوەكانی ( تەكیەی دەروێشان , دەرگەزێن , قزڵجییان , گردی شێخ حەسەن , بابانەكان , ئاڵاچاوشی فەوج ) ەوە پێك هاتبوو . سەر چەمی قەڵا چوالان پردی هەبووە .
حەمام و پێنج مزگەوتی تێدا بوون , لەوانە مزگەوتی گەورە ناسراوترینیان بووە , كە مەدرەسەیەكی دینیی هەبووە , باشترین مەلا و زاناكانی سەردەمەكە دەرسیان تێدا وتوەتەوە  , وەك مەلا محمد , وەسیمی مەردۆخی , مەلا مووسا , مەلا عوسمانی مەولانا سەیید محمود , شێخ عەبدولصەمەدی بەرزنجی ….هتد
مەحموود پاشای بابان ساڵی 1781 قەڵایەكی لەودیو ی شاخی گۆیژە لەسەر گردێكی دواتر ناسراو بە ( قشڵە ) دروست كرد , لەو پانتاییەدا كە ئێستا شاری سلێمانی لەسەرە , ئەو گردە نزیكی دێی ( مەڵكەندی ) بوو , سێ‌ ساڵ لەوەبەدوا و لە 1784 دا ئیبراهیم پاشای بابان شاری سلێمانی ی بە دروستكردنی سەرایەكی حوكمداری دامەزراند و كرایە پایتەختی میرنشین . ئیتر لەو دەمەوە خامۆكانی قەڵاچوالان هەڵوەشێنران و دارو كەرەستەی لە گوێزانەوە هاتوویان بران بۆ دروستكردنی خانووبەرەی سلێمانی .
لە دوای ئیبراهیم پاشای بابانەوە حەوت میر بە ناوەكانی ( عوسمان پاشا , عەبدوڕڕٍەحمان پاشا , خالید پاشا , سڵێمان پاشا , محمود پاشا , عەبدوڵڵا , ئەحمەد پاشا ) وە بەرودوا 67 ساڵ لە ماوەی پچڕپچڕدا حوكمی میرنشینیان كرد , تا دەوڵەتی عوسمانی لە 1850 دا بە تەواوی كۆتاییی بە

حوكمی بابان هێناو وڵاتەكە كەوتە بەر نیری حوكمی ڕاستەوخۆی عوسمانی و بوو بە لیوایەكی سەر بە ویلایەتی شارەزوور.
لێرەدا دەبێ‌ بوترێ‌:نائامادەیی و نا كامڵی و پێكەوە نەسازانی سەرانی كورد و خەڵكەكە لە لایەكەوە، باڵا دەستی و پیلان و دەست تێوەردانی هەردوو دەوڵەتی عوسمانی و سەفەویی لە لایەكی ترەوە، كارێكیان كرد ئەو دەسەڵاتە نەتوانێت بنجبەست ببێ‌ و بەرگەی هەڕەشەكانی ناوەو دەرەوە بگرێت.
ئەگەر مێژووی حوكمی بابان بە دیوێكدا گەلێك نموونەی دزێوی براكوژی و خۆخۆری و دووبەرەكی بەردەوامی بۆ تۆمار كردووین، بەڵام سەروەرییەكی مەزنی بابانیەكان دروست كردنی شاری سلێمانی یە، كە كۆمەلێك هۆكاری خۆیی و بابەتی هەر لە هەوەڵ ڕۆژەوە كردیانە شارێكی وا زیندوو كاریگەر كە شوێنەوارو تین و تاوی بە مێژووی نوێمانەوە دیار بن.
(مزگەوتی گەورە ) بەرچاوترین ناوەندی زانستی و خوێنەواریی و سەردەمەكە بووە لە ناوچەكەدا، چاكترین مەلاو زانا دەرسیان تێدا وتووەتەوە، فەقێ‌ لە هەموو شوێنەكانەوە ڕوویان تێ‌ كردووە و لەوێ‌ خوێندوویانە و مشتومڕ و گفتوگۆی زانستی نێوان مامۆستایان و فەقێیان ئاسۆیی بیركردنەوەو لێكدانەوەی هەموانی فراوانتر كردووە. مزگەوتەكانی تری شاریش لە وێنەی مزگەوت و خانەقای مەولانا خالید، كەم و زۆر هەمان دەوریان بینیوە.
سلێمانی، بە حوكمی زەمینە سازیەكەی، بووبە مەیدانی ململانێی نبَوان هەردوو تەریقەدی قادریی و نەقشبەندی، كە شێخ مارفی نۆدێ‌ و مەولانا خالیدی نەقشبەندی ڕێبەرایەتیان دەكردن.
ڕەخنەو پلارو توێژوو شەڕە قسەی نێوان ڕێبەران و لایەنگرانی هەردوو لا و بەشداری تێدا كردنی زانایانی ناوچەكانی تریش، هێندەی تر ئەو كێشەیەی قووڵ كردەوە.هەرچەندە كێشەكە لە ئەنجامدا بە سەر هەڵگرتنی مەولانا بۆ وڵاتی شام بەبێ‌ خوێن ڕشتن یەكلایی بووەوە، بەڵام حاڵ و باری ماملانێ‌ و گفتوگۆ و قسەهێناو بردنە كێشایەوە بۆ بناغە دانان بۆ پێكەوە هەڵكردنی بیركردنەوە و بۆچوونی جیاواز لە شارداو لە مێژووی ئەوەبەدوای شایشدا ڕەنگی داوەتەوە.
هەر لە سایەی حوكمی بابان دا، زمان و ئەدەبیاتی كوردی خزمەتێكی شایان كران. دوابەدوای چەند هەولێكی كوردی نوسیی (تزكرە العوام یا بەیتی ئەووەڵ و ئاخر) و (مەهدی نامە) و ئەمجا (مەولوودنامە) كەی مەولانا خالید، ئەدەبیات و بە تایبەت شیعر لەسەر دەستی هەرسێ‌ كوچكەی قوتابخانەی شیعری بابان ( نالی و سالم و كوردی) گەشەیەكی دیاریان بەخۆوە بینی. كوردی نوسین لێرەو لەوێ‌ بوو بە نەریتێكی باوی ناو مەلا و خوێنەواری ئەو ڕۆژگارە.
پاش ئەوەی دەوڵەتی عوسمانی لە چوارچێوەی سیاسەتێكی نوێدا بۆ لە ناوبردنی یەك بەیەكی میرنشینای كوردی، میرنشینی كوردی، میرنشینی بابانی 1850 دا بە یەكجاری لە ناوبرد، ئیتر سلێمانی لەو كاتەوە دائیرەكانی حكوومەتی عوسمانیی تێدا دانران و بوو بە لیوایەكی سەر بە ویلایەتی شارەزوور

شاری سلێمانی لە ساڵی ١٧٨٤ لەلایەن كەئیبراهیم پاشای بابان ەوە ئاوەدانكراوەتەوە. ئیبراهیم پاشا شارەكەی بەناوی باوكی‌یەوه(سلێمان)پاشا‌ ناوناوه. سلێمانی جگەلە‌وەی دەبێتە پایتەختی میرنشینی بابان لەهەمانكاتدا دەبێتە مەڵبەندێكی بازرگانی و ڕۆشنبیری ناوچەكه.

بەشە دیالێكتی سۆرانی لەناوچەكەدا پەرە دەستێنێ و دەبێتە زمانی خوێندن و نووسین بە جورێك كە بەشەدیالێكتی گۆرانی لەناوچەكەدا بەرەو كەمبون و نەمان دەچێت. پاش ڕووخانی میرنشینی بابان لەساڵی ١٨٥١ وە لەناوچوونی دەوڵەتی عوسمانی لە جەنگی یەكەمی جیهانی، شاری سلێمانی دەخرێتەسەر كۆماری عێراقی ئەمڕۆ. لە ساڵی ١٩٢٢ تا ١٩٢٤ شاری سلێمانی پایتەختی دەوڵەتەكەی مەلیك مەحمود بووە. ‌شاری سلێمانی جگەلەوەی لانكەی ڕۆشنبیرو تێكۆشەرانبووە، مەڵبەندی هەڵگیرسانی شۆڕشو ڕاپەڕینش بووە لەمێژووی كوردستاندا .

پارێزگای‌ سلێمانی‌ لە چەند شارۆچكەیەك پێك هاتووە گرنگترینیان شارۆچكەی‌ هەڵەبجەیەی شەهیدە كە بووتە ناسنامەی زوڵم و زۆر دژی كورد و لە نێوەندە نێودەوڵیەكاندا، هەروەها قەزای گەورەی وەك رانیە و قەلادزَی لە خۆی دەگرێت كە ناودێكی گرنگی كشتوگاڵ و سەرچاوەی ئاون، پێنجوینیش كەوەك دەرزوازەیەكی‌ گەورەواەیە لە سەر سنوری‌ ئێران عێراق پاش ئەویش چەمچەماڵ به پلەی‌ دووەم دێت كە دەروازەی‌ دووەمی‌ شارە رووه ناوچەكانی‌ خوارووی‌ عێراق .

سلێمانی‌ بە هاوینە هەوارەكانی‌‌ وەكو هاوینە هەواری‌ ئەحمەد ئاواو سەر چنارو دوكانو سەرتەكی‌ بەمۆو كونەماسی‌ و ئەزمڕو قەرەداغ و بەناوبانگه چەندین هاوینە هەواری‌ دڵ رفێی‌ دیكەش .

پارێزگای‌ سلێمانی‌ دوو بەنداوی‌ گەورەی‌ تێدایە وەك بەنداوی‌ دوكان و دەربەندی‌ خان كە ئەوانیش وەك ناوچەیەكی‌ گەشتیاری‌ ناوزەند دەكرێن و بەهاران خەڵكێكی‌ زۆر روویان تێدەكات ناوشاری‌ سلێمانی‌ لە ناو شاری‌ سلێمانیدا چەند مەزار گایەكی‌ بەناوبانگی‌ تێدایەو وەك مەزارگه ی‌ كاك ئه حمەدی‌ شێخ و شێخ مەحمودی‌ حەفید كە لە ناو مزگەوتی‌ گەوره ی‌ شاری‌ سلێمانیدان، شاری‌ سلێمانی‌ بە پایتەختی‌ رۆشنبیری‌ كوردستان دادەنرێت لە ئێستادا بەهۆی‌ ئەو رۆشنبیرییە فراوان و دێرینەی‌ كە هەیەتی‌ ، بەشاری‌ هەڵمەت و‌ قوربانیش ناوی‌ دەركردوە بەهۆی‌ ئەو قوربانییە گەورانەی‌ كە خەڵكی‌ ئەم شارە لە سەردەمی‌ رژێمدا شێشكەشیان كردوە .

سلێمانی‌ گەورەترین زانكۆی‌ تێدایە لە هەرێمی‌ كوردستاندا كە بە زانكۆی‌ سلێمانی‌ ناسراوە، گەلێك شوێنەواری‌ دێرین و مێژویش هەن لەم پارێزگایەدا ، وەكو گردی‌ یاسن تەپەو ئەشكەوتی‌ قس قاپان و ئەشكەوتی‌ هەزار مێردو شانەدەری.

شاری‌ سلێمانی‌ لەپاش راپەرینە گەورەكەی‌ ئاداری‌ ساڵی‌ 1991 یەكەوە فراوان بوون و پێشكەوتنێكی‌ لە بەر چاوی‌ بەخۆوە دیوەو بە ئارامترین پارێزگاش دەژمێردرێت لە عێراقدا، بەو هۆیەوە لە زۆربەی‌ پارێزگاكانی‌ دیكەی‌ عێراقەوە خەلكێی‌ زۆر روویان تێكردووەو بووە بە پەناگای‌ ئەو هاولاتیانەی‌ كە لە خواروی‌ عێراق و ناوچەكانی‌ ناوەراستەوە روودەكەنە ئەو شاره،‌ ئاستی‌ ئابووری‌ دانیشتوانەكەشی‌ به شێوه كی‌ كشتی‌ مام ناوه نده شاری‌ سلێمانی‌ رۆژ به ‌رۆژ گەشه ‌دەكات و لە بناری‌ جیای‌ گۆیژەدا قەشەنگ ترو جوانتر ده بێت..

مزگەوتەكانی سلێمانی

دیارە مزگەوت وێڕای ئەوەی كە شوێنێكی ئایینی پیرۆز و شوێنی عیبادەت و خواپەرستی و زانستە، شوێنێكی گرنگی خزمەتگوزارییشە و لە گوندەكاندا بەتایبەتی ئەركی دیوەخان و میوانخانە و شوێنی كۆبوونەوەی دانیشتوانی ناوچەكە بووە و لە شۆڕشی گەلەكەشماندا مزگەوت هەمیشە لانە و جێگەی حەوانەوەی پێشمەرگە بووە، كوردیش وەك میللەتێكی موسوڵمان بایەخ و گرنگیی داوە بە مزگەوت و هەمیشە لەگەڵ دروستكردنی دێهاتەكان و لە ئاوەدانكردنەوەیان دا مزگەوتیان دروستكردووە. بێجگە لە مزگەوت لە سلێمانی تەكیە و خانەقاش هەبووە.

تەكیە بۆ قادرییەكان كە حاجی شێخ مارقی نۆدێ هێناوێتیە ناوچەی سلێمانییەوە و لە بنچینەدا شێخ قادری گەیلانی دایمەزراندووە. خانەقاش بۆ نەقشبەندییەكانە كە مەولانا خالید هێنای كە ئەویش لە مەولانا عەبدولڵای دەهلی وەریگرتبوو.

حاجی شێخ مارف و مەولانا خالید هاوچەرخی یەك بوون و كاتێك كە میستەر ریچ لە ساڵی 1820دا هاتووەتە سلێمانی لە سەردەمی فەرمانڕەوایی مەحمود پاشای باباندا، باسی ئەم دوو زاتە گەورەیە ئەكات. مامۆستا مەلا محەمەدی قزڵجی لە نامیلكەیەكی بەنرخدا كە لە ساڵی 1938 دەری كردووە بەناوی (التعریف بمسالجد السلیمانیە و مدارسها الدینیە) باس لە مزگەوتەكانی شاری سلێمانی ئەكات كە تا ئێستا ماون. مزگەوتە بەناوبانگەكانی سلێمانی ئەمانەن:

1. مزگەوتی حاجی ئەحان (حاجی حان): حاجی ئەحمەد (ئەحان) لە قەڵاچوالانەوە هاتۆتە سلێمانی. شاعیر بووە و لە شیعردا نازناوی (شەوقی) بووە و ئەم مزگەوتەی دروستكردووە.

2. مزگەوتی تەكیەی وسو پاشا (مزگەوتی مەڵكەندی): پێش شاری سلێمانی دروستكراوە لەلایەن خەڵكی گوندی مەڵكەندییەوە، لە مامۆستاكانی حاجی مەلا ئەحمەدی نودشێیە.

3. مزگەوتی شێخەلی: پێشتر بەناوبانگ بووە بە مزگەوتی مەلا ئەمینی مام رۆستەم (كەوتۆتە پشت بانقی رەشید)ەوە. دروستكەری مزگەوتەكە حاجی ئەوڵای حەمە كەركوكلیزادەیە.

4. مزگەوتی بن تەبەقی هەرمنی: دروستكەری مزگەوتەكە سلێمان پاشایە. كارێزێكی لەناودا بووە كە بە پلیكانە ئەچوویتە خوارەوە، ئێستاش ماوە.

5. مزگەوتی سەید ئەحمەدی نەقیب: دروستكەرەكەی سەید ئەحمەدی میرە سووری نەقیبە.

6. مزگەوتی عەلی كەمال: لە گەڕەكی عەلی كەمالە و یەكێكە لە مزگەوتە گەورە و رێك و پێكەكانی سلێمانی.
7. مزگەوتی حاجی شێخ ئەمینی خاڵ: دروستكەری مەلا مستەفا كوڕی مەلا شەمسەدینی كوڕی مەلا عوسمانەو لەكاتی گواستنەوەی قەڵاچوالان بۆ سلێمانی بە داروپەردووی مزگەوتەكەی قەڵاچوالان ئەم مزگەوتە دروستكراوە.

8. مزگەوتی شێخ محەمەدی بەرزنجی: لە گەڕەكی سابوونكەرانە، دروستكەرەكەی سەید عەزیز جۆڵا و ئەهلی گەڕەكە.

9. مزگەوتی سەید حەسەن (مزگەوتی عەبدولڕەحمان پاشای بابان): دروستكەرەكەی ئەوڕەحمان پاشایە كە خۆی مامۆستای مزگەوتەكە بووە، نالی شاعیر لەم مزگەوتەدا ژووری هەبووە.

10. مزگەوتی هەمزاغا: دروستكەری باپیری پیرەمێردی شاعیر بووە و نزیك ماڵ و چایخانەكەی پیرەمێرد بووە لە سابونكەران.

11. مزگەوتی شێخ بابا عەلی: لە پێشدا بەناوبانگ بووە بە مزگەوتی شێخ عەبدولڕەحمان شێخ ئەبو بەكر دروستكەری ئەوڕەحمان پاشای بابان بووە لە مامۆستاكانی مەولانا ئیبراهیمی بیارەیی و مامۆستا عەلی بەرزنجی قازی سلێمانی و مەولانا خالیدی نەقشبەندی بوون.

12. مزگەوتی شێخ محەمەدی ئەڵەكی (ناوبازاڕ): دروستكەرەكەی عەزیز ئاغای مەسرەف بووە لە زەمانی ئەحمەد پاشای بابامدا مەسرەف كەری پاشا بووە.

13. شێخ جەلالی قەرەداغی (قەزازەكان): دروستكەرەكەی حاجی عەزیزی خەیات بووە.

14. مزگەوتی موفتی: دروستكەرەكەی مەلا مەحمودی پیر حەسەنی باوكی مەلا ئەحمەدی چاومار بووە لەم مزگەوتەدا كتێبخانەیەكی قەشەنگ و رێك و پێك هەبووە دەوڵەمەند كراوە بە چەندەها كتێبی نایاب و بە نرخ، كە ئینگلیزەكا سلێمانیا بۆردومانكرد یەكەم بۆمبا كە خرایە خوارەوە بەر ئەم كتێبخانەیە كەوت و ئاگری تێ بەردا و كۆششی سەدان ساڵی كردە خۆڵەمێش. ئێستا شوێنەكەی بۆتە قەیسەری (كەوتۆتە پشتی ئوتێل شیرین لە جادەی كاوە).

15. مزگەوتی تەكیە رووتە: دروستكەری شێخ عەلی تاڵەبانی و خەڵكی گەڕەك بووە و زیكر و تەهلیلەی تیا دەكرا.

16. مزگەوتی قامیشان: دروستكەری عەبدولڵا پاشای دوا میری بابان بووە لە گەڕەكی كانێسكان.

17. مزگەوتی كانێسكان (سەرچاوە): دروستكەری عەبدولڵا پاشای بابان بووە لەسەر كانی و ئاوەكەی سەرچاوەی كانێسكان دروستكراوە.

18. بن تەبەقی بچكۆلە (عیرفان): دروستكەری خدر ئاغای ئاشنای بابانەكان بووە لە ساڵی 1837 بووە.

19. مزگەوتی شێخ سەلام: لە جادەی مەولەوی، زەوی مزگەوتەكە هی بابانەكان بووە بە سەرپەرشتی شێخ قادری گەورە (قازی سلێمانی) بە پارەی خەڵكی گەڕەك دروستكراوە.

20. مزگەوتی گەورە: دروستكەری ئیبراهیم پاشای بابان بووە كە دروستكەری شاری سلێمانی بووە گەورەترین و بەناوبانگترین مزگەوتی سلێمانی بووە، یەكەم مامۆستای ئەم مزگەوتە شێخ مارفی نۆدێ بووە، پاش كاك ئەحمەدی شێخ سەید غەوسە و شێخ محێدینی سەید غەوسە خەتیبی بوو، لە زەمانی كاك ئەحمەد دا حاجی مەلا عەزیزی دێلێژەیی كراوە بە واعیز، لە سەردەمی شێخ مەحمودی نەمردا شوێنی كڵپەسەندنی جۆشی نیشتمان پەروەریی بووە، تەرمی كاك ئەحمەدی شێخ و شێخ مەحمودی نەمر لەوێ نێژراون. یەكەم مزگەوت بووە كە نوێژی هەینی تیا كراوە و گۆڕی پاشاكانی بابان لەوێیە. یەكەم منارە لە سلێمانی لەم مزگەوتەدا دروستكراوە لەسەر بڕیاری سوڵتانی عوسمانی سوڵتان عەبدولحەمید لە ساڵی 1308ی كۆچی، لە ساڵی 1998دا لەسەر ئەركی هەڤاڵ مام جەلال مەرقەدی كاك ئەحمەدی شێخ و شێخ مەحمودی نەمر تەعمیر كرا و قوببەیەكی جوان و قەشەنگی بۆ دروستكرا.

21. مزگەوتی تەكیەی شێخ مارف: دروستكەری حاجی بەگە لە ساڵی 1945 دوستكراوە، لە ساڵی 1980 بەر جادەی سی مەتری كەوتووە و روخێندراوە.

22. مزگەوتی شێخ عەبدولڵای هەولێری (شێخ عەوڵا) یان مزگەوتی دوو دەرگا لە ئەسحابە سپی: دروستكەری سەید عەبدولقادری بەرزنجییە لە ساڵی 1231ی كۆچی.
23. مزگەوتی شێخ عەبدولڕەحمانی عازەبانی (مزگەوتی هەلاجەكان): دروستكەری مەحمود پاشای بابان بووە.

24. مزگەوتی مەلا عەلی نیزامی: دروستكەری مەلا عەبدولڕەحمانی رەسوڵ ئاغا بووە.

25. مزگەوتی شێخ لەتیف: دروستكەری شێخ عەبدولكەریمی شێخ قادری سنەیی بووە. ئەم مزگەوتە ساڵی 1980 بەر جادەی سی مەتری كەوتووە و رووخێنراوە.

26. مزگەوتی شێخ ئەمینی قەرەداغی: دروستكەری میری بابانەكان بووە، بەناوبانگ بووە بە مزگەوتی شێخ مارفی قەرەداغی. وەختی خۆی خانەقای نەقشبەندییەكان بووە.
27. مزگەوتی حاجی مەلا رەسوڵ: دروستكەری باش چاوەش باپیری حەمە پاشای ئەوڕەحمان ئاغایە ئەم مزگەوتە بەر جادە كەوتووە و شوێنەكەی فولكەی نالییە.

28. مزگەوتی خانەقای مەولانا خالید: دروستكەری مەحمودی پاشای عەبدولڕەحمان پاشا بووە، مەولانا خالیدی نەقشبەندی ئیمام و خەتیبی ئەم مزگەوتە بووە.

29. مزگەوتی مەلا حسێنی پیسكەندی: مزگەوتەكە لە پێشدا بینایەكی بچوكی كۆن بووە، مەلا حسێنی پیسكەندی گەورەی كردووە و چاكی كردووە. مزگەوتەكە كەوتۆتە گەڕەكی سەرشەقامەوە.

30. مزگەوتی حاجی مەلا عەزیز (مزگەوتی مەلا حەمە ئەمینی بالیكدەریی): دروستكەری حاجی مەحمود رەش بووە.

31. مزگەوتی شێخی حسێنی قازی: دروستكەری حاجی مەلا عەبدەلڕەحمانی كانی كەوە بووە.

32. مزگەوتی خانەقای حاجی مەلا عەلی مەلا وەسمان: دروستكەری حاجی رەسوڵی حەمە ئاغای گورون بووە، حاجی مەلا عەلی ئیمام و مودەڕیسی ئەم مزگەوتە بووە، ئەم پیاوە خەلیفەی شێخ سیراجەدین (شێخ عوسمانی تەوێڵە) بووە تەرمی پیرۆزی لەو مزگەوتەدا نێژراوە، شوێنی زیارەتی خەڵكی سلێمانییە.

33. مزگەوتی قامیشانی خواروو: دروستكەری حاجی رەسووڵ ئاغا بووە.

34. مزگەوتی مەی غەفوور (باوكی نەجمەدین مەلا): دروستكەری بابانەكان بووە.

35. مزگەوتی شێخ یوسف: دروستكەری شێخ یوسف بووە.

36. مزگەوتی خومخانەكان (ناوبازاڕ گوزەری ئاسنگەرەكان): دروستكەری حاجی عەبدولڕەحمان بەگ بووە.

37. مزگەوتی شێخ عەباس: لە گەڕەكی جولەكانە، شوێنی كەنیشتەی جولەكەكان بووە پاش رۆیشتنی جولەكەكان كرا بە مزگەوت لە ساڵی 1950 دا.

38. مزگەوتی خانەقای مەحوی: دروستكەری حاجی مەلا محەمەد مەحوییە كە سوڵتان عەبدولحەمید هەزار لیرەی ناردووە بۆ تەعمیر كردنی و كراوە بە خانەقا. مەلا عەسمانی باڵخی باوكی مەحوی ئیمام و مودەڕیسی بووە.

39. مزگەوتی شێخ مەحمود (چوارباخ): دروستكەری شێخ مەحمودی قەرەچێوار بووە لە ساڵی 1939 بە پارەی خەڵك دروستی كردووە.

40. مزگەوتی حاجی عەلی ئاغا (عەبدولڵا لوتفی): دروستكراوە لەلایەن عەبدولڵا لوتفی بەناوی باوكییەوە ناوی ناوە.

41. مزگەوتی نالی: لەلایەن خێرەومەندی گەڕەكەوە دروستكراوە.

42. مزگەوتی حاجی جەمال: لەلایەن حاجی جەمالی فەرەج ئەفەندییەوە دروستكراوە.

43. مزگەوتی حاجی حەسەن خەفاف (لۆكە): لەلایەن حاجی حەسەنی خەفافەوە دروستكراوە.

44. مزگەوتی حاجی عەلی كۆڵەك: لەلایەن حاجی عەلی كۆڵەكەوە دروستكراوە.

45. مزگەوتی حاجی فەرەجی سوسێ: لە تەنیشت گردی شێخ محێدینە، حاجی فەرەجی سوسێ دروستی كردووە.

46. مزگەوتی دارۆغا: لەلایەن خێرەومەندانی گەڕەكەوە دروستكراوە.

47. مزگەوتی سەلیم بەگ: لە سەر جادەی ئیبراهیم پاشایە، سەلیم بەگ دروستیكردووە.

48. مزگەوتی حەمەساڵح بۆسكان (توی مەلیك): حەمە ساڵح بۆسكان دروستی كردووە لەسەر شەقامی توی مەلیك.

49. مزگەوتی سەیوان: دروستكەری حاجی ئەحمەد و بە یارمەتی خێرەومەندی گەڕەك لە نزیك گردی سەیوان دروستكراوە.

50. مزگەوتی جەمال رەمزی مەلا مارف: كەس وكاری جەمال رەمزی مەلا مارف دروستیان كردووە لە گەڕەكی مامۆستایانە.

51. مزگەوتی دارلسەلام: خێرەومەندێك دروستی كردووە، كەوتۆتە سەر جادەی كارێزەوشك.

52. مزگەوتی حاجی عوسمان عەلاف: حاجی عوسمان عەلاف لە گەڕەكی زەرگەتە دروستی كردووە.

53. مزگەوتی هەنجیرەكە لە گەڕكی ئازادی: خێرەومەندێك دروستی كردووە، كارێزێكی گەورەی تیایە.

54. مزگەوتی گردی سەرچنار: خێرەوەندی گەڕەك دروستیان كردووە.

55. مزگەوتی شێخ فەرید لە گەڕەكی ریعایە: كەس و كاری شەهید شێخ فەرید دروستیان كردووە.

56. مزگەوتی حەمەی حاجی رەشید: لەسەر جادەی شەهیدانی ئازادییە.

57. مزگەوتی سەڵاحەدین: لەسەر جادەی برایم پاشایە خەڵكی گەڕەك دروستیان كردووە.

58. مزگەوتی عوسمان ئاغا: لە گەڕەكی مامۆستایانە.

59. مزگەوتی بەختیاری: لە گەڕەكی بەختیارییە.

60. مزگەوتی بێخود: لە گەڕەكی خەباتە خێرەومەندی گەڕەك دروستیان كردووە.
قەیسەری نەقیب…..

یەكێكە لە مەڵبەندە بازرگانییە هەرە كۆنەكانی ناو شاری سلێمانی. ساڵی 1900 شێخ مستەفای نەقیب كە دەكاتە مامی شێخ مەحمودی حەفید دروستی كردووە.
زۆربەی وەستا و كرێكارەكان كە لە دروستكردنی ئەم قەیسەرییەدا ئیشیان كردووە لە سنە و كرماشانەوە هاتن و شارەزایی زۆریان هەبووە لە هونەری بیناسازیدا.

نەخشەی قەیسەرییەكەش هەر هەمان نەخشەیە كە لە قەیسەری و بازاڕەكانی رۆژهەڵاتی كوردستاندا بەكارهاتوون.
كاسبكارەكانی ئەم قەیسەرییە جۆرا وجۆر بوون وەك خەیاتی و دەلاكی و وشكەفرۆش. بەڵام لەدوای ساڵی چلەكانەوە شەقڵێكی تری بەخۆوە گرت و زیاتر بوو بە بازاڕی عەتارەكان.

سەرچاوەی كەل و پەلەكانیش لە بەغدا و سوریا و ئێرانەوە دابینكراون و بازرگانەكانی ئەو سەردەمە خۆیان سەفەری ئەو وڵاتەیان كردووە و تازەترین كاڵایان بۆ دوكاندارەكانی ئەو قەیسەرییە هێناوە.

لافاوە بەناوبانگەكەی شاری سلێمانی لە ساڵی 1957 دا زیانێكی گەورەی بەم قەیسەرییە گەیاندووە. ئەو سەردەمە لاوان و مامۆستایان و پیاوە ناودارەكانی كورد كۆمەكی ماددیان پێشكەش بە زیانلێكەوتووان كردووە. ساڵی 1988یش لە رووداوێكی تردا قەیسەرییەكە سوتا و خەڵكەكەی تووشی زیانێكی قورس بوون.

دەیان پیاوی ناسراو و كاسبكار و بازرگان لە موسوڵمان و گاور و جولەكە لەم قەیسەرییەدا كاسبییان كردووە.
تۆفیق قەزاز و حاجی شێخ عەلی و حاجی مەلا سەعیدی مامە خەلانی و حاجی عەزیزی شەرعی و شەلەمۆ عەزیز حەكیم و موشێی عەتار و سیمانە و سەلیم بەگی كوتاڵفرۆش هەندێك لە كاسبكارە ناسراوەكانی سەرەتاكانی سەدەی رابردووی ناو قەیسەری نەقیب بوون.
چایخانە كۆنەكانی شار

مێژووی پەیدابوونی (چا) لە كوردستاندجا زۆركۆن نیە. پێشتر قاوە هەبووە، هەر بۆیە شوێنێكی وەك قاوەخانەی سەرچیمەن پەیدا بووە. یەكەم جار (چا) لە ساڵی 1895 دا هێنرایە سلێمانی. بازرگانێك كە ناوی محەمەد ئەمین مەحمود بوو، وە لە نێوان سلێمانی و ئێراندا كاری بازرگانی دەكرد لەو ساڵەدا چای وشكی هێنایە سلێمانی. سەرەتا ماڵە دەوڵەمەندەكان (بەتایبەت ماڵی عیزەت بەگی وەسمان پاشا) لەو چایەیان كڕی‌و لە دیوەخانەكانیاندا بە لێنراوی پێشكەشی میوانەكانیان دەكرد. وردە وردە دیاردەكە بڵاوبۆوەو گەیشتە ئەو رادەیەی كە ئێستا چا لە سلێمانی و كوردستاندا زۆربەی كات دەخورێتەوە، بەتایبەت دوای ژەمە سەرەكییەكانی خواردن. هەروەها شوێنی تایبەتی ئامادەكردن و پێشكەشكردنی چا كە بە چایخانەكان ناسراون بەشێكی دانەبڕاوی كەلتوور و مێژووی شاری سلێمانییە.
چایخانە كۆن و بەناوبانگەكان:
1. لە دەوروبەری سەرا:
چایخانەی حاجی عەول
چایخانەی حەمە رەق
چایخانەی ئەوقاف
چایخانەی مینە شەل
چایخانەی عەلی غەمگین
چایخانەی وەستا ساڵحی بستە

2. لە شەقامی مەولەوی:
چایخانەی سەرچنار (ئەحمەدی سەعە بانەیی)
چایخانەی حەمەی بەكر (لە بیناكەی تۆفیق قەزازدا)
چایخانەی ئاشتی (لە دوكانەكەی ساڵحی رەشەدا)

3. لە سابونكەران:
چایخانەی حەمەتۆلە
چایخانەی سەعە كۆڵً

4. لە كانی ئاسكان (كانێسكان):
چایخانەی ساڵحی ئەحەی خولە
هەروەها لای حامیەی كۆنەوە (پاركی ئازادی ئێستا) چەند چایخانەیەك هەبوو سەربازەكان لێی دائەنیشتن

5. لای بەر بەلەدێكە (ناو بازاڕ):
چایخانەی كاك حەمەومین
چایخانەی رەشەی هەتیو
چایخانەی مام دەروێش
چایخانەی حاجی قادر
چایخانەی سەعە تەها كۆیی
چایخانەی عەبە كۆپرلی
چایخانەی عەلی حەمە ئەمین

6. لە مەیدانی ماست فرۆشەكان:
چایخانەی حاجی ساڵحی حەمە بەنگكێش
چایخانەی كاكە سوور
چایخانەی عەبە خورشە
چایخانەی عەلی خەلیفە
چایخانەی قادر پێنجوینی
چایخانەی مەلا بەكر

7. لای حەوزە وشكەكەوە:
چایخانەی هۆمەر
چایخانەی كاك ساڵح‌و براكانی
چایخانەی سەعە كوێر
چایخانەی مام یوسف (بە زۆری حافزەكانی ئەچوونە ئەو چایخانەیە)

8. لە سەرشەقام:
چایخانەی سمە شەل
چایخانەی رەشۆل
چایخانەی كاك رەزا
چایخانەی كاك حەمە قادر
چایخانەی فەرەجی حەمە مراد
چایخانەی موشی لە گەڕەكی جولەكان

دیوەخانەكانی شاری سلێمانی

دیوەخان بەو شوێنە دەوترێ كە خەڵكی دەوڵەمەند‌و دەستڕۆیشتوو دروستی دەكات بۆ چەند مەبەستێكی كۆمەڵایەتی. لەوانە داڵدەدان و خزمەتكردنی خەڵكی هەژار و غەریب و لێقەوماو. هەروەها بۆ بەستنی كۆڕ و كۆبوونەوەی ئەدەبی و كۆمەڵایەتی و سیاسی.
شاری سلێمانیش وەك هەموو شارەكانی تری خۆرهەڵات و جیهانی ئیسلام، هەر لەگەڵ دروستكردنیدا چەند دیوەخانێكی دوا بەدوای یەكتری و لە قۆناغی جیاجیادا تیا دروستكراوە.

دیوەخانە بەناوبانگەكانی شاری سلێمانی:
1. دیوەخانی شێخ سەعیدی حەفید
2. دیوەخانی شێخ مستەفای نەقیب
3. دیوەخانی حاجی برایم ئاغای خوبیلەی كاكەیی
4. دیوەخانی حاجی عەبدولڵای شاڵی
5. دیوەخانی حاجی برایم ئاغا
6. دیوەخانی حەمەی ئەوڕەحماناغا
7. دیوەخانی میرزا تۆفیق قەزاز
8. دیوەخانی سەید ئەحمەدی بابا رەسوڵ
9. دیوەخانی عیزەت بەگی وەسمان پاشای جاف

شاری سلێمانی دەكەوێتە نێوان ھێڵی پانی (٣٤ – ٣٦) پلە لەسەر ھێڵی كەمەر و ھێڵی درێژی (٤٥ – ٤٦) پلە لە ڕۆژھەڵاتی ھێڵی گرینویجی گۆی زەوییەوە ، واتە دەكەوێتە باشووری ڕۆژئاوای كیشوەری ئاسیا و ڕۆژھەڵاتی كوردستانی باشوورەوە. سلێمانی لە باكووری ڕۆژھەڵاتەوە بە زنجیرە شاخی ئەزمڕ (١٧٠٠م)، گۆیژە (١٥٢٥م) و قەیوان دەورە دراوە ، لە باشووریشەوە بە چیای بەرانان (١٣٧٣م) و لە ڕۆژھەڵاتیشەوە دەشتی شارەزوور دەستپێدەكات كە درێژییەكەی ٤٥كم و پانییەكەی ١٥كم. لە ڕۆژئاواشەوە شاخی تاسڵوجە گەمارۆی داوە. شاری سلێمانی ٨٥٣م لە ئاستی ڕووی دەریاوە بەرزە و ئاوو ھەواكەی بە دەریای ناوەڕاستەوە كاریگەرە و لە زستاندا سارد و باراناوییە و ھاوینیشی وشك و گەرم و بێبارانە ، جیاوازییەكی زۆریش لە نێوان پلەكانی گەرمای شەو ڕۆژ و وەرزەكانی ساڵیدا بەدی دەكرێت.[٨]

ناحیەكانی قەزاكانی پارێزگای سلێمانی

ناوەندی سلێمانی: بەكرەجۆ، بازیان، تانجەرۆ
قەرەداغ:    ناوەندی قەرەداغ، سیوسینان
شارەزوور    :ھەڵەبجەی تازە، وارماوە
سەید سادق:    ناوەندی سەیدسادق، سروچك
ھەڵەبجەی شەهید:ناوەندی ھەڵەبجە، سیروان، خورماڵ، بیارە
پێنجوین: ناوەندی پێنجوین، گەرمك، ناڵپارێز
شارباژێر:    چوارتا، سیوەیل، سیتەك، زەڵان، گاپیلۆن
ماوەت:    ماوەت
پشدەر:    قەڵادزێ، ھێرۆ، ھەڵشوو، ژاراوە، ناودەشت، ئیسیوی
ڕانیە: ناوەندی رانیە، چوارقورنە، حاجی ئاوە، بێتواتە، سەركەپكان
دووكان: ناوەندی دووكان، سورداش، پیرەمەگروون، خەلەكان، خدران، بنگرد
دەربەندیخان:ناوەندی دەربەندیخان، باوەخۆشین

شوێنی شاری سلێمانی بە قەدپاڵی چیای گۆیژەوە ھەڵبژێراوە، لە دوورەوە ھەمیشە چەشمەندازی چیای بەرزی پیرەمەگروون كە (٢٦٧٠م) بەرزە و لای خۆرئاوایەوە چیای گڵە زەردە دیارە. شوێنی كۆنی سلێمانی لە سەرەو لێژی خوار گۆیژەدا ھەڵبژێردراوە، بەڵام دەوروپشتی شاری كۆن. كۆمەڵی گرد بوو, كە لە سەردەمی دامەزراندنی شاردا شوێنی كشتوكاڵ بوون و وردە وردە ھەندێكیان بوون بە گۆڕستان لەگەڵ گەورە بوونی شاردا, زۆربەی ئەو گردانە بوون بە خانوو, كەواتە دەتوانین بڵێین شاری سلێمانی ئێستا چوار دەوری بە چیا تەنراوە شارەكە خۆی لەسەر كۆمەڵە گردێكە كە ناویان بەم جۆرە لێنراوە:

گردی حــاجی ئەوڵا : پشتی باخی شێخ لەتیف.
گردی ناوەراست پێشیان دەوت گردی سەید عەبدول كەریمی كاسە و كەوچك : چونكە ئەو زاتەی لێ نێژراوە. بەرامبەر گردی حاجی ئەوڵا تەنیشت ڕێگا كۆنەكەی ھەڵەبجە.
گردی سەیوان : تەنیشت گردی ناوەراست و شێخ مارفی نۆدێ باوكی كاك ئەحمەدی شێخی لێ نێژراوە.
گردی شێخ حسێنی قازی كە پێشی دەڵێن گردی شێخە بچكۆلە، چونكە ئەو دوو زاتەی لێ نێژراوە, (شێخ حسێنی قازی) خوشكەزای كاك ئەحمەدی شێخە و (شێخ محمد: شێخە بچكۆلە) كوڕی كاك ئەحمەدی شێخ ئەكەوێتە پشتی گردی سەیوانەوە.
گردی گوڵان : پێشی دەڵێن گردی مامەیارە، چونكە لەسەر ئەو گردە نێژراوە پشتی كارێزی وەستا شەریف.
گردی گاوران : پێشی دەڵێن گردی ئەڵەمانەكان، چونكە گۆرستانی گاورەكانە، لە پشتی گردی شێخ حسێنی قازییەوە.
گردی ھۆمەرە كوێر: لە نێوان گردی سەیوان و گوندی قرگەدایە.
گردی سەلیم بەگ: لەپشتی گردی گاورانەوەیە لەسەر رێگای قڕگە.
گردی كانی شەكراو : لە پشتی گردی سەلیم بەگەوەیە.
گردی سووتاو یـــان گردە گڕوێ : شوێنی كانی بەردی مەڵكەند ییەكانە, دەكەوێتە پشتی تانكی ئاوەكەی سەروو شار. تەنیشت (گوندی ئەڵمانی ئێستا) .
گردی ساڵحی مەحمود تەنیشت گردی دەباشان بەرەو رۆژھەڵات (نزیك گوندی ئەڵمانی ئێستا).
گردی دەباشان: ئەمیش لە تەنیشت گردی ساڵحی مەحمودەوەیە. (شوێنی میوانخانەكەی ئێستای جەلال تاڵەبانی)
ناوگردانی خواروو پشتی سەروو كوردساتی ئێستا نزیك دەربەندەكەیە.
ناو گردانی سەروو : كە پێی دەڵێن دۆڵە میران لە پشتی ناوگردانی خوارەوەیە.
گردی كانیە بەھارە: ئەم گردە دەكەوێتە پشتی دۆڵە میران.
گردی جۆگا : لە بەرامبەر شەخسی شێخ جافرەوەیە. شوێنی سەرۆكایەتی گشتی تەندروستی و بەرامبەر تەنیشت خەستەخانەی مناڵان . ئێستا كراوە بە گەنجینەی دەرمان.
گردی فەقێیان : لە پشتی مزگەوتی كانی ئاسكانە و وەختی خۆی فەقێكان و مەلاكان یاریان تێدا كردووە. ئێستاكە شوێنی مزگەوتی شافیعی و تەلاری ئازادی مۆڵ بەرامبەر پاركی ئازادیە.
گردی شێخ ئەحمەدی ھندی : ئەم گردە بەرامبەر بەرامبەری كارێزە ووشكە لە پشت بەنزینخانەكەی شێخ ئەحمەدی ھندیە.
گردی قۆریە شكاو : لە پشتی ئاوی قۆریە شكاوەوەیە, واتا لە بەرزاییەكانی پشتی گەرەكی شۆرش.
گردی غاباتەكە : ئەمیش گردی ماڵی پارێزگارە (محافڤ) .
گردی مسكێنان : لە پشتی شەخێی ئابڵاخەوەیە.
گردەكان ـ كە گردی ( رعایە شەباب و ئەو ریزە گردە كە پێیان وتوون و دەڵێن گردەكان.
گردی گەورە : ئەو گردی گەورەیەیە لە پشتی رعایە شەبابەوەیە.
گردی كەر تڕێنەكە : لەبەردەمی خانووەكانی كارگەی جگەرەكەوەیە, پشتی مزگەوتی حاجی محەمەدی كۆڵەكە لەسەر جادەی سالم.
گردی موشیراوا : لە پشتی كارگەی سەهۆڵی قەندیل و خوار مۆزەخانەكەیە پشتی تەلاری سالم.
گردی شێخ فەتاح : بەرامبەر گردی شێخ محێدینە كە گۆرستانە.
گردی شێخ محێدین : لە پشتی مۆزەخانەكەوەیە , كە گۆرستانە.
گردی گۆرە جوولەكە : سەرو جوولەكان و خوار یاریگای پەروەردەیی ئیدارە محەللیەوەیە, لە كۆندا گۆرستانی جوولەكان بووە.
گردی كاك ئەحمەدی بۆن خۆش : خوار گۆرە جوولەكە.
گردی شێخ ھەباس : خوار جوولەكان.
گردی حاجــی مەلا عەلی : بەرامبەر دەباخانەكەیە. خوار دەستارەكە بە دەستە چەپدا شوێنی گەرەكی حاجیاوە.
گردی زێرینۆك : ڕێگە كۆنەكەی هەڵەبجە پێشی گردی كانی بــا, بە دەستە راستا بەرەو تانجەرۆ.
گردی كانــی بـــا : دوای گردی زێرینۆكە.

گەڕەكە كۆنەكان
گەڕەكی گۆیژە : یەكەم گەڕەكی سلێمانیە لە كۆنی و گەورەیدا بە ناوی چیای گۆیژەوە ناونراوە كە لەگەڵ دروستكردنی شارەكەدا ئەم گەڕەكە دروستكراوە.
سابونكەران : یەكێكە لە گەڕەكە ھەرە كۆنەكانی سلێمانی و ھاوكات لەگەڵ دروستكردنی شارەكەدا ئەم گەڕەكە دروست كراوە. لە سەرەتاوە پیشەی دانیشتوانی ئەم گەڕەكە دروستكردنی سابون بووە (بە شێوەیەكی سەرەتایی).
دەرگەزێن : دووھەمین گەڕەكی كۆنی‌ سلێمانیە ھەندێك سەرچاوە ئەڵێت دانیشتوانی یەكەمی ئەم گەڕەكە لە گەڕەكی (دەرگازێن)ی شاری هەمەدانەوە ھاتوون. دوو گەڕەكی بچووكیش كە برتین لە گەڕەكی (سەرگۆل) و گەڕەكی (كارێزی دایكی پاشا) بەستراونەتەوە بە گەڕەكی دەرگەزێنەوە.
كانی ئاسكان : كانێسكان كە ئێستا لە ناو جەرگەی شاری سلێمانی دایە كاتی خۆی سنوری باكوور و باكووری خۆرئاوای سلێمانی بووە ئەم گەڕەكە ناوچەكانی شێخان و بازارە بچكۆلە و گەڕەكی ژاڵە بییەكان دەگرێتەوە بە ناوەكەشیا دیارە كە كاتی خۆی ئاسكە كێوی زۆری تیابووە و لە نزیك كانییەكەی ئەو ناوچەیەدا بینراون.
سەرشەقام : سەرشەقام لە خوارووی شاری سلێمانیە و (شەقامەكەی سەرشەقام) لە گەڕەكانی تری جیا ئەكاتەوە. كاروانی قەڵاچوالان بۆ بەغدا بە (كەلی سەرگرمەدا) بێرەدا تێپەرێوە بۆیە كە ئاوەدان كرایەوە ناونرا گەڕەكی سەرشەقام كە گەڕەكەكانی (ھونەرمەندان) و (شیوی قازی) لەسەر ئەم گەڕەكەن.
جوولەكان : لە باشوری خۆرئاوای سلێمانی. جوولەكەكان سەرەتا لە قەڵاچوالانەوە ھاتوونەتە ئەم گەڕەكە و بە پیشەی (خومچێتی)یەوە سەرقاڵ بوون. بەڵام لە دواییدا كاروباری بازرگانی كۆتاڵفرۆشی و عەتاری و زەڕەنگەری و گەلێك ئیش جۆراوجۆری تریان گرتە دەست. دوای درووستبونی ئیسرائیل و بە تەواوەتی لە ساڵی ١٩٥٠دا زۆربەیان سلێمانیان جێھێشت.
گەڕەكی سەرچیمەن (كە قاوەخانەی سەرچیمەنیشی پێ ئەوترێت) یەكێكە لە گەڕەكە هەرە كۆنەكانی شار و كەوتۆتە نێوان دەرگەزێن و سابوونكەران و گاوران. شێوازە كەلتوورییەكەی خانووە دێرینەكانی ئەو گەڕەكە هەندێكیان هێشتا ماون  ناوی سەرچیمەن لەوەوە هاتووە كە چیمەن و مێرگ و مێرگوزاری تیا بووە. ناوی قاوەخانەكەش ئاماژەیە بەو قاوەخانە كۆنە مێژووییەی كە كاتی خۆی لە گەڕەكەكەدا هەبووە. خاوەنەكەی (حسە كەڕ)ی ناوبووە و یەكێك بووە لە كەسایەتییە كۆمەڵایەتییە ناسراوەكانی شار. ئێواران پیاو ماقوڵانی گەڕەك دەهاتنە ئەم قاوەخانەیە و لە بۆنە ئایینی و نیشتمانییەكاندا چالاكی تایبەتی تیا ئەنجام دراوە. هەرە دیارترین چالاكییەكان دیاردەی هەقایەتخوانی بووە. لە شەوانی ڕەمەزان دا مەلا سمایل كتێبی چیرۆكەكانی ڕۆستەم و مەم و زین و ئەمیر ئەرسەلانی دەخوێندەوە.

-كەسایەتییە ناودارەكانیی ئەو گەرەكە
مەلا ئەحمەدی دیلان، باوكی خوالێخۆشبوو حەمە ساڵح دیلان و قادر دیلان.
مەلا حامید حەمدوون، كەسایەتییەكی كۆمەڵایەتی و ئایینی بوو. لە رۆژانی جەژنی نەورۆزدا نەورۆزانەی دابەش دەكرد بەسەر ماڵانی گەڕەكدا. نەورۆزانە بریتی بوو لە ئاوێك دوعای بەسەردا خوێندرابێت.
شێخ بابا عەلی قەرەداخی باوكی شێخ نوری و باپیری مامۆستا بەهادین نوری كەسایەتی سیاسی ناسراوی كوردستان و عێراق.
حاجی كەریمی عەنبەرخان.
حاجی مەحمودی باپیری شەهید ئەنوەری مەجید سوڵتان.
حەمە ئەمین ئاغا حاجی برایم ئاغا و حەمە سور ئاغای برای.
حاجی شێخ نوری حەڵواچی.
حاجی ئەحمەدی موتابچی.
مەحمود تۆفیق گورجی ناسراو بە مەحمود تۆفیق شلك و حاجی عەلی فەوتاوی برای كە ئەویش تێكۆشەرێكی دێرین و كەسایەتییەكی ناسراو بوو لەو گەڕەكەدا هەندێك ماڵ و بنەماڵەی خاوەن پیشەی تایبەت هەبوون وەك موتابچێتی و دروستكردنی سابوون.

گەرماوەكانی شاری سلێمانی
سلێمانی لەگەڵ دروستكردنی لەسەر شێوازێكی پێشكەوتوو و بنەمایەكی شارستانی دروستكرا, و دروستكردنی گەرماویش یەكێك بووە لە شتە گرنگەكانی ئەم شارە، كە زۆربەیان لەسەر شێوازێكی ڕۆژھەڵاتی دروست كراون, وا لە خوارەوە ناوی ناوی گەرماوەكان و شوێنەكانیان و ناترەكان و خاوەن گەرماوەكاننتان پێ دەناسێنین:
گەرماوی وەسمان پاشای بابان شوێنی سینەما سیروان.
گەرماوی گازێ شوێنی گەرماوی سەرچناری ئێستا كە موڵكی دایكی حەمە ئاغای ئەورەحمان ئاغا بووە.
گەرماوی مەیان شوێنی قەیسەری محەی دگلی ئێستا.
ئەم سێ گەرماوەی لەسەرەوە ناوبران لە سەردەمی عوسمانیەكانەوە نەماون و رووخاون و ھەندێ لە پیاوە بەتەمەنەكانی شار دەڵێن ئێمە مناڵ بووین لەگەڵ دایكمان دەچووینە ئەو گەرماوانە و ئەوكات پارە كەم بوو و ژنان لە جیاتی پارە دوو بۆ سێ ھێلكەیان دادەنا.

گەرماوی فاتمەخان : تەنیشت سەرا كە موڵكی عەزمی بەگی بابان بووە. ســاڵی ١٩٥٤ لە زەمانی عومەر عەلی موتوسوریفدا رووخاوە و خراوەتە سەر سەرا.
گەرماوی قــشــڵە : لە شەقامی مەولەوی موڵكی حەمە ئاغای ئەورەحمان ئاغا.كە لە ســاڵی ١٩٧٤ شارەوانی تێكیداوە و كردی بە دووكان و بازاڕ, ئێستا شوێنی بازاڕی دەبۆكەیە.
گەرماوی شێخ مارف : تەنیشت بازاڕی سەلاحەدین, موڵكی شێخ مارفی نەقیب بووە و دوایی فرۆشرا و كوڕانی ێالحی ڕەشە كڕییان.
گەرماوی سورەت : لای مەیدانی (كا)یەكە موڵكی كەریمی عەلەكە بوو، ئەم گەرماوە دیوارەكانی ھەمووی وێنەی پاڵەوان بوو بە سواری ئەسپ و قەڵغان و شیر و تیروكەوان بەدەستەوە و وێنەی ڕۆستەم و زۆراب و مار و باڵندە و درەختی ھەمە جۆر بە گەچ لەسەر دیوارەكانی نەخشا و ڕەنگاوڕەنگ كردبوو. بۆیە بە حەمامی سورەت ناو دەبرا، و وێنەكانیش دەستكردی ھونەرمەندی گەورەی كورد حەسەن فەلاح بوو.
گەرماوی غەفور ئاغا (حەمامە بچكۆلەكە) : بەرامبەر گومرگە سووتاو بوو كە موڵكی غەفور ئاغای حاجی ئەوڵا بووە.
گەرماوی تــازە : بەرامبەر مزگەوتی حاجی مەلا عەزیز, سەرشەقام. موڵكی حاجی سەعید ئاغا بووە.
گەرماوی حاجی غەنی : كۆڵانی تەنیشت خانەقای مەولانا خالیدی نەقشبەندی.
گەرماوی حاجی ئەوڵا : سەرووی خانەقای مەولانا خالیدو موڵكی حاجی ئەوڵا بووە.
گەرماوی موفتی : لە سابونكەران، موڵكی عەبدول كەریم و باربارا ئەلەكە كە خوشك و برای كەریمی ئەلەكە لەگەڵ ماڵی موفتی

بازاڕ و قەیسەرییەكان
لە دروستبوونی سلێمانییەوە بەردەركی سەرا و دەوروبەری ناوەندی شاری سلێمانی بووە ، بۆیە دوكان و بازاڕ زیاتر ئەو ناوەی گرتۆتەوە ، مێجەرسۆن لە گەشتەكەیدا بۆ ناوچەی سلێمانی لە ساڵی ١٩٠٨ باسی (خانی عەجەم) و (خانی غەفوورئاغا) و قەیسەری وەسمان پاشا و قەیسەری نەقیب ئەكات ، واتە لە پێش ھاتنی مێجەرسۆنەوە ئەم خان و قەیسەرییانە لە سلێمانی ھەبوون ، ئێستا تەنیا قەیسەری نەقیب وەك خۆی ماوە بەڵام خان و قەیسەرییەكانی تر نەماون و شوێنەكانیان ئێستا دوكان و بازاڕە ، لە دوای ئەمانەوە كە سلێمانی فراوان بووە و شەقامی تیا دروستكراوە لە سەر شەقامە سەرەكییەكان و سەنتەری شار و گەڕەكەكاندا بە سەدەھا دوكان و بازاڕی تیادا دروستكراوە.

خان و قەیسەرییەكانی سلێمانی لە سەرەتای سەدەی رابردوودا ئەمانە بوون:

قەیسەری وەسمان پاشا: وەسمان پاشای كوڕی حەمە پاشای جاف دروستی كردووە و لە ساڵی 1974 دا سووتاوە و ئێستا جێگاكەی بازاڕێكی گەورەی لێ دروستكراوە.
قەیسەری نەقیب: شێخ مستەفای نەقیب كوڕەزای كاك ئەحمەدی شێخ دروستی كردووە و تا ئێستاش ماوە.
قەیسەری شێخ مەحمود: لە ساڵی ١٩١٦6 دروستكراوە لە شوێنی مەیدانی برنجەكە بەرامبەر حەمامی سوورەت، ئێستا شوێنەواری نەماوە.
قەیسەری غەفوور ئاغا:    لای مەزادخانەكەوە بووە، ڕووخاوە و ئێستا شوێنەكەی دوكان و بازاڕە.
خانی غەفوورئاغا    شوێنەكەی ئێستا كراوەتە بازاڕی مەحوی بەرامبەر خانەقای مەحوی.
خانی عەجەم: لە نزیك مەزادخانەكەوە بووە لە ناوبازاڕ و ئێستا شوێنەكەی كراوە بە دوكان و بازاڕە.
خانی عەبدولڵا درێژ: عەبدولڵا درێژ
خانی حاجی سەعید ئاغا:خۆی دروستی كردووە و موڵكی خۆی و دوو برایەتی.
خانە سووتاو قادری كەریم دایەن دروستی كردووە و ئێستا بازاڕێكی گەورەی لە شوێندا كراوە بە ناوی بازاڕی خانەقا (بازاڕی جگەرە)وە.
خانی رسوومات: موڵكی حەمەئاغای برای حاجی سەعید ئاغا بووە.

ئەو پیشانەی مۆركی سلێمانیان پێوە دیاربووە
ئاسنگەری : ئاسنگەر ھەر لە دوكانەكەیدا (كوورەی ئاگر)ی ھەیە وەك تەنور ئاگری تێدا ئەكاتەوە بە خەڵوز یان خەڵوزی مەعدەنجۆشی ئەدات ھەروەك تەنوری نان گوڵبێنەی ھەیە كە ئەویش مووشەدەمەی لەسەرە. مووشەدەمەش بریتیە لە ھەمانەیەكی كون بڕ دەسكێكی تەختەی پێوەیە شاگرد بەرزی ئەكاتەوە و نزمی ئەكاتەوە بەوە باوەشێنی خەڵوزی ناو كورەكەی پێ ئەكات و ئەیگەشێنێتەوە بەم جۆرە ئەو ئاسنەی ئەخرێتە ناو كورەكەوە سوور ئەبێتەوە وەك پشكۆی ئاگری لێدێت ، ئینجا وەستاكە ھەر بە مقاشێكی گەورەی ئاسن دەری ئەھێنێ و بە چەكوش پیا ئەكێشێ ، چی بوێ لە ئاسنەكە دروستی ئەكات چونكە ئاسنەكە بەو سوور بوونەوەیە نەرم بۆتەوە. بەم جۆرە (دەمە بێڵ ، دەمە خاكەناز ، گاسنی جوت ، پیكی بەرد شكاندن ، سێپای سەر ئاگردان ، چەكوش ، داس ، تۆراس ، گوڵمێخ ، دەمە تەور…)ی لێ دروست ئەكات.

جۆڵایی : جۆڵایی بە مەكینەی دروستكردنی قوماشی ئەمڕۆ دائەنرێ. كە بەو ئامێرە سەرەتاییانەیان ئەو بەرھەمە جوان و نازدارانەیان پێشكەش ئەكرد. دەزگای جۆڵایی بریتی بوو لەم شتانە: (نەوەرد ، لایەر ، دانە ، گورد ، چۆلەكە ، لالە ، پێ تەقە و پردەڵە). جۆڵایش بریتی بوو لە دروستكردنی جاجم ، پۆپەشمین ، بەرماڵ ، شاڵی ڕانك و چۆغە و گەلێك شتی تریان بەرھەم ئەھێنا. ھەندێك جاجمیان دروست ئەكرد لە شێوەی چوار گۆشە یان درێژ كۆلە لە دەزوی لۆكە یا خوری ئەوەندە سفت و ڕێك و پێك و جوان ، سیمیان تێكەڵ ئەكرد ڕەنگاو ڕەنگ ، مەگەر مەكینە بتوانێ بەو شێوەیە دروستی بكات. جاجم و پۆپەشمین و پیشەی جۆڵایی وردە وردە ڕووەو نەمان ئەچن.

موتابچیەتی : موتابچی ئەو كەسەیە كە مووی بزنی لە ئیشەكەیدا بەكارئەھێنا و (گوریس و قەیاسە و خەرار)یان لێ دروست ئەكرد لەو خەرارەش (تورەكەی ئالیكی وڵاخ و كۆپان و خەرار بۆ توتن داگرتن) كە لەلایەن قەتارچیەوە ئەو فەردە توتنانە ئەگوێزرانەوە. ئامێرەكانی موتابچیەتی مەندەف ئامێری شیكردنەوە و گرێ لابردنی مووە كە ئەمیش یارمەتیدەری ئامێری چەرخە چونكە موو دەكات بە گڵۆڵەیەكی ئەوتۆ كەبە ئاسانی بڕێسرێ.

چەرخی موو ڕستن : ئەو ئامێرەیە كە موو ئەڕێسێ و ئەیكا بە (بەن).

خەڕەك : ئەو ئامێرەیە كە بەن ھەڵدەكاتەوە سەر لوولە بۆ پۆی شاڵەكە ئەم پیشەیە زیاتر لە ناو (دیان)ەكاندا باوبوو.

كارگەچێتی : كارگەچی ئیشی بە خوری مەڕە دوای شتنەوەی خوریەكە و زۆر پاك بژار كردنی شی ئەكرێتەوە بۆ ئەوەی لەوسەرەوە (لباد)ی لێ دەربێنن فەرەنجی ، سەروكڵاوی دژی باران ، شەپقە ، سدارە ، پوزەوانە ، كیفی تفەنگ ، قەنەواچەی سەر شانی چاكەت ، پەستەك ، سەرزین بۆ ئەسپ ، نەرمەزین دیسانەوە بۆ ئەسپ ، كەپەنك بۆ شوان ، كوڵەباڵ ئەمانە ھەموو لە لبادی خوری مەڕ دروست ئەكران. كارگەچی لە ماڵی خۆیانا ئیشیان ئەكرد. زیاتر لە گەڕەكی چوارباخ ,ئێستا ئەم پیشەیە و ناوەكەشی نەماون.

وەتراقچی : وەتراقچی ئەو كەسەیە كە شتی كۆنە ئەفرۆشێت. واتا (كۆنە فرۆش). (اوتراق وشەیەكی توركییە واتای كاروان و برید) دێت وەتراقچی (فەرش و بەڕەی كۆن و لبادو جاجم و مەوج و پۆپەشمین و گوریس و خورجی پاشكۆی وڵاخ و ھۆڕ و مەسینەی حەوت جۆش و گەلێك شتی تری لەم بابەتەی ئەفرۆشت.

چەخماخسازی : وشەیەكی سەردەمی عوسمانیەكانە. چەخماخساز ئەو كەسە بوو كە چەكیان چاك ئەكردەوە بە تایبەتی تفەنگ و تاپڕو دەمانچە. بەڵام ئەوانەی سلێمانی ھێندە بەتوانا بوون ئەو شتانەیان دروست ئەكرد جگە لە ساچمەزەنی ڕاو ، فیشەك ، مقاشی زەرد ، قفڵی لوولە ، ئەڵقەڕێز و دوولای دەرگا ، شەكرشكێن ، كلیل و كڵۆم و كەوچك و…زۆر شتی تر. لای خۆمان حەمە ساڵح بەگی ئەجەخان و لە ڕەواندز (وەستا ڕەجەب كە تۆپ و گولە تۆپی دروست ئەكرد و ئێستاش ئەو لوولە تۆپانە لە بەغداد لە (مۆزەخانەی سەربازی) ماون و ھەڵگیراون. ئیدمۆندز لەم بارەیەوە نوسیویەتی پێش جەنگی جیھانی یەكەم شاری سلێمانی بە مانیفاكتۆرەی چەك (چەخماخسازی) ناوی دەركردبوو ، چەخماخسازەكانی سلێمانی بەشێكی گەورەی پێداویستیەكانی ھەردوو كوردستانی عێراق و ئێرانیان دابین ئەكرد. مارك سایكس ساڵی ١٩٠٢ كە سەردانی سلێمانی كردووە زیاتر لە ١٥٠ دوكانی چەخماخسازی تۆماركردوە كە بەرھەمەكانیان لەڕوی چۆنایەتییەوە ئاستێكی باشیان ھەبووە.

شیرگەری : شیرگەر ئەو كەسە بوو كە خەنجەری دروست ئەكرد. ناوەكەشی لە (شیر واتا شمشێر)ەوە ھاتووە تا كۆتایی سییەكانی سەدەی ڕابردووش خەنجەر كردن بە بەر پشتێنی جلی كوردیوە باو بوو. خەنجەر چەند جۆرێكی ھەبوو (دەبان لە ھەمووی باشتر و بەناوبانگ تر بوو) (خەنجەری خۆراسان و خەنجەری قەزوین و خەنجەری شینە تیغ).

مسگەری : لای ئێمە بە ھەڵە ناوی مسگەریان لەو كەسانە نابوو كە حاجەتیان سپی ئەكردەوە بەڵام ڕاستیەكەی مسگەر ئەو كەسەیە كە كەل و پەل لە مس دروست ئەكات ، ئەو كەل و پەلانەش وەك (مەنجەڵ ، سینی ، تەشت ، مەسینە ، لەگەن ، یەغنیكێش ، دەوری ، تاوە ، كەوگیر ، جام ، تاسی حەمام و گەلێك شتی تر) كە ھەموو لە مس دروست ئەكران.

خومچێتی : خوم وشەیەكی فارسیە لە كوپە یان مەركانەی گەورەدا ڕەنگیان تیا ئەگرتەوە. خومخانەش ئەو شوێنە بوو كە قوماش و خام و بلوری و شاڵ و كڵافە بەن و جارجار خوری تیا ڕەنگ ئەكرا.

زین و كۆپان : زین لە پشتی وڵاخ (ماین و ئەسپ) ئەنرا بۆ ئەوەی خاوەنەكەی بتوانێ سواری بێ ھەروەھا لغاوو ڕەشمە ئەمانە ھەموو بۆ وڵاخ بوون كۆپانیش بۆ سەر پشتی گوێدرێژ.
ئاو و هەوا
ئاو و هەوای ناوچەی سلێمانی بە زۆری لە ئاو و ھەوای ناوچەی دەریای ناوەراست ئەچێت تەنیا ناوچەكانی چەمچەماڵ و دەشتی كەلاریان لێدەرچێت .پلەی گەرمای هاوین ئەگاتە (٣٩) پلەی سەدی و ئەگەر بەرەو خۆرئاوا ببیتەوە تا (٢٤)نزم ئەبێتەوە. ئەمە بە شێوەیەكی گشتییە بەڵام هەندێك ساڵ بەرزترین پلەی گەرما لە هاوین دا سنوری (٤٥) پلەی سەدیش ئەبەزێنێت. بای لە ھەر چوارلاوە بۆ دێت. جاران لە دوانزە مانگی ساڵدا هەشت مانگ بارانی تیا دەباری بەڵام ئێستا وەك بەشێك لە دیاردەی گەرم بوونی زەوی ماوەو رێژەی باران بارینی تیا كەم بۆتەوە. تێكڕای گشتی باران بارین لە ساڵێكدا لە نێوان (٤٠٠-ـ٦٠٠ملم). بێگومان لە ناوچە شاخاوییەكانی پارێزگای سلێمانیدا ئەگاتە ١٠٠٠ ملم و هەندێكجار زیاتریش.
شاری سلێمانی ٨٥٣م لە دەریاوە بەرزە. ھەر لە ناو شاری سلێمانی دا بەرزی و نزمی و گردۆڵكەی زۆر ھەن (هەوارە بەرزە ، گردی عەلی ناجی گردی گەڕەكی ئەندازیاران ، گردی سەرچنار وە گردەكانی تر) ئەمانە بە شوێنی بەرز دائەنرێن بەڵام سلێمانی كۆن وەك دەگەرزێن و چوارباخ و كانێسكان و سەرچنار و سەرشەقام تا بەرەو خوارە بێتەوە هەر دوو چەمی تانجەرۆ و قلیاسان نموونەی ناوچە نزمەكانی سلێمانین. جیاوازی نێوان لوتكەی گۆیژە و دەوروبەری چەمی قلیاسان ٨٧٨م ئەبێت. واتە گۆیژە نزیكەی ١كم لە باشووری سلێمانییەوە بەرزترە كە ئەمە جیاوازییەكی زۆرە و گەلێك كار ئەكاتە سەر ئاو و ھەوا و پەیدابوونی ڕەشەبا. ئاو و هەوای شاری سلێمانی پلەی گەرما لە هاوینی ١٨٢٠دا وەك گەشتیاری بەناوبانگ (میستەر ریچ) لە دوای نیوەڕۆدا گرتویەتی لە ڕۆژی ١٧ی‌ تەموزدا (٣٥) پلەی سەدی بووە ، بێگومان ئێستا ئاو و هەواكەی گەرمترە و خۆی ئەدا لە ٤٥ پلەی سەدی. لە زستاندا لە بەكرەجۆی نزیك سلێمانی تێكڕا (٣،٥) پلەی سەدییە. بەڵام لە ناوچە شاخاوییەكان بە تایبەت دوای بەفربارین و لە چلەی زستان دا چەند پلەیەك دێتە ژێر سفرەوە.
تەوژمی پاڵەپەستۆی هەوا و پلەی گەرما پێچەوانەی یەكترن. واتە هەتا پلەی گەرمی بەرزتر بێتەوە (با) یاخود (هەوا) ئەكشێ و بۆشایی تیا پەیدا ئەبێت و قورسای كەم ئەبێتەوە ، بەوە تەوژمەكە كەم ئەبێتەوە بۆیە گەرما كاریگەرترین شتە لەسەر پاڵە پەستۆی هەوا هەر ئەمەشە وای كردوە سلێمانی بە شاری ڕەشەبا بناسرێت. هەوای سلێمانی (شێدار)نییە چونكە دوورە لەدەریاوە .

بۆ ئه‌م نوسینه‌ سود له‌ چه‌ندین سه‌رچاوه‌ وه‌رگیراوه‌ به‌ سوپاسه‌وه‌